Өнгөрсөн 2023 оны зун сүүлийн 30 жилийн дунджаас их хэмжээний хур тунадас орсны зэрэгцээ огцом хүйтэрч, дулаарах зэргээр цаг агаарын хэм хэлбэлзэж байгаа нь халиа тошин үүсэх, цаашлаад өнөөгийн байдлаар шар усны үер болох эрсдлийг бий болгож байгаа билээ. Түүнчлэн хөрсний ус өмнөх жилүүдийнхээс 2-3 дахин нэмэгдсэн зэргээр эрсдэлтэй байдал үүссэнийг мэргэжлийн байгууллагууд зөвлөж, хэрэв дулааны хэм огцом нэмэгдвэл шар усны үер болох эрсдэлтэйг байгааг сануулж Нийслэлийн онцгой комисс 2 сарын 8-ны өдөр хуралдаж гамшгийн шар түвшин тогтоосон юм.  

Тэгвэл өнгөрсөн зуны үерийг эргэн сануулахад 23мм хүчтэй бороо орж хур тунадасны үнэмлэхүй утгыг эвдсэн жил болсон. Улмаар 19,000 гаруй айл өрх цахилгаангүй болж, Бага тойруу орчмын ажилчдыг цахимаар ажиллуулах захирамж гарч, зарим газруудаар тодорхойгүй зам хааж, нийслэлийн 26 хорооны 31,600 өрхийн 128,000 орчим иргэн, 141 орон сууц үерийн усанд автаж, олон нийтэд мэдээлснээр дөрвөн хүний амь нас эрсэдсэн гамшигт үзэгдэл болсон юм. Мөн тус үерт өртсөн 79 барилгын даац, бүтээцийн бат бэхийг тодорхойлсон бөгөөд шалгалтаар барилгуудад 20 см-350 см гүнтэй ус тогтосны улмаас дотор засал дэвтэж, ховхорсон. Барилгын хаяавч бетон хагарч, суулт өгсөн нь тогтоогдсон юм. Тэгвэл энэ жилийн халиа тошин, шар усны үерийн өртөх байдлын үнэлгээгээр 3947 объект өртөх тооцоо гарсан бөгөөд энэ нь үерийн эрсдэлийн индексээр 8.65 буюу маш өндөр түвшинд байгаа талаар Нийслэлийн онцгой комисс мэдээлсэн юм. Тэгвэл одоогийн нөхцөл байдлаар өдөр ирэх тусам шар усны үерийн дуудлагууд нэмэгдэж машин зам дээр ус тогтсон байх нь наад захын асуудал болсон байна уу даа гэлтэй. 

Иймээс шар усны үерээс урьдчилан сэргийлэх ямар арга хэмжээ авч байгаа талаар Геодези, Усны барилга байгууламжийн газар ОНӨААТҮГ-ийн Ерөнхий инженер С.Батсайхан-аас тодруулсан. Тэрээр манай байгууллагын хүн хүч, тоног төхөөрөмж дутмаг бөгөөд үерийн эрсдлийг урьдчилан тооцоолох, систем програмчлалыг хөгжүүлэх шаардлагатай байгаа талаар ярьсан юм.  

Өнөөгийн байдлаар нийслэл Улаанбаатар хотод хичнээн км ус зайлуулах хоолой, далангийн систем байгаа вэ? 

Зам талбайн борооны болон хөрсний усны түвшин доошлуулах 212 км урттай шугам сүлжээ байдаг. Мөн 163 км урттай үерийн хамгаалалтын барилга байгууламжийн далан сувгууд байна. Улаанбаатар хотыг шар усны үер болон хур борооны үерээс сэргийлсэн, уулын амны усыг инженерийн хийцлэлтэй барилга байгууламжаар ойролцоох голууд руу нийлүүлдэг. Голууд руу болон үерийн хамгаалалтын сувгууд руу нийлэх боломжгүй хэсгүүдэд усыг насосоор өргөж зайлуулах боломжтой. Энэ төрлийн насос нь манай байгууллагад байдаг бөгөөд 10,000м3 цагийн хүчин чадалтай өргөх насос нэг ширхэг, 11ш өргөх насостой худгууд байдаг. Тэдгээрийг хонхор газар болон нүхэн гарцны ойролцоо ус тогтох үед худаг руу холбох системтэй ажилладаг.  Мөн хяналт шинжилгээний мониторингийн 45 цооног байдаг. Энэ бүгдийн ашиглалт, цэвэрлэгээ үйлчилгээ, засварыг манай байгууллага хариуцаж ажилладаг. 

Өнгөрсөн зуны үер томоохон хэмжээний газар нутгийг хамарсан нь ус зайлуулах хоолойд гарсан бөглөрөл нэг шалтгаан байсан. Тэгвэл одоо ус зайлуулах хоолойн арчилгаа цэвэрлэгээг хийсэн үү? 

Манай хотын хувьд үерээс хамгаалсан лаг шаварны, зам талбайн борооны ус зайлуулах системний цэвэрлэгээ жилдээ хоёр удаа хийгддэг. Энэ нь хаврын улиралд буюу хур борооноос өмнөх цэвэрлэгээ, намрын давтан цэвэрлэгээ юм. Үерийн хамгаалалтын барилга байгууламжийн далан сувгийн хувьд жилд нэг удаа хийгддэг бөгөөд борооны  улиралд хийгддэг. 

Хот маань өөрөө уулсаар хүрээлэгдсэн бөгөөд тойроод гэр хороололтой. Иймээс бусад хотуудтай харьцуулахад лаг шавар, ил задгай хаясан хог хаягдлууд нь ус хүлээж авах худгуудыг бөглөдөг. Үүнийг борооны үеийн үзлэг шалгалтаараа тухайн үед нь цэвэрлээд явдаг. Борооны өмнө болон дараа лаг шаврыг байнгын цэвэрлэдэг. Ойролцоогоор 21-25 мянган м.куб лаг шаврыг үерийн далан сувгуудаас, 2-3м лаг шаврыг зам талбайн ус зайлуулах системээс гаргадаг. 

Тэгвэл одоо энэ хаврын их цэвэрлэгээ хийгдсэн үү? 

Борооны ус зайлуулах системийг хөлдүү үед нь цэвэрлэвэл тухайн байгууламж болон газар доорх худгуудаа эвдэх эрсдэлтэй байдаг учраас одоогоор цэвэрлэгээ хийх боломжгүй байна. Тийм учраас 4 сарын сүүлээр буюу гэссэн үед нь цэвэрлэгээ арчилгааны ажлыг хийх боломжтой болдог. 

Одоогийн нөхцөл байдалд шар усны үерээс хамгаалах зорилгоор ямар ямар арга хэмжээг авч ажиллаж байна вэ? 

Нийслэлийн онцгой комиссоос үерийн шар түвшин тогтоосонтой холбоотой халиа тошин үүсэж халих эрсдэлтэй байгаа цэгүүдээс мөсийг зөөн тээвэрлэх ажлыг Улаанбаатар хотын захирагчийн албанд үүрэг болгосон. Манай байгууллага жил бүр 10 орчим байршилд 5500 м3 талбайг сувагчлах, хажууугаар нь хорио боолт босгох, цас мөсийг зөөн тээвэрлэх ажлыг хийдэг. Энэ жилийн хувьд шар усны үерээс урьдчилан сэргийлэх ажлын хүрээнд  инженерийн хийцлэлтэй барилга байгууламжийн Толгойтын суваг, Дэнжийн 1000-ын 1,3-р суваг, Сүхбаатар дүүргийн 11-р хорооны суваг,  Чингэлтэйн үерийн хамгаалалтын суваг, Сэлбэ гол дагуу гаргалгаа хоолойг нээх, сувагчлалын ажлуудыг хийж гүйцэтгэсэн. Харин лаг шавар цэвэрлэх ажлын төлөвлөгөө Улаанбаатар хотын захирагчийн ажлын алба дээр хийгдээд бэлтгэл ажил хангагдаад явж байна. 

Шар усны үерээс урьдчилан сэргийлэх ажлын хүрээнд хичнээн техник механизм, хүн хүч ажиллаж байна вэ?

Тухайн шар усны үерийн урьдчилан сэргийлэх үйлчилгээний ажил дээр 45 хүний орон тоотойгоор нийт 15 машин механизмтайгаар 8 байршилд тогтмол үйл ажиллагаа явуулан ажиллаж байна. Хүн хүч болон машин механизмын хувьд хүрэлцээ муу байдаг. Хотын баруун захаас өөр тийшээ очин ажиллахад хотын түгжрэл зайн асуудлаас болоод хүрэлцэхгүй байх асуудал үүсдэг. Сүүлд бүтэц зохион байгуулалтын ажил хийгдэж манайхаас харъяалалын бус дуудлагуудыг дүүргүүдэд өгдөг болсон. 

Ус зайлуулах систем болон үерийн далангийн системүүдийг хянах, удирдах боломжтой digital twin  гэсэн систем байдаг гэж сонссон юм байна. Тэгвэл тухайн систем одоо ажиллаж байгаа юу? 

Дэлхийн өндөр хөгжилтэй улс орнууд үерийг гурван хоногийн өмнө мэдэх, үерийн эрсдлээс 100 жилийн турш хамгаалагдсан гэх мэт мэдэгдлүүд хийж байгаа харагддаг. Манай улсын хувьд эрт мэдээллэх тал дээр дутмаг байгаа нь 2023 оны зуны үер дээр ажиглагдаж байгаа юм. Хэдий хэмжээний эрчимжилтэй хур бороо ороод, хэдэн цагийн өмнө мэдээлэл өгөв гээд шалгахад холбогдох байгууллага болгоноос өөр тоо мэдээлэл ирдэг. Үер болоод дууссанаас хойш хэд хоногийн дараа тоо мэдээллүүдийг нэгтгэгдэж байх жишээний… 

Иймээс бид яалт ч үгүй үерийн эрсдлийг урьдчилан тооцоолох, систем програмчлалыг хөгжүүлэх хэрэгтэй. Мөн энэ талын эрдэмтэн судлаачдын үгийг сонсож, хотын инженерийн бэлтгэл арга хэмжээний мастер төлөвлөгөөний дагуу хамгаалах инженерийн барилга байгууламжийг барьж байгуулах хэрэгцээ шаардлага үүсээд байгаа юм.   

Үерийн хамгаалалтын барилга байгууламж нь барилгын салбарын онц чухал объект. Цэрэг эрийг мянган жил тэжээж байгаад нэг удаа хэргийг нь хийдэг гэдэг шиг үерийн хамгаалалтын барилга байгууламжийг нэг барьчихсан байхад ашиг өгөхгүй байна гэж байхгүй. Маш олон хүний эд хөрөнгө, амь насыг болзошгүй үер уснаас хамгаалдаг. 

Хот төлөвлөхөд эхлээд инженерийн бэлтгэл арга хэмжээг төлөвлөөд доор нь ус зайлуулах шугам сүлжээ, үерийн хамгаалалтын далан сувгийг бүрэн төлөвлөсний дараа хотын суурьшил үүсэх ёстой. Манай улс харин төлөвлөлт, газар зохион байгуулалтын алдаанаас болоод үерийн хамгаалалтын барилга байгууламж дээр алдаа үүсээд байна. Мөн зам барьж байгуулахдаа нэг номерт ус зайлуулах системийг төлөвлөж явахгүй бол мянга сайхан зам бариад нэмэргүй усандаа идэгдээд нураад байна. Зам гүүр, хоолойг нарийн мэргэжлийн оролцоотойгоор судалгаа хийхгүй бол буруу тооцоолсон замын гүүр хоолойнд үерийн эрсдэл үүсэх нь нэмэгдэж байна.

Харин бид үргэлжлүүлэн ШУТИС, Барилга, Архитектурын сургуулийн Эрдэмтэн, Нарийн бичгийн дарга Б.Аюурзана-аас хотын үерийн усны далангийн системүүдэд тулгамдаж буй асуудал болон шийдлийн талаар ярилцсан юм. Тэрээр “Жил бүр мөс зөөх, түр далан барих байдлаар хөрөнгө мөнгийг үр ашиггүй зарцуулдаг байдлыг халж үерийн хамгаалалтын дорвитой арга хэмжээ авах нь зүйтэй. Түр зуурын арга хэмжээнүүд нь хэсэг бүлэг хүмүүст боломжийн арга мэт боловч ард иргэд болон мэргэжлийн инженерүүдийн хувьд зөвшөөрөх арга хэмжээ биш” хэмээн ярьсан юм. 

Хамгийн сүүлийн үеийн судалгаагаар нийслэлд ямар хэмжээний шар усны үер болно гэсэн таамагтай байна вэ?

Шар усны үерийн талаар нарийн судалгааны ажлууд сүүлийн үед хийгдээгүй байна. Шар усны үерийн хэмжээг тодорхойлох нь нарийн төвөгтэй ажил байдаг. 1985 онд боловсруулсан Монгол орны гадаргын усны атлас дээр олон жилийн дунджаар Улаанбаатар хотод шар усны үер эхлэх хугацаа IV.21-V.1 байх ба урсцын давхраа нь 0.23 мм байдаг. Уг атласаар тооцвол 100 жилд нэг удаа тохиолдох шар усны үерийн хэмжээ Сэлбэ голын хувьд 53 м3/с орчим байна. Энэ жил 100 жилд нэг удаа тохиолдох хэмжээний цасан бүрхэвч Улаанбаатар хотын хэмжээнд ороогүй. Ус цаг уур, орчны шинжилгээний газрын сүүлийн үеийн мэдээгээр 10-18 см зузаан байгаа нь их хэмжээний шар усны үер буухгүй гэдгийг харж болно. Шар усны үерийн хэмжээ хэд байхыг загварчлалын аргаар тодорхойлох боломжтой. Одоогоор тийм судалгаа, тооцоо хийгдээгүй байна.  

Шар усны үерээс хамгаалах далан болон ус зайлуулах хоолой өмнөх зунаас ахицтай байгаа болов уу? Ер нь шар усны үер болоход далан, ус зайлуулах хоолой ямар хэмжээнд хамгаалж чадах вэ? 

Хотын инженерийн бэлтгэл ажил болон үерийн хамгаалалт, хурын ус зайлуулах системүүдийн төлөвлөлтийг шар усны болон хур борооны үерийн аль нь их байгаагаар тооцож барьж байгуулдаг. Улаанбаатар хотын хувьд шар усны үерээс хур борооны үер их байдаг учир үерийн хамгаалалт болон хурын усны системийн төлөвлөлтийн тооцоог хур борооны үерийн тооцоот хангамжаар хийдэг. 2023 онд болсон үерээс хойш Улаанбаатар хотын үерийн хамгаалалт, хурын ус зайлуулах системд өргөтгөл хийгдээгүй учир өнгөрүүлэх чадвар адилхан байгаа. Харин энэ жил болох үерийн усны хэмжээ ямар байх нь орсон цасны хэмжээ болон орох хур тунадасны хэмжээнээс шууд хамаарна. Сүүлийн жилүүдэд услаг жил тохиож байгаа учир 2023 онд болсон үерийн эрсдэл дахин тохиолдох магадлал өндөр байгаа. Үерийн эрсдэлээс хамгаалахын тулд ард иргэд сонор сэрэмжтэй байхаас гадна үерийн хамгаалалтын барилга байгууламж, хурын ус зайлуулах системийн бэлэн байдлыг хангах хэрэгтэй. Энэ ажлыг Геодези, усны барилга байгууламжийн газар гүйцэтгэдэг бөгөөд уг байгууллагад шаардлагатай хөрөнгө, хүчийг хуваарилан ажиллах хэрэгтэй. 2023 оны үерээр ойролцоо үнэлгээгээр 9.6 сая ам долларын хохирол учирч, үерийн дараах хариу арга хэмжээнд 1.6 сая ам долларыг зарцуулсан мэдээ бий. Эндээс үзвэл үерээс хамгаалах ажилд хөрөнгө зарцуулж үерийн хамгаалалтын системийн чадавхийг сайжруулахгүй бол их хэмжээний хөрөнгө, амь нас үрэгдэх аюул тохиох өндөр магадлалтай. Үерийн өмнө бэлэн байдлыг хангаж үерийн хамгаалалтын барилга байгууламжийг барих, бэлэн байлгах ажлыг хийснээр үерийн хохирлын хэмжээг багасгаж, хариу арга хэмжээнд зарцуулах хөрөнгийг бууруулах боломжтой. 

Ус зайлуулах систем, үерийн ус зайлуулах сувгийн систем, голуудын үерээс хамгаалах далангийн системийн дижитал хувилбарын талаар яриагаа үргэлжүүлье. Одоо ер нь тухайн систем ашиглалтад байгаа юу? Ашиглалтад байхгүй байгаа бол асуудал юунд байна гэж харж байна вэ? 

Үерийн хамгаалалтын чиглэлээр тоон хувилбар буюу digital twin технологийг хөгжүүлэх боломж бараг бүрдсэн талаар би яриад байгаа юм. Улаанбаатар хотын инженерийн бэлтгэл арга хэмжээний мастер төлөвлөгөө боловсруулах үеэр хөгжүүлсэн ус зайлуулах систем, үерийн суваг, үерийн далангийн гидравлик загварууд нь уг digital twin технологийн цөм болж ажиллах боломжтой. Бүрэн digital twin хөгжүүлэн ашиглахад бидэнд бодит хугацааны өгөгдлийг цуглуулах, боловсруулалт хийж дээрх гурван загварт өгөгдөл оруулан үр дүн гаргаад, гарсан үр дүнд хувилбарт шинжилгээ хийх, хэтийн төлөв гаргах, хэрэгжүүлэх арга хэмжээний нөлөөг судлах дэд модиулуудыг боловсруулах л дутагдаж байна гэсэн үг юм. Уг модиулуудыг боловсруулах, нэгтгэх, ажиллах платформыг бий болгох зэрэгт мэдээж хөрөнгө оруулалт, ажиллах хүний нөөц л шаардлагатай байна гэж харж байна. 

Зундаа үер, хавартаа шар усны үер цаг уурын нөхцөл байдлаас шалтгаалан жил болгон болох магадлал өндөр байна. Тэгвэл үерээс хамгаалах системүүдийг  тогтмол хянаж удирдах боломж бий юу? 

Боломж байгаа. Өөрөөр хэлбэл Улаанбаатар хотын үерийн хамгаалалт, хурын ус зайлуулах системийн Digital twin -тай болчихвол хяналт буюу мониторинг бодит цаг хугацаагаар хийгдэж аюул эрсдэлийг урьдчилан тогтоох, сэргийлэн ажиллах, аюулын үед зөв арга хэмжээг үр ашигтай авах боломжтой болно. Ер нь үерийн хамгаалалтын барилга байгууламжийн ашиглалын нэг чухал зүйл бол барилга байгууламж дээрх хяналт хэмжилтийн тоноглолууд, барилга байгууламжийн ашиглалтын дүрэм байдаг. Гэтэл манайд усны барилга байгууламжийн ашиглалт, засварын дүрэм байдаггүй. Зөвхөн барилга байгууламжийн ашиглалтын дүрмээр ажиллахад нэмэлт нөхцөлүүд шаардлагатай болдог. Усны барилга байгууламжийн ашиглалт нь усны горимоос хамаарч бусад барилга байгууламжийн ашиглалтаас ялгаатай болж эхэлдэг. Үерийн аюулаас сэргийлэх, үерт бэлэн байхын тулд үерийн хамгаалалтын барилга байгууламжуудыг зүй зохистой ашиглах, засварлах инженерийн норм, дүрэм байх хэрэгтэй байгаа юм. Уг дүрэм байхгүйгээс болж үерийн хамгаалалтын барилга байгууламж эвдэгдэх, хог, лаг шаварт дарагдах гэх мэт асуудлууд нэлээд гарсан байдаг. 

Мөн шар усны үерээс сэргийлэх арга хэмжээний хүрээнд олон тонны мөс зөөвөрлөж байгаа. Салбарын инженер хүний хувьд өөр ямар арга байж болох талаар?

Сэлбэ голын халиа үүссэн байршлуудаар явсан ажиглалтаар ус мөсний сүвэрхэг дундын нимгэн орон зайгаар урсаж, хальсан хэсэг нь давхралдан хөлдсөн ба мөсөн зузааны эрчим өдөрт 2 см орчмоор нэмэгдсэн байсан. Сэлбэ голын зарим хэсгүүдэд чөлөөтэй орон зай байхгүй болсон учир мөс хөлдөхдөө үерийн хамгаалалтын далангийн ирмэг хүртэл хөлдсөн байсан. Ийм үед шар усны үерийн хэмжээг урьдчилан тооцоолоогүй болохоор эрсдэлээс сэргийлж мөс зөөх үйл ажиллагааг зохион байгуулсан байх. Уул нь мэргэжлийн хүмүүстэй ажиллаж шар усны үерийн хэмжээг тодорхойлж мөс зөөх үү? Эсвэл мөсөөр далан босгож хамгаалах уу гэдэг шийдлүүдийг эхлээд авч үзэх хэрэгтэй байсан болов уу. Ер нь жил бүр мөс зөөх, түр далан барих байдлаар хөрөнгө мөнгийг үр ашиггүй зарцуулдаг байдлыг халж үерийн хамгаалалтын дорвитой арга хэмжээ авах нь зүйтэй. Түр зуурын арга хэмжээнүүд нь хэсэг бүлэг хүмүүст боломжийн арга мэт боловч ард иргэд болон мэргэжлийн инженерүүдийн хувьд зөвшөөрөх арга хэмжээ биш юм. 

Шар усны үер болох орчим дахь бургаснуудыг шилжүүлэхэд байгаль орчны үнэлгээ хийлгэх, зөвшөөрөл авах гэх мэт маш их хугацаа, төсөв шаардагдах тул түр хойшлуулж байгаа юм билээ. Ер нь заавал бургасыг тайрч шилжүүлэх ёстой юм уу? Тэрнээс өөр арга байхгүй юу? 

Яг голын урсгалд хөндлөн ургасан бургасуудыг шилжүүлэн орон зай чөлөөтэй голын хэсэгт суурилуулах хэрэгтэй. Сэлбэ голын хувьд яг голдиролыг тагласан бургастай байршлууд бий. Голын татам буюу ус урсдаггүй (үерийн үед ус урсах хэсэг) хэсэгт байгаа мод бутнуудыг хэвээр үлдээж моднуудын доод хэсгийн мөчрүүдийг тасдаж шулуутгах хэрэгтэй. Өөрөөр хэлбэл гудамжний мод арчлах аргачлалаар доогуур ургасан мөчирнүүдийг тасдаж үерийн урсгалд саадгүй болгох хэрэгтэй. Сэлбэ голын хувьд орон зайг нь багасгаж голын годиролд барилгын асгаас хөрс асгаж хэвгийг багасгаснаас болж бургас нэмэгдэж ургах нөхцөл сүүлийн 10 гаруй жил идэвхжсэн байгааг сансрын зургуудаас харах боломжтой. Хот дундуур урсах голуудын хувьд мод бут сөөгний арчилгааны менежментийг зайлшгүй хийх шаардлагатай байдаг. Сэлбэ голын хувьд энэ ажлууд хийгддэггүй нь үерийн эрсдэлийг улам нэмэгдүүлсэн байгаа юм. 

Манай улсад байгалийн гамшигт үзэгдэл болох хүчтэй аадар бороо, мөндөр, нөлөөг салхи зэргийг урьдчилан мэдэх боломжтой радарын технологи ганцхан байдаг бөгөөд энэ нь улсын хэмжээнд хамгийн багадаа 11 байх ёстой гэдгийг Цаг уур орчны шинжилгээний газраас мэдээлж байгаа юм. Түүнчлэн дээр дурдсанчлан манай улсад борооны ус зайлуулах хоолой, үерийн далангуудыг хянах боломжтой систем байгаа ч төдийлөн бүрэн хэрэгцээнд нэвтрээгүй байна. Хүний амь нас, эд хөрөнгөд хохирол учруулж болох гамшигт үзэгдлийг урьдчилан мэдэх боломж байсаар байхад бид боломжоо хэрэгжүүлэхгүй байсаар л байна.