Соёлын өвийн тухай ойлголт ба өвийн эрх төрх, бүрэн бүтэн байдал, үнэ цэн

Дэлхийн Өвийн хадгалалт хамгаалалтын мэргэжилтэн, Үндэсний номын сангийн сэргээн засварлагч, Японы соёлын өвийн хамтын ажиллагааны концерцум гишүүн О.Ангарагсүрэн

Монгол Улсын “Түүхэн дурсгалт барилга, архитектурын дурсгал” нь түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгалын тоонд багтдаг билээ. Соёлын өвийг хамгаалах тухай хуульд зааснаар “Түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгал” гэж унаган газартаа хүрээлэн байгаа орчны хамт үнэ цэнэ, ач холбогдол нь илэрхийлэгдэх дангаар болон цогцолбор байдлаар орших дурсгалыг хэлдэг. Тэгвэл эдгээр өвийн  эх төрх бүрэн бүтэн байдал, түүх, соёл, шинжлэх ухааны үнэ цэнэ, ач холбогдлыг харгалзан “улс, аймаг, нийслэл, сум, дүүрэг”-ийн хамгаалалтын зэрэглэл тогтоосон байдаг. Тухайлбал, Чингис хааны их суурийг залгамжлагч, алтан ургийн Автай сайн хан Хархорум хотын буурь дээр Эрдэнэ зуу хийдийг 1586 онд байгуулсан түүхтэй. Өдгөө энэ хийд нь Монголд хадгалагдан үлдсэн хамгийн эртний уран барилгын цогцолбор, ЮНЕСКО-гийн Дэлхийн өвд бүртгүүлсэн анхны хийд, БНМАУ-ын сайд нарын Зөвлөлийн 1965 оны 441-р тогтоолоор улсын хамгаалалтад авсан архитектурын дурсгал юм (Зураг 1). 

Мөн Монгол Улсын Засгийн газрын 2004 оны 126-р тогтоолоор хуучин баруун хүрээний туурийн хамгаалалтын бүсийг 220 га газар,  2020 оны 1 дүгээр сарын 8-ны өдрийн 13 дугаар тогтоолоор Шанхын хийдийн дуганууд нэрээр улсын хамгаалалтад авсан байна (Зураг 2).

  Зүүн зуугийн сүм (1936 он)  

Соёлын өвийн сэргээн засварлалт, хадгалалт хамгаалалтын аливаа үйл ажиллагааг хийхдээ олон улсад мөрдөгдөж буй эрх зүйн зохицуулалт, суурь зарчмыг байнга мөрдлөг болгох хэрэгтэй юм. 

ЮНЕСКО-ын Дэлхийн байгалийн болон соёлын өвийг хамгаалах тухай конвенцийн - Дөрөвдүгээр зүйлд “Конвенцод нэгдсэн улс бүр юуны өмнө өөрийн нутаг дэвсгэрт байгаа соёлын болон байгалийн өвийг илрүүлэх, хамгаалах, хадгалах, сурталчлах төдийгүй хойч үедээ өвлүүлэн өгөх үүрэг ноогдож байгааг хүлээн зөвшөөрнө”, 

- Тавдугаар зүйлд “тухайн улс соёлын болон байгалийн өвдөө учирч буй аюулыг арилгах ажлын арга барилыг төгөлдөржүүлэх, шинжлэх ухаан техникийн шинжилгээ судалгааг хөгжүүлэх” гэж тунхагласан. 

Монгол улс дээрх олон үүргийг хүлээн зөвшөөрч 1990 онд энэхүү конвенцид нэгдэн орсон билээ. ЮНЕСКО-ын Дэлхийн өвийн Конвенцийг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны удирдамжид дэлхийн нийтийн хосгүй гайхамшигт үнэ цэнийг үнэлэн тогтоох шалгуур үзүүлэлтүүдийн нэг чухал зүйл нь соёлын дурсгал, өвүүдийн эх төрх, бүрэн бүтэн байдал гэж заасан байдаг. Мөн Дэлхий нийтээрээ мөрдөж буй ЮНЕСКО-гийн дэргэд Хөшөө дурсгал, дурсгалт газрыг хамгаалах Олон улсын зөвлөлийн түгээмэл зарчим, Венецийн Харти, Нарагийн тунхаг бичигт соёлын дурсгалт зүйлийн унаган төрх, бүрэн бүтэн байдал хамгаалан үлдэх нь тулгуур зарчим болохыг тодорхой заасан байна. Монгол улсын Соёлын өвийг хамгаалах тухай хуулийн есдүгээр бүлгийн 47 дугаар зүйл 1-т соёлын биет өвийг сэргээн засварлахад анхны төрх, хийц бүтээцийг хадгалж үлдэх, аюулгүй, урт хугацаанд хадгалах нөхцөлийг хангах гэж заажээ.  Монгол Улсын Засгийн газар, төр захиргааны байгууллага, нутгийн өөрөө удирдах байгууллага, мэргэжлийн байгууллагын соёлын өвийн сэргээн засварлалт, хадгалалт хамгаалалтын аливаа үйл ажиллагааны үндсэн чиглэл нь дээрх зарчмуудад тулгуурласан байх ёстой юм.

Гэвч хуучны төрөл бүрийн материал, уламжлалт технологиор бүтсэн үл хөдлөх соёлын өвүүд, сүм хийд, уран барилгын дурсгалыг яаж хамгаалах талаарх

-    Нэгдсэн ойлголт байхгүй;

-    Хуулийн заалтуудыг хэрэгжүүлэх дүрэм, журам нь мэргэжлийн салбарын онцлогийг бүрэн тусгаж чадаагүй;

-    Соёлын өвийн сэргээн засварлалтын мэргэжилтэн дутмаг; 

-    Сэргээн засварлалтын өмнөх суурь судалгаа хангалтгүй хийгддэг; 

-    Соёлын өвийн мэргэжлийн сэргээн засварлалтын гүйцэтгэл тааруу; 

-    Соёлын өвд барилгын энгийн засварын шинж чанартай үйл ажиллагаа хийгддэг гэх мэт олон зүйлийг анхаарч үзэх хэрэгтэй.

Соёлын өвийн сэргээн засварлалтын үндсэн зарчим

Байгалийн эрс тэс уур амьсгалын нөлөөгөөр уран барилгын багана будаг ховхрох, хөндийрөх, гандах, толботох, давсжих, хөгц мөөгөнцөр ургах гэх мэт гэмтэл үүсдэг. Мөн уран барилгын суурь эд ангийг бүрдүүлэгч чулуу, тоосго, шавар, мод гэх мэт материалууд нь байгалийн аливаа үзэгдэл, физик, химийн нөлөөнд өртөж гэмтэж байдаг (Зураг 2). ЮНЕСКО-гийн дэргэд Хөшөө дурсгал, дурсгалт газрыг хамгаалах Олон улсын зөвлөлөөс (ICOMOS) эрхлэн гаргасан чулуун дурсгалын гэмтлийн зурагт тайлбар тольд хагарал цууралт, хөндийрөл, материалын элэгдэл ба доройтол, өнгө алдалт, биологийн колоничлол гэсэн илэрхийллийн хүрээнд нийт таван бүлгийн 35 төрлийн гэмтлийг тодорхойлон харуулжээ. Байгаль дээр ил оршиж буй үл хөдлөх дурсгалууд ямар материал байхаас үл шалтгаалан дээрх гэмтлүүд тохиолдоно. Өөрөөр хэлбэл дурсгалын гадаргуу дээрх хөгц мөөгөнцрийн колоничлол (Зураг 3а), давсны талсжилт үзэгдэл (Зураг 3б), хөлдөлт ба гэсэлтийн нөлөө (Зураг 4), хуурайших ба чийгших процессын дахин давтагдах механизмын үед материалын эзлэхүүн ихсэж эсвэл багасах, дотоод хүчний шахалт, даралт үүсэх, суналтын хүчний үйлчлэлийн улмаас дурсгалын гадаргуу хуурч унах, хагарах, цуурах гэх мэт гэмтэл үүсдэг. Энэ мэт байгаль дээр ил буй дурсгалын хувьд цаг уурын шууд нөлөөлөлд байнга өртөж байна. 

Эдгээр гэмтлийн шалтгаан, механизмыг тодорхойлолгүйгээр хадгалалт хамгаалалт, сэргээн засварлалтын цаашдын арга хэмжээ авахад тун хүндрэлтэй юм.

Зураг 3. Дэлхийн өв, улсын зэрэглэлтэй Эрдэнэ зуу хийдийн суварга, сүмд хагарал, цуурал үүссэн байдал

Зураг 4. Чулуун дурсгал дээр үүсэж буй зарим гэмтэл. a) Хөгц ургасан байдал, б) Давсны талсжилтын үзэгдэл, в) Бичил цуурлууд үүссэн байдал, г) Гадаргуу хуурч унасан байдал 

Зураг 5. Хөлдөлт ба гэсэлтийн үр дүнд шавар эдлэл, боржин чулуунд үүсэх гэмтэл. a) Гадаргуу хуурч буй болон цууралт үүссэн байдал, б) Боржин чулууны гэмтсэн байдал 

Соёлын өвийн консервацын шинжлэх ухааны хүрээнд соёлын өвийн гэмтлийн шалтгаан, түүнийг оношлох нь үндсэн үйл ажиллагааны гол зүйл болж явдаг. Манай улсын хувьд дурсгалт уран барилгын сэргээн засварлалтын өмнөх суурь судалгаа дутмаг байдгаас уран барилгын үнэ цэнтэй олон мэдээлэл устаж, алга болсоор байгаагийн нэг нь сүм хийдийн модон хийцийн будаг болон түүний доорх суурь давхарга юм. Олон улсад баримталж буй уран барилгын сэргээн засварлалт нь тухайн өвийн материалын судалгаа (Зураг 6), технологийг шинжлэн тогтоох (Зураг 7), ямар гэмтэл үүссэж буйг лабораторийн нөхцөлд нээн илрүүлэх, туршилтаар нотлогдсон байдал дээр түшиглэж сэргээн засварлалтын төлөвлөгөө гаргаж, гүйцэтгэж байна. 

Соёлын өв, уран барилгын сэргээн засварлалтын үйл ажиллагааг олон улсад мөрдөгдөж буй нийтлэг зүйл тогтол болох консервацын шинжлэх ухааны хүрээнд мэргэжлийн сэргээн засварлалтыг хийж гүйцэтгэх хэрэгтэй санагдаж байна. Үүний тулд дараах шат дараалалтай алхмуудыг хийж хэрэгжүүлэх шаардлагатай байна. Үүнд: 

1.    Ямар будаг, байтуу, маажин, зүмбэр, бэхжүүлэгч, тоосго, шавар хэрэглэсэн болох буюу  “УЛАМЖЛАЛТ МАТЕРИАЛ, ТЕХНОЛОГИ”-ийг шинжлэх, 

2.    Уран барилгын хаана, туурга, модон хийцлэл, дээвэр, шал, суурь бүтцэд ямар гэмтэл үүсэж буйг баримтжуулах, зурагжуулах, гэмтлийн шалтгааныг тодруулах судалгааг хийх, гэмтлийн эрсдэлийн судалгаа дээр түшиглэж, лабораторийн туршилтаар гэмтлийг нотлох, 

3.    Нотлогдсон гэмтлийн шалтгаан дээр суурилсан сэргээн засварлалтын төлөвлөгөө, зураг гаргах, 

4.    Сэргээн засварлалтыг гүйцэтгэлийн ажлыг зураг, төслийн дагуу хийж гүйцэтгэх хэрэгтэй. 

Эцэст нь соёлын өвийн зэрэглэлээс шалтгаалж соёлын өвийн сэргээн засварлалтын процесс яаж явагдах ёстой вэ? Дэлхийн өвд бүртгэгдсэн, улсын хамгаалалтын зэрэглэлтэй архитектурын дурсгалыг яаж сэргээн засварлах вэ? Энэ чухал дурсгалд ямар шалгуур үзүүлэлт, стандартыг хангасан байгууллага эсвэл иргэн гар хүрч сэргээн засварлах вэ? Аймаг, нийслэл, сум, дүүргийн хамгаалалтад буй архитектурын дурсгалыг хэрхэн, ямар шаардлагыг хангаж, сэргээн засварлах вэ? Гэсэн олон асуулт гарч ирж байна.

Үргэлжлэлийг дараагийн дугаараас уншаарай.