Багш гэдэг хүмүүний амьдралын луужин, чиглүүлэгч нь болдог эрхэм дээд хүн билээ. Тийм ч учраас энэ удаагийн зочин хоймортоо барилгын салбарт мянга мянгаар тоологдох мэргэжилтнүүдийг бэлтгэж, туршилт судалгаа, эрдэм шинжилгээний олон ажлаараа боловсролын төдийгүй барилгын салбарт өөрчлөлт шинэчлэлтийг авчирсан Монгол Улсын Гавьяат багш /МУГБ/, зөвлөх инженер Ц.Дашдоржийг хүндэтгэсэн урьж ярилцлаа. Түүний хийж бүтээсэн бүхэн, бэлтгэсэн шавь нар нь өнөөгийн барилгажилт, сантехникийн систем, угсралт, ашиглалтын салбарт үнэтэй хувь нэмэр оруулж буй билээ. 

Юуны түрүүнд МУГБ цол тэмдгийг хүртсэн танд баяр хүргэе! Та салбартаа хэчнээн жил ажиллаж байна вэ? 

Улсдаа тасралтгүй 56 жил дахь жилдээ ажиллаж байна. Би Увс аймгийн Зүүнхангай сумын малчин ардын гэрт төрж, хүмүүжсэн хүн.  1968 онд Политехникийг Талх чихрийн техник технологичоор төгсөж, талхны үйлдвэрт галч, гурил хөөлгөгч, ачигч, мастер гээд  л бүх шатны ажлыг хийж байлаа. 1972 онд конкурс өгч, МУИС-ийн Барилга архитектурын факультетад элсэн,  Барилгын сантехникийн инженер мэргэжил эзэмшсэн. Их сургуулиа төгсөөд МУИС, ПДС, МУТИС, ШУТИС-д багш, тэнхимийн орлогч эрхлэгч,  тэнхимийн эрхлэгч, декан, дэд профессор, салбарын эрхлэгчээр тасралтгүй ажилласан байна.

Сурган хүмүүжүүлэх ажил нь ганц хүний биш хамт олны бие биеэ түшсэн сайхан ажил байдаг. 

Таны гарын шавь нараас амжилттай яваа ямар хүмүүс байна вэ? 

Барагцаалбал 3000 гаруй шавьтай. Мэргэжлийн бакалаврын түвшний сургалтын 350-аад оюутны дипломын төсөл, магистр докторын 40 гаруй оюутны төгсөлтийн ажлыг удирдан хамгаалуулсан байна. Доктор оюутнуудад хичээл зааж 3 доктор оюутны удирдагчаар ажилласан. 

Манай салбарын оюутнууд бүгд л салбартаа амжилттай ажиллаж яваа гэж хардаг. Би зөвлөхөөр ажилладаг учраас төслийн ажлаар  энд тэнд очиход ихэнх нь шавь нар маань ажиллаж байдаг. Тиймээс улс эх орныхоо барилгажилт, сантехникийн систем, угсралт, ашиглалт, зураг төслийг тэд маань тодорхойлж байна. Одоо ч шавь нартайгаа ажлын шугамаар хамтарч ажиллаж, зөвлөдөг. Нөгөө талаараа тэднээс суралцаж, заалгуулах тохиолдол байна. /инээв/ 

Миний шавь нараас Монгол Улсын Гавьяат барилгачид ч төрсөн. Багш хүний хувьд тэд  нараараа бахархаж явдаг даа. 

Та техникийн ухааны доктор хүн. Докторын сэдвээ ямар сэдвээр хамгаалж байв? Тэрхүү судалгааны ажил салбартаа хэрхэн нэвтэрч, хэрэгжиж байгаа вэ?

Докторын ажлаа “Монгол орны уур амьсгалын нөхцөлд барилгын халаалтын эрчим хүчний хувийн дулааны ачааллыг тодорхойлсон судалгаа” гэсэн сэдвээр хийж байсан. Үүгээр дулаан алдагдлын нормыг тогтоож, барилгын эзлэхүүнээс хамаарч дулаан алдагдлыг тооцон гаргаж, уг нормыг хэрхэн хангаж ажиллахыг эрдмийн ажлаараа гаргаж ирсэн. Тухайн үед эрдэс ба шилэн хөвөн гэсэн хоёр төрлийн дулаалга байсан бол одоо хөөсөнцөр, чулуун хөвөн, ноосон дулаалга гэх мэт шинэ материалууд нэвтэрсэн. Гэхдээ гол норм өөрчлөгдөхгүй. Тухайн дулаалгын материалын дулаан дамжуулах үзүүлэлтийг тогтоогоод эзлэхүүнд нь харьцуулан гаргаж ирдэг. Үүнийг одоо ч барилгын салбарт мөрдөн ажиллаж байна.  

Энэ хугацаанд эрдэм шинжилгээний олон ажлууд хийж, салбартаа нэвтрүүлсэн байх. Хэчнээн норм нормативын баримт бичиг боловсруулсан бэ? 

Норм нормативын баримт бичгийг боловсруулах нь ганц хүний ажил байдаггүй. Олон талын судалгаа, шинжилгээ, хамтын ажиллагааны үр дүнд бий болдог. Тиймээс олон чадварлаг баг хамт олонтой хамтарч олон ажлын ард гарсан байна. 

Миний хувьд  4- н Барилгын норм ба дүрэм боловсруулсан. Монгол Улсын стандарт 15, сургалтын 30 гаруй гарын авлага, 70 орчим эрдэм шинжилгээний өгүүлэл бичиж,  олон улс, байгууллага дундын, сургууль,  салбарын хуралд удаа дараа илтгэл хэлэлцүүлж байсан. 

Сургалт, хүмүүжлийн ажлын зэрэгцээ дулааны эрчим хүчийг хэмнэх, зүй зохистой ашиглах үүднээс барилгын хаших бүтээцийн дулаан алдагдлыг бууруулах, халаалтын эрчим хүчний хувийн дулааны ачааллыг тогтоох, дотор агаарын бичил орчныг бүрдүүлэх, Монгол гэр, хувийн сууцны түлшний харьцуулсан судалгаа, хэрэглээг багасгах  туршилт судалгаа хийж үр дүнг гаргасан. Одоо ч эрдэм шинжилгээ судалгааны ажил, төсөл дээр  ажиллаж байна. 

Хамгийн анх Улсын Их Дэлгүүрийн халаалт, агаар сэлгэлтийг системийг сайжруулах төсөл дээр ажилласан. Энэ барилгыг Хятад хийцээр хийсэн учраас доод давхрууд хүйтэн, халаалт агаар сэлгэлт муутай байсан учраас сайжруулалт хийж, илүү тав тухтай болгосон. 

Хүнд болон хөнгөн үйлдвэрүүд, хүнсний үйлдвэрийн цех тасгийн агааржуулалтын системийн найдвартай  ажиллагааг хангах тал дээр хэд хэдэн ажлуудыг хийж гүйцэтгэж, энэ чиглэлээрээ дагнан судалгаа хийсэн. Учир нь үйлдвэрүүдэд дотор агаарын бичил орчин гэдэг маш чухал бөгөөд бүтээгдэхүүний чанарт нөлөөлдөг юм. Жишээлбэл, ноолуурын үйлдвэр гэхэд агаар хэт хуурай байвал утас нь тасраад бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд хүндрэлтэй байдаг. Тиймээс тухайн үйлдвэр юу үйлдвэрлэж байгаагаас шалтгаалаад дотор агаарыг чанарыг тохируулах хэрэгтэй учраас маш нарийн нормын дагуу тохируулах ёстой. 

Үүний дараа барилгын гадна хашлага хийцийг дулаан алдагдлыг бууруулах чиглэлийг судалж, оновчтой хувилбаруудыг гаргаж, норм нормативын баримт бичгийг боловсруулан барилгын салбарт  нэвтрүүлсэн. 

Мөн утааг багасгах чиглэлд нэлээн судалгаа хийсэн. Бүрэн шаталт үүсгэхийн тулд олон улсын янз бүрийн зуухнууд авчирч туршиж, түлшний хэрэглээний судалгааг хийж байлаа. Тухайн үед гэр хороололд нэвтрүүлсэн. 

Барилгын хувийн дулааны ачааллын тогтоосон утга

Сүүлийн үед сайжруулсан түлшнээс болж олон асуудал гарч байна. Та энэ тал дээр судалгаа хийж байсан хүний хувьд үүнийг туршиж байсан уу? 

Би зуслангийн байшиндаа гал түлдэг учраас өөрөө хэрэглэгч хүн. Миний бодлоор бүрэн шаталт үүсэх боломжтой, сайн боловсруулсан түлш гэж хэлнэ. Асахдаа амархан, түлэхэд хялбар. Харин зуухны битүүмж үүнд маш чухал гэдгийг зарим хэрэглэгчид маань ойлгохгүй байна. Тиймээс пийшингийн битүүмжээ сайжруулан утаа гаргахгүй болгож, яндангийн сойлтоо хэвийн ажиллуулах хэрэгтэй. 

Харин  утаа хэр хэмжээнд багасаж, хүний эрүүл мэндэд хэрхэн нөлөөлж байгаа тал дээр ямар нэгэн судалгаа хийгээгүй учраас сайн хэлж мэдэхгүй байна. 

Монгол Улсын Техникийн Их Сургууль /Одоогийн ШУТИС/, 1990он

Багшлах хугацаанд ШУТИС - ийн сургалтын системд ямар өөрчлөлт, шинэчлэлтийг хийсэн бэ? Өнөөгийн сургалтын системийг  хэрхэн дүгнэх вэ? 

Анх ОХУ - ын сургалтын хөтөлбөр агуулгын хүрээнд хичээлүүд заадаг байсан. 7 хоногийн 6 өдөр хичээллэдэг байсан. Үүний дараа Монгол Улсын боловсролын салбарт сургалтын кредит тогтолцоо гарч, үүнийг ШУТИС - д анх нэвтрүүлж байлаа.  Сантехник-инженерийн байгууламжийн салбарын сургалтын төлөвлөгөө, хөтөлбөр боловсруулан хэрэгжүүлэх, сургалтын технологийг боловсронгуй болгох, хичээлүүдийн файл бүрдүүлэн хөтөлбөрийг шинэчлэх,  шинээр боловсруулах ажлыг удирдан зохион байгуулж байсан. Мөн  салбарын болон мэргэжлийн сургалтын төлөвлөгөөг үе шаттайгаар хөгжингүй орны түвшинд ойртуулан боловсруулж сургалтад хэрэгжүүлэх тал дээр ажиллаж байлаа. Энэ тогтолцоо нэвтэрснээр оюутны бие даах чадварыг нэмэгдүүлж, өөрсдөө цагаа сонгож, өөрийгөө хөгжүүлэх боломжийг гаргаж ирсэн. 

Оюутнууддаа хичээлийг илүү ойлгомжтой болгохын тулд барилгын сантехникийн тоног төхөөрөмжийн зурагт болон биет үзүүлэнтэй  халаалт, агаар сэлгэлтийн кабенит, агаар сэлгэлтийн лаборатори байгуулсан. Мөн ‘’Барилгын дулааны физик, агаарын судалгааны лаборатори’’-ийг шинэчилж, сургалт, эрдэм шинжилгээ, судалгааны ажилд  ашигладаг болсон. Энэ лаборатори маань өндөр нарийвчлалтай, мэдрэмж, хүчин чадал сайтай орчин үеийн шинэ тоног төхөөрөмжөөр тоноглон сайжруулснаар улсын хэмжээнд үйлчлэх ‘’итгэмжлэгдсэн лаборатори’’ судалгаа,  сургалтын төв болон өргөжин ашиглагдаж байна.

Барилгын салбарын хүний нөөцийн асуудал нь ХНХЯ, БХБЯ, БШУЯ энэ гурвын дунд хаягдахаас гадна барилгын мэргэжилтэн бэлтгэдэг их дээд сургуулиуд маань эдгээр яамнуудтайгаа уялдаа холбоо багатай ажилладаг байдал ажиглагддаг. Ерөнхий мэргэжлээр хэт олон оюутан элсээд, нарийн мэргэжлүүд орхигдоод байна уу?

Ажлын байр дээрх олдоц ихтэй, хөрвөх чадвартай мэргэжлийг түлхүү сонгоод байна уу гэж хардаг. Барилга архитектурын сургуулийн барилгын инженер, архитекторын анги элсэлт ихтэй. Харин уул уурхай, усны барилга байгууламж, хог хаягдлын менежментийн анги элсэлт бага байдаг. Ажлын орчин нөхцөлийг хүнд гэж боддогоос шалтгаалдаг байх. Нөгөө талаас сургуулиас мэргэжлийн сайхныг, онцлогийг таниулан сурталчлах нь учир дутагдалтай байна гэж боддог. Улсаас бодлогоор зарим мэргэжлийг үнэ төлбөргүй болгох, хөнгөлөх зэрэг арга хэмжээнүүдийг авч ажилладаг. Гэвч энэ бол хүний сонголттой холбоотой юм даа. 

Сурган хүмүүжүүлэхийн хажуугаар ямар томоохон төслүүд дээр ажиллаж байсан бэ?  

Оюутолгой төсөл дээр халаалт, агаар сэлгэлт, дулааны зөвлөх инженерээр ажилласан. Тухайн төслийн материал нь маш чанартай байсан учраас урт насжилттай, эвдрэхгүй сайн бүтээн байгуулалт болсон. Мөн Эрдэнэс таван толгойн нүүрс боловсруулах үйлдвэрийн бүтээн байгуулалтад мэргэжлийн зөвлөхөөр ажиллаж их бүтээн байгуулалтад хувь нэмрээ оруулсаар явна. Энэ үйлдвэрийг 7 сард ашиглалтад оруулах зорилготой ажиллаж байгаа.

"Эрдэнэс Тавантолгой" ХК Нүүрс баяжуулах үйлдвэр

2018 оноос мэргэжлийн чиглэлээр Барилга корпорац ХХК, “Барилгын хөгжлийн төв” - д ‘’Барилгын дулаан хангамж, халаалт, агаар сэлгэлтийн мэргэжлээр Зураг төслийн магадлагч’’- аар  ажиллаж байна. Эксперт хийж байхад шавь нарын маань бүтээл их орж ирнэ. Намайг хянадаг гэдгийг мэддэггүй байх./инээв/ 

Экспертээр ажиллахад зураг төслийн нийтлэг ямар алдаа дутагдлууд ажиглагддаг вэ? Ер нь манай инженерүүд юун дээр анхаарч ажиллах хэрэгтэй байна вэ? 

Барилга байгууламжийн гадна хаших бүтээц дулаан алдагдал багатай, дулаан хангамжийн шаардлага маш сайн хангасан байх ёстой. Гэтэл энэ тал дээр их учир дутагдалтай байна. Барилгынхаа ханыг сонгочихсон хэр нь дулаан хамгаалалтын шаардлагыг хангаж байгаа эсэхийг  тооцоогүй байдаг. Уг нь энэ тооцоон дээр үндэслэн сантехник, агаар сэлгэлтийн зургийг гаргана шүү дээ. Уг тооцоог хийгээгүйгээс 10 - ын хөөсөөр дулаалж болох барилгыг 15 - ын хөөсөөр дулаалж, өндөр хүчин чадалтай халаалтын систем сонгох шаардлага гарч, хийцийн хувьд шугам сүлжээ, тоног төхөөрөмжийн хувьд алдагдалтай буюу эдийн засгийн ашиггүй байх зураг төслүүд сүүлийн үед нэмэгдэж байна. Өөрөөр хэлбэл дулаан хамгаалалтын тооцоог зөв хийгээд хангачихсан бол барилгын материалыг илүүдүүлж төлөвлөх хэрэггүй болно. Тиймээс зураг төсөлчид маань тооцоог зөв хийж, эдийн засаг талаасаа илүү анхаараасай гэж бодож байна. 

Мөн мэргэжлийн бус хүн ахуйн аргаар зураг төсөл зурах үзэгдэл их гарч байна. Мэргэжлийн хэл зүй, зургийн стандарт гэж зүйл бий. Мэргэжлийн бус хүний зурсан зургийг харахад л  мэдэгддэг юм. Иймээс энэ төрлийн зургуудыг буцаадаг. 

Таны хувьд олон жил салбартаа ажиллачихлаа. Агаар сэлгэлтийн салбарыг хөгжил хэрхэн хувьсаж өөрчлөгдөж байна вэ? 

Сантехникийн салбар үүсэж хөгжсөний 60 жилийн ой энэ жил тохиож байгаа.  Сантехник, агаар сэлгэлтийн систем манай улсад маш эрчимтэй хөгжлөө. Саяхан  манай улсын хамгийн өндөр барилга нь 5 давхар тоосгон байшин байсан. Намхан барилга учраас агаар сэлгэлтийг сараалжаар шийдэж болж байсан. Харин сүүлийн үед өндөр барилгууд баригдах болж, үүнийг дагаад агаар сэлгэлтийн систем маш чухал болж ирсэн. Агаар бол хүний секунд тутамд хэрэглэдэг чухал зүйл учраас агаарыг цэвэр, хүний эрүүл мэндэд ээлтэй байлгахын тулд бид үүргээ гүйцэтгэх ёстой. Сүүлийн үед маш олон дэвшилтэт технологиуд нэвтэрч, техник технологи сайжирсан. Тиймээс үүнийг ашиглаад ямар орчныг, ямар агаарыг хэрхэн цогцлоохыг шийдэх бүрэн боломжтой болсон. 

Барилга байгууламжийн зэрэглэл, тав тухтай таатай орчныг бий болгох нь халаалт, агаар сэлгэлтийн системийн үндсэн зорилго бөгөөд ингэхдээ өрөө тасалгаа, цех тасалгааны зориулалт, технологийн ажиллагаа хэвийн явагдах орчны шаардлагаас хамааруулан ажлын бие болох агаарыг шүүн цэвэрлэх, халаах, хөргөх, чийглэх хатаах зэргээр бүрэн боловсруулан тохирсон чанартай агаарыг сэлгэн бүрдүүлдэг. 

Өндөр барилгын халаалт, агаар сэлгэлтийн системийг төлөвлөхдөө юуг анхаарах хэрэгтэй вэ?

Өндөр барилгын халаалт, агаар сэлгэлтийн системийг төлөвлөхөд юуны өмнө өндөр барилга гэж газрын гадаргуугаас хэдэн метрээс дээш байх, ямар онцлогтой зэргийг мэдэж байж төлөвлөх бөгөөд энэ нь өндөр барилгын норм дүрмээр зохицуулагддаг, норм дүрэм ч бэлтгэгдсэн. Ер нь бол барилгын давхруудаар бүсчлэн төлөвлөн хийх нь хамгийн тохиромжтой. 

Зарим байрууд мөөгөнцөртөөд, цонх нь хөлрөх асуудлууд гардаг. Үүнийг зарим нь цонхтой холбож тайлбарладаг, зарим нь агаар сэлгэлт муугаас болж байна гэх нь бий. Ер нь барилгын агаар сэлгэлтийн системийг сайн, мууг яаж мэдэж худалдан авах ёстой вэ? 

Агаар сэлгэлтийн системийн хувьд ус гоожих эсвэл хэтэрхий татах нь зөв тохируулга хийгдээгүй, тооцоо муу хийгдсэнтэй холбоотой. Энэ үзэгдэл ихэвчлэн дээд давхарт ажиглагддаг. Учир нь дээвэр дээрх агаар сэлгэлтийн хоолой дулаалга муутайгаас цан цохиж, доошоо ус болон буух нь бий.  Мөн агаарын хөдөлгөөний хурд хэт хурдан байвал дотор агаар болон гаднаас орж ирж байгаа агаар хоорондоо мөргөлдөөд саатал үүсэх магадлалтай. Иргэд байр худалдан авахдаа үүнийг мэдэх боломжгүй. Ихэвчлэн гаднах өнгө төрхийг хараад л байраа сонгодог. Харин тухайн барилгыг хүлээн авч байгаа улсын комисс маш сайн шалгах хэрэгтэй. 

Зураг төслийн зохиогч ямар нэгэн алдаа гарвал хариуцлага хүлээнэ гэж гарын үсгээ зурдаг. Хэрвээ зураг төсөлд өөрчлөлт оруулах шаардлага гарвал зургийн зохиогчоос заавал зөвшөөрөл авах ёстой байдаг. Агаар сэлгэлтийн хоолой нь олон төрлийн диаметртэй учраас нормоор нь угсарч, тохируулга хийсэн эсэхийг улсын комисс шалгах ёстой шүү дээ. Шугам сүлжээ дундаа тасархай, цоорсон байх магадлалтай байдаг тул системийн битүүмжлэл алдагдсан эсэхийг сайтар шалгах хэрэгтэй. Энэ бүгдийг шалгасны эцэст акт бичдэг. Улсын комисс хэр нарийн шалгаж байгааг хэлж мэдэхгүй юм.Уг нь шалгадаг төхөөрөмжүүд улам сайжирч, боловсронгуй болсон шүү дээ. 

Улсын комисс хүлээж аваад ашиглалтад орсны дараа ийм асуудал үүсвэл хариуцлага хүлээх эрх зүйн зохицуулалт байдаг уу? 

Хуулийн хүрээнд хариуцлага хүлээж байгаа зүйл байхгүй гэж бодож байна. Харин зураг төслийг гаргаж, угсралт хийсэн хүнтэй эргэн холбогдож хэвийн ажиллах тал дээр дүгнэлт гаргаж засварлах ёстой. 

Агаар сэлгэлтийн системийг шууд нэг давхраас нь соруулдаггүй. Өндөр ба олон давхар барилгын агаар сэлгэлтийн системээр бохирдсон агаарын соролтыг ерөнхий суваг ба хоолойд давхар бүрээс шууд бус 1-3 давхрыг алгасан холбох нь доод давхрын бохирдсон агаарыг дээд давхруудад түгээгдэхгүйгээр зайлуулдаг. Энэ нь агаарыг сэлгэж байгаа хэрэг.  Гэтэл манайд анзаарагдаж байгаа нэг том алдаа бол барилга байгууламжийн зураг нь хийгдэж дуусаагүй байхад барилга нь баригдаж байх тохиолдол байна. Орон нутагт барилгаа барьсныхаа дараа зураг төслөө гаргуулах гээд явах нь ч бий.  Ялангуяа амины орон сууц, жижиг хэмжээний барилгууд зураг төсөл, барилга угсралт нь зэрэгцээд явдаг. Үүнээс болж олон алдаа гарах, эдийн засгийн алдагдалтай байх эрсдэлтэй байна. 

Монгол Улсын Гавьяат багш. 2023.12сар

Залуу мэргэжилтнүүддээ юу гэж зөвлөх вэ? 

Мэргэжлийн мэдлэг ур чадвараа үргэлж, дээшлүүлж ур чадвараа нэмэгдүүлж байх хэрэгтэй. Онолын, практик, шинэ техник технологийн талаар зайлшгүй мэдэж байх нь чухал учраас бүх сувгаар мэдээлэл авч байх нь хүнийг хөгжүүлдэг. 

Аливаа сурах, хөдөлмөрлөхийг чин сэтгэлээ идэвх зүтгэлтэй эрэлхийлдэг бие дааж, бусдаас суралцдаг, мэдлэг боловсролоо байнга дээшлүүлдэг, баг хамт олноор ажиллах чадвартай, биеэ даадаг, ажилч хичээнгүй, зорьсондоо хүрэхийг хичээдэг, зарчимч шударга байх нь ажил амьдралын амжилтын үндэс гэж үздэг дээ. Ер нь үнэнч шударга, ажилч хичээнгүй байхад амьдрал цаанаас нь шагнадаг гэж боддог. 

Бидэнтэй ярилцсан эрхэм гавьяат багшдаа баярлалаа. Таны цаашдын ажил хөдөлмөрт өндөрт амжитлт хүсье!