Барилгын салбарт эрдэнэ мэт гялалзах цөөн хэдэн эмэгтэй инженер, удирдагчдын нэг  “Гурван бухат” ХХК - ийг үүсгэн байгуулагч Т.Ганчимэгийг энэ удаагийн зочин хоймортоо урилаа. Тэрээр бизнесийн салбарт унаж, босож бүхнийг тэгээс эхлүүлсэн ч өдгөө салбартаа 8 охин компанитай, үндсэн болон туслан гүйцэтгэгч нийлээд 1000 орчим ажилтантай томоохон компанийг босгожээ. Түүний ололт амжилт, хийж бүтээж буй ажлууд, барилгын салбарын өнөөгийн болон хэтийн төлөвийн талаар ийн ярилцлаа. 

Та ажлын карьераа хэрхэн эхлүүлж байсан бэ? Өнөөдрийн амжилтад хүрэхэд нөлөөлсөн чухал хүчин зүйлийг юу гэж боддог вэ? 

Би уул, уурхай, эрчим хүч, барилга гэсэн салбаруудыг дамжин ажилласан байна. Уул уурхайн компанид  үйлдвэрийн зургийн техникчээс эхлээд ажлын гараагаа эхэлсэн. Тэнд ажилладаг цөөхөн эмэгтэйчүүдийн нэг нь байлаа. Тухайн үед 60 хоног хөдөө ажиллаад, 30 хоног амардаг байсан үе. Үүрээс үдэш болтол ажилладаг байсан учраас анхнаасаа ачаалал даах чадварт сурсан гэж боддог. Ээж болоод хөдөө ажиллах боломжгүй болсон тул Улаанбаатар хотод ОСНААГ - т ээлжийн инженерээр ажилд орж, Бодлогын хэлтсийн дарга хүртэл дэвшин ажилласан. Ер нь ажлын талбарт янз бүрийн зан ааш, боловсрол мэдлэг, өндөр шаардлагатай удирдлагуудтай таарсан. Тэдгээр хүмүүсээс суралцаж хөгжсөн гэж боддог. Хүн шууд удирдлагаа дагаж хөгждөг гэж боддог. Аль болох шаардлага өндөртэй хүнтэй хамтарч ажиллахыг эрмэлзэх ёстой болов уу. 

Хувийн бизнесийн эхлүүлэхийн тулд 2009 онд “Гурван бухат” компаниа үүсгэн байгуулж, юм юм оролдож үзсэн. Өвөлдөө мөсөн гулгуурын талбай ажиллуулж, хүнсний дэлгүүр нээж, ресторан, кофе шоп ч ажиллуулж байлаа. Бизнест сэтгэл хөөрлөөр хандаж олон ч удаа унаж боссон. Гэхдээ түүнийхээ хэрээр туршлагажиж, мэддэг зүйлээ чаддаг салбартаа хийх нь зөв гэж шийдээд  анх нөхөртэйгөө компаниа байгуулаад тендерт оролцохдоо ерөнхий инженер, дулааны инженер, нярав гээд л бараг бүх зүйл дээр бид хоёрын нэр явдаг үе байлаа./инээв/ Одоо 8 охин компанитай, үндсэн болон туслан гүйцэтгэгч нийлсэн 1000 гаруй ажилтантай болж өргөжсөн байна. 

Одоо ямар юун дээр төвлөрч ажиллаж байгаа вэ? 

Энэ жил манай компанийн 15 жилийн ой тохиож байна. Тиймээс энэ жилдээ багтаан эхлүүлсэн бүх төслүүдээ дуусгах төлөвлөгөөтэй ажиллаж байгаа. Мөн гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн хүрээнд хоёр төсөл эхлүүлнэ. Төсөл хэрэгжүүлэх явцад  өртгийг буулгах зорилгоор барилгын импортын бүх материалыг ширхэг шруп хүртэл нь үйлдвэрлэгчтэй уулзаж судалгаа хийж, татан авалтуудыг хийсэн учраас барилгын материалын худалдаа руу чиглэн ажиллаж байна.

Өөрөөр хэлбэл барилгын материал, дэвшилтэт технологи, тоног төхөөрөмжийг үйлдвэрээс нь оруулж ирээд хамгийн зохимжит ашгийг шингээн борлуулах буюу худалдааны Start up бизнесийг хөгжүүлж байгаа. 

Үүнийг эхлүүлэх болсон гол шалтгаан бол Монголд зарим материалуудыг олон дахин нугалж зарж байна. Үүнээс гадна Эрээн гэдэг жижигхэн хот Монголд зориулсан чанарыг гаргаж ирээд байгааг хүмүүс гадарлаж л байгаа. Жишээлбэл,  би 100 айл болон Эрээнээс материал аваад Хятадын улсын үйлдвэрээс үүнийг хэдээр үйлдвэрлэх талаар асуухад “Манай доод стандартыг хангахгүй байна. Бид улсын үйлдвэр учраас үүнийг үйлдвэрлэхгүй” гэсэн хариу сонсож байсан. Тиймээс манайханд барилгын материалын чанараас илүү үнэ чухал юм бол ядаж Хятадын доод стандартыг хангасан материалыг үйлдвэрээс нь зах зээлд нийлүүлье гэж шийдээд энэ чиглэлийн үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн. 

Мөн бид материалыг үнэн хэлж борлуулахыг зорьж байгаа. Жишээ нь гипсэн хананы профиль төмрийг 0,45 мм зузаантай төмөр авахдаа үгэнд итгэж л авч байгаа. Гэвч бодит байдалд 0,3мм зузаантайг дийлэнхдээ ашиглаж байгаа байх. Манайх энийг 0,45мм зузаантай төмрөөр өөрсдөө үйлдвэрлэн ашигладаг. Энийг энэ жилээс бодит зузааныг хэмжиж борлуулна. Энэ мэтчилэн жижиг гэлтгүй материал барилгын чанарт нөлөөлж байна. Энэ асуудлуудад эмзэглэж явдаг учраас өөрсдийн үйлдлээрээ нийгэмд нөлөөлнө гэж төсөөлдөг. 

Барилгын салбарын өнөөгийн байдлыг хэрхэн харж байна вэ? 

Барилгыг тооны машин дээр оруулаад их ашиг, мөнгө гэж хардаг олон хүмүүс бий. Гэхдээ нөхцөл байдал маш эрсдэлтэй хүнд салбар гэж хэлж болно. 

Барилга бол Монгол хүний гол хөрөнгө, хүний амь нас, эрүүл аюулгүй байдал яригддаг инженерингийн салбар. Энд инженер хүн л эрсдэлийг зөв үнэлж, шийдвэр гаргалтад нөлөөлнө гэж хардаг.  Салбарын бус хүн барилга барих нь бүтээн байгуулалтын амин чухал, нарийн асуудлуудыг ойлгож, хүлээж авч асуудлыг эрэмбэлэхэд төвөгтэй салбар юм шиг санагддаг. Илүүтэйгээр энэ салбарт ажиллах буюу шинээр орох гэж байгаа хүмүүст хэлэхэд маш сайн судалгаатайгаар мэргэжлийн хүмүүсээс зөв дүгнэлтийг авч ороорой гэж хэлэхээр байна.

Сүүлийн үед царцсан барилгууд нэмэгдэж, хугацаандаа ашиглалтад орж байгаа байр ховор боллоо. Үүнээс болоод борлуулалт хоёрдогч зах зээл илүү өрнөж, шинэ төслүүдийн борлуулалт гацаанд орж байна уу гэж харж байна. Үүнд нөлөөлж байгаа хүчин зүйлийг хэрхэн харж байна вэ? 

Одоогоор үл хөдлөхийн зах зээлд нийлүүлэлт их байгаа ч худалдан авах чадвар муу байна. Ипотекийн зээл зогсонги болсноос шалтгаалан 2023 онд тус зээлээр борлуулагдахаар төлөвлөгдсөн зарим барилгууд зогсолтод орсон. Түүнчлэн үүнтэй холбоотойгоор төсөл хэрэгжүүлэгчдийг эргэн төлөлт хийх боломжгүй гэж үзээд банкнууд зээлээ зогсоосон. Иймээс барилгынхан санхүүжилтгүй болж эхэлсэн гэсэн үг. Манай барилгууд ч хойшлоод байна. Гэхдээ дахин хэлэхэд бид ойгоосоо өмнө эхлүүлсэн төслүүдээ нэр төртэйгөөр дуусгана. 

Мөн энэ салбар жил бүр өөр өөрийн онцлог давуу болон сул талтай жилүүд өнгөрч байна. Эдгээр ч бас ашиглалтад орох хугацаанд нөлөөлж байгаа болов уу. Жишээ нь Ковидын үед 10 их наядын хөтөлбөр хэрэгжиж, энэ нь барилгын салбарт эерэг нөлөөтэй байсан хэдий ч түүхий эд нь гаднын улсаас хамааралтай учраас хүнд байдалд нөхцөлд орсон. Жишээлбэл, би 100 айлаас 13 мянгаар плита авахаар тохироод маргааш нь очтол 20 мянгаар ав, эсвэл өөр хүнд зарна гэж хэлээд сууж байсан. Энэ нөхцөл байдал салбарынханд хүнд туссан. Мөн 2022 он Барилгын компаниуд жил бүр төсөв төлөвлөгөөгөө гаргахдаа өртөгт үнэ өсөхийг тооцоолдог. Гэхдээ цементийг 5 дахин өснө гэж хэн төсөөлөх билээ. 1 тн цемент 185.000 төлөвлөж байсан бол өсөөд бид 1 тн цемент 790,000 мянгаар худалдаж авч байсан шүү дээ. Хэдийгээр ипотекийн зээл сайн олгогдож байсан ч ийм дүнгээр барилга барих нь том асуудал болж байсан. 

Гэхдээ 2024 оноос салбар эрс сэргэх болов уу гэж хүлээлт байна. Монгол улс макро эдийн засгийн үзүүлэлтүүд маш эерэг байна. Түүхэн дээд хэмжээний нүүрс экспортолсон гэх мэт сайн сайхан эерэг үзүүлэлтийг харагдаж байна. Тэгэхээр төслүүд хугацаандаа орох байх гэсэн итгэл байна.

Нэгэнт ипотекийн зээл гарахгүй байгаа бол компаниуд хувь лизингээр борлуулалт хийвэл төсөл хэрэгжүүлэгч болон худалдан авагчдад ямар давуу болон сул талыг бий болгодог вэ? 

Компанийн хувь лизинг нь аль аль талдаа эрсдэлтэй. Ийм төлбөрийн нөхцөлд компани өндөр эрсдэл үүрдэг. Барилгыг ашиглалтад оруулах хэмжээний хангалттай хөрөнгө оруулалт авч чадаагүй бол компани тухайн хүний өмнөөс хөрөнгө оруулалт хийнэ гэсэн үг. Нөгөө талдаа компани тухайн барилга баригдаж дуусах эсэх нь эргэлзээтэй тул худалдан авагчдад ч өндөр эрсдэлтэй. Тиймээс санхүүгийн зэх зээл тогтворгүй байгаа энэ үед тохиромжгүй төлбөрийн нөхцөл гэж хэлнэ. Хэрвээ энэ нь үнэхээр сайн төлбөрийн нөхцөл байсан бол салбарын тэргүүлэгч компаниуд бүгд энэ жишгээр ажиллаж борлуулах байсан шүү дээ. 

Манай хувьд нийгмийн хариуцлагын хүрээнд бага урьдчилгаатай хувь лизингүүдийг тодорхой цөөн тоогоор гаргаж байсан, одоо ч гаргаж байгаа.

Одоо Барилгын тухай хуулийн шинэчлэлтийн ажил явагдаж байгаа. Таны хувьд хууль, эрх зүйн зохицуулалттай холбоотойгоор ямар асуудал тулгардаг вэ?  

“Барилгын төсөв зохиох дүрэм” хамгийн түрүүнд шинэчлэх ёстой санагддаг. Би мэргэжлийн төсөвчин хүн боловч үе шатны ажлуудад миний мэдэхгүй материалууд  одоогийн төсөвт бий. Өөрөөр хэлбэл огт ашиглагдахгүй материалууд өртөгт шингээд явж байна. Эсхүл ашиглах материал нь өртөгт шингэхгүй буюу нормд байдаггүй. Жишээлбэл, эрс тэрс уур амьсгалд тохиромжтой зөндөө барилгын шийдлүүд байна. Гэтэл нормд байхгүй учир зурагт тусгагдахгүй, тусгасан ч зургийн магадлал хийгдэхгүй нөхцөл байдлуудтай тулгардаг.

Энэ байдал нь гэрээ хэлэлцээрт хүртэл нөлөөлдөг. Барилга угсралтын үе шатны ажлын гэрээ хэлэлцээр яг л хар зах дээр наймаа хийж байгаа юм шиг 1 тэрбумын гэрээ 200 сая болтлоо буух жишээтэй. Тиймээс олон улсын сайн жишгийг мэргэжлийн лабораториуд баталгаажуулсан, түүнийг мөрдөж ажиллаж туршигдсан бол Монгол улсад мөрдөж нэвтрүүлээд ажиллахыг хүсдэг. 

Олон улсад төдийгүй Монголд ч ногоон зээл, хөнгөлөлттэй нөхцөлтэй хөрөнгө оруулалт татах боломж нээлттэй болж байна. Барилгын салбар дахь хөрөнгө оруулалтын боломжуудыг хэрхэн ашиглаж байна вэ? 

Монголд гаднын хөрөнгө оруулалттай олон төслүүд хэрэгжиж байгаа. Манай хувьд ч ялгаагүй гаднын хөрөнгө оруулалтыг авч ажиллаж байсан. Гэрээ хэлэлцээрийн түвшинд яваа хэд хэдэн төслүүд бий. Харин дотоодын Хаан банкны ногоон зээлийн шаардлагыг хангахаар “Арга билиг” төсөл маань материал бүрдүүлэлтийн шатандаа явж байна. Цаашид ийм ногоон зээлээр санхүүжсэн барилгыг борлуулахад хүртэл зээлийн хүүгийн хөнгөлөлттэй байдаг. Бидний дараа дараагийн төслүүд бүгд ногоон руу чиглэнэ. Дэлхий нийтээрээ цаг уурын өөрчлөлт тулгамдсан асуудал болоод байна.

Дэлхийн маш олон улс хүлэмжийн хийг бууруулахыг тунхаглаж, энэ чиглэлд бүхий л  үйл ажиллагаа чиглүүлж байгаа. Тийм ч учраас хүлэмжийн хийг бууруулж байгаа төсөл, үйл ажиллагааг дэмжин  1-3 хувийн хүүтэй ногоон зээлийг олгож байгаа олон улсын санхүүгийн байгууллагууд олон болсон. Өмнө нь ногоон барилгын гэрчилгээг бөглөхөд яаж ч хичээгээд шаардлагад нь хүрдэггүй байсан бол одоо шаардлага нь арай ойлгомжтой болж, банк санхүүгийн салбарч гэсэн санхүүжилтээ ийшээ чиглүүлж байна. Үйлдвэрлэл, барилгажилтын аль шат хүртэл ногоон технологи, материал ашиглаж байна тэр хүртэл нь зээлийг олгодог болсон.  

Бид тогтвортой хөгжлийн зорилт гэхээр хүрч болохгүй тэнгэрийн шаардлага юм шиг хүлээж авдаг. Уг нь энэ хүн бүрийн зорилго маш энгийн зүйлээс эхлэлтэй санагддаг. Үүнийг зөв таниулж чадвал дадал зуршлаа хүртэл хүн төрөлхтний зорилготой нийцүүлэх асуудал юм.  Гэхдээ манай улсын төсөв нормын асуудлаас болоод энэхүү боломжийг ашиглаж чадахгүй байх тохиолдол байна. Жишээ нь “Арга билиг” төслийн хөрсний усыг гал унтраах системд ашиглах боломжтой байсан ч норм нь  байхгүй учраас татгалзахаас өөр аргагүй болсон. Хэрвээ олон улсын стандартын дагуу мөрдвөл энэхүү үйл ажиллагаандаа ногоон зээлийг татах боломжтой гэсэн үг. 

Одоо Монголын банкнуудын зээлийн 90% нь энгийн зээл, 10% нь ногоон зээл эзэлж байгаа. Ирээдүйд үүний эзлэх байр солигдох нь тодорхой. Тэр үед хүссэн хүсээгүй бидний бүхий л үйл ажиллагаанд ногоон болоход зорих байх. 

Арга билиг төсөл

Гадаадаас хөрөнгө оруулалт татахад ямар хүндрэлтэй асуудал тулгардаг вэ? 

Ер нь төслийг маш сайн төлөвлөөд, хөгжүүлээд, тэрхүү төсөл дээрх тоо бүр нь үнэн, түүнийгээ зөв төслийн менежментээр удирдаж чадвал  ямар ч хөрөнгө оруулагч бэлэн байдаг. Хамгийн гол нь хэрэглэгчээ мэдэрсэн, төслийн хөгжүүлэлт чухал. 

Миний бодлоор Монголын зах зээл гаднын хөрөнгө оруулагчдын хувьд сонирхолгүй эрсдэлтэй санагддаг байх. Дээрх шиг цемент 5 дахин өсөх эрсдэл гарахгүй байх баталгаагүй, эрх баригчийн гэнэтийн шийдвэр гарах магадлал өндөртэй. Тиймээс тэдний анхаарлыг хандуулахын тулд татгалзахын аргагүй санал, нарийн тооцоо судалгаа хийх хэрэгтэй болдог.

Нөгөө талаасаа манай улсын тогтворгүй ойлгомжгүй санхүүгийн зөрүүтэй ойлголтууд  тэдэнд маш их эргэлзээ төрүүлдэг. Улсын зээлжих чадвар, ДНБ, инфляц, иргэдийн худалдан авах чадвар, дундаж цалин гээд бүгдийг судалж байгаа. Гэвч дундаж цалинг сонсоод 1м² 8,0 сая төгрөгөөр иргэдийг байр худалдан авах чадваргүй гэж ойлгогдохоор үзүүлэлтүүд байгаа.  Бид иймэрхүү тайлбарлаж чаддаггүй нөхцөл байдлаас шалтгаалан олон хаалгыг хааж байсан. 

Монгол ногоон зээлийг олгох процесс хэрхэн явагдаж байгаа вэ? 

Одоогоор Барилгын хөгжлийн төвд зураг төслөө үзүүлээд үнэлгээ авч байгаа бөгөөд B+ зэрэглэлээс дээш бол ногоон зээлд хамрагдах боломжтой гэсэн гэрчилгээг олгож байна. Үүнийг нь эрчим хүчний аудиторууд баталгаажуулдаг. Тус баталгаажуулалтын үр дүнд үндэслэн EBRD ногоон санхүүжилтийн дүгнэлтийг үндэслэн банк аль үе шат хүртэл ногоон зээл олгохоо шийдэж байгаа. Жишээ нь дулаалгын  материалаа ногоон материал сонгож байгаа бол түүнийг худалдан авах зээлийг олгоно гэсэн үг. Тиймээс нэг үеэ бодвол өөрчлөгдөж, боломж илүү нээлттэй болж байгаа. 

Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн хүрээнд төслүүд хэрэгжүүлж байхад ямар хүндрэл бэрхшээлүүд тулгарч байна вэ?  Зарим газар эзэмшигч нь газраа үнэд хүргэж зарах гэснээс болж улсын төсөл хүртэл гацаж байгаа талаар сонсогддог. 

Газрын эзэд хүссэн үнээ хэлээд нүүдэггүй. Бид аль болох буулгах гэж хичээдэг. Энэ харилцааг зохицуулах хууль, эрх зүйн нөхцөл бүрэн бүрдээгүйгээс хортой асуудлууд их үүсэж байгаа. Анхнаасаа газар олгохдоо өмчлүүлсэн нь өнөөдөр ийм асуудлыг бий болгож байна. Бусад улс орны жишгийг харахад иргэнд эзэмших эрхийг өгөөд улс орны хот төлөвлөлтийн хүрээнд газарт орвол тухайн газрыг чөлөөлж өгөх ёстой гээд хуульн дээрээ заасан байдаг. 

Миний өнцгөөс харахад шаардлагатай бол дахин төлөвлөх газрыг улс өөрөө чөлөөлж, үнэлгээгээрээ өгөх хэрэгтэй гэж бодож байна. Энэ нь тэдгээр айлуудыг газраа чөлөөлөөд нүүж орох бэлэн байрыг бэлдэхэд бага хүүтэй санхүүжилтийн дэмжлэг хэрэгтэй байна. Ингээд цаашид чөлөөлсөн газарт баригдсан бэлэн барилгад дараагийн газар чөлөөлсөн айлууд хамруулах маягаар ажиллах хэрэгтэй. Энэ чөлөөлж нүүж байгаа айлд ч гэсэн эрсдэлгүй гэж харж байна. Бид дахин төлөвлөлт хэрэгжүүлж байна гээд улсаас ямар ч дэмжлэг авч чаддаггүй гэж хэлж болно.

Үүнээс гадна гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн хүрээнд газрын ченжүүд гэж нэрлэж болмоор хүмүүс олширсон. Газарт орсон айлуудаас хямд үнээр газрыг нь худалдан аваад төсөл хэрэгжүүлэгч нарт үнэ хүргэж зараад байна. Чөлөөт зах зээл гэсэн үгээр үүнийг далдалж, чимээгүй байх нь зөв үү? 

2021 онд Баянбүрдийн нутаг дэвсгэр дээр дахин төлөвлөлтийн барилгууд баригдах талаар улсын батламж гарсан сургаар тэр хавийн айлуудын газрыг худалдан аваад, манай компанид үнэтэй зарж байсан тохиолдол байна. Ер нь хаа сайгүй ийм байгаа. Ёстой чөлөөт зах зээл юм даа гэж бодох юм. 

Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн хүрээнд 3 тал үүрэг хүлээж байгаа. Иргэн газраа чөлөөлөн өгөх, чөлөөлсний дараа улс барилга барих зөвшөөрөл олгож дэд бүтцийн асуудлыг шийдэх, үүний дараа төсөл хэрэгжүүлэгч барилгаа барих гэсэн үүрэг оролцоотой байгаа. Гэтэл газраа чөлөөлүүлсний дараа улсаас зөвшөөрөл өгөхгүй их удна. Манай компани гэхэд 2 жил хүлээж байна. Үүнээс гадна салбар хоорондын уялдаа холбоогүй ажилладгаас шалтгаалан дунд нь хувийн хэвшил хүнд байдалд ордог. Тухайлбал,  барилга барих зөвшөөрөл өгсөн ч Эрчим хүчний яамнаас цахилгаан дулаанаар хангаж чадахгүй гэж мэдэгдэж байх жишээтэй. Тиймээс барилгын салбарт холбогдох яам тамгын газрууд нь хоорондоо тохироод бүх талаас төслөө хэрэгжүүлэх нөхцөлийг бүрдүүлж өгөх хэрэгтэй байна. Солонгос улс гэхэд бүх яам нь нэг байранд байрлаж, асуудлыг дундаа шийдвэрлэж, нэгдмэл шийдвэр гаргадаг. Энэ жишгээр явбал маш богино хугацаанд утаанаас салж чадна. 

Таны хэлснээр бизнест шатаж, эрсдэж байгаа хүн судалгаагүй эхэлснээс болдог болов уу гэж боддог. Төслийн суурь судалгаагаа хэрхэн хийдэг вэ? 

Шатвал цаасан дээрээ л шатах хэрэгтэй гэж боддог учраас аливаа төслийг эхлүүлэхийн тулд тухайн байршил нэгжид мэргэжлийн байгууллагаар өртөг өндөр нарийн судалгаа хийлгэдэг. Тухайн төсөл хэрэгжүүлэх дүүрэг, нутаг дэвсгэрт оршин суугаа хэрэглэгчдийг самнаж судлах, хэрэглэгчийн зан төлөвийг судлах, зах зээл болон банк ямар шаардлагад тулгуурлан зээл өгч байгаа талаар судалж төслийн хөгжүүлэлтээ хийж төлөвлөж байна. 

Энэ хариултаас дүгнэхэд таныг эрсдэл суурьтай хүн болов уу гэж бодогдож байна. Эрсдэлийн менежментээр мэргэшсэн хүмүүс тухайн төслийн бүх эрсдэлийг гаргаж ирээд хөрөнгө оруулалт хийж чаддаггүй гэх нь бий. Ер нь багаа бүрдүүлэхдээ зан төлөвийн хувьд ямар хүмүүсийг сонгодог вэ? 

Би эрсдэл суурьтай хүн биш. Залуу, эрч хүчтэй энэ цаг үедээ эрсдэл хийхгүй бол нас ахих тусам хүссэн хүсээгүй хаширлаад эрсдэл суурьтай болчихдог юм шиг санагддаг. Төгс хүн гэж байхгүй учраас надад чадахгүй, мэдэхгүй зүйл бий. Тиймээс өөрийнхөө дутууг нөхөх хүмүүсээр багаа бүрдүүлээд хамтдаа хөгжиж, дараагийн шатанд гарахыг зорьдог. Жишээ нь би зоригтой, эрсдэлтэй зүйл хийчихдэг учир дутагдалтай тул эрсдэлийн менежментийн хүн заавал байх хэрэгтэй. Арга билиг гэдэг шиг тэнцвэртэй нэгдмэл баг бүрдүүлэх нь чухал гэж боддог. 

Энгийн нэг инженерээс өөрийн компаниа байгуулан удирдах түвшинд ажиллах энэ хугацаанд өөрийгөө удирдахуйн ухаанд суралцах зайлшгүй шаардлагатай болсон байх. Өөрийгөө хэрхэн хөгжүүлдэг вэ? 

Нөхөр бид хоёр компаниа байгуулаад эхэлж байх тэр үедээ тендерийн материалаа бэлдэнэ, төсөвчнөө хийнэ, цалингаа бодно гээд бүхий л ажлыг өөрсдөө хийдэг байсан учраас аяндаа суралцдаг юм билээ. /инээв/ Аливаа нэгэн ажлыг 17 алдаж үзээд оноотой нь  суралцаж, дараагийн удаа алдаагаа давтахгүй улам сайжирсаар хүн өсөж дэвшдэг байх. Мандалын Ө.Ганзориг захирлын хэлснээр “ … хүнтэй харьцах л хэцүү байсан” гэсэнтэй санал нийлдэг. Энэ хугацаанд хамгийн хэцүү зүйл нь хүнийг удирдах, хүнтэй харьцах, хүнд итгэх л хэцүү байлаа. 

Өглөө 06 цагаас эхний уулзалтаа төвлөхөд орой 22 цагт дуусаагүй байх тохиолдол олон бий. Бодвол гол асуудалдаа төвлөрч чаддаггүй л байсан байх. Амралтын өдөргүй л ажилладаг. Нөгөө талаас нь харвал хүүхдүүддээ төдийлөн цаг зав гаргаж чаддаггүй байсан. 

Барилгын салбарын бизнесийн орчны жендерийн тэгш байдлыг хэрхэн хардаг вэ? 

Эрэгтэй эмэгтэй хүн өөр өөрийн давуу болон сул талуудтай байдаг гэж хардаг. Хүнд салбар учир ихэвчлэн эрэгтэй хүн ажилладаг. Яалт ч үгүй хүний гараар сүндэрлэж буй салбар мөнөөс мөн. Гэхдээ миний бодлоор сүүлийн жилүүдэд С түвшинд эмэгтэйчүүдийн манлайлал нэмэгдэж байгаа гэж хардаг. Ер нь шийдвэр гаргалтад тэнцвэртэй байдал амжилтын үндэс байхаа. Эрэгтэй хүний холч ухаан, эмэгтэй хүний хариуцлагатай байдал хоёр төгс хослол болдог.

Гэрээ хэлцэл хийх чадвар нь байгалийн өгөгдөл үү, суралцсаны үр дүнд бий болдог уу? Энэ олон уулзалт, гэрээний ард гарсан хүний хувьд ямар бодолтой байна. 

Хүн бүр гэрээний  өмнө хэлцэл хийж бүх зүйлийг тодорхой болгодог. Хэлцэл хийх чадвар сэтгэлзүйн маш том шинжлэх ухаан учраас хэчнээн байгалийн өгөгдөлтэй байсан ч суралцах хэрэгтэй болдог. Бизнес гэдэг тэр чигтээ хэлцэл хийх мэдрэмжийн ур чадвар шаарддаг учраас энэ чадварт суралцах нь зайлшгүй хэрэг. Мөн нөгөөтээгүүр олон талаас эрсдэл хаах, өөрт давуу байдлыг бий болгох чадвар нь байгалиас тодорхой хэмжээнд өгөгдсөн байдаг гэж боддог. 

Хэлэлцээрийн дараа цаасан дээр буусан баримт нь гэрээ болдог. Гэрээн дээр олон удаа алдаж, хаширч үзсэн. Одоо ч магадгүй алдсаар,  алдаа нь цөөрсөөр байгаа байх.

Гэрээ гэдэг зүйл аль аль талын эрх үүргийг тэнцвэртэй хангаж зохицуулах ёстой. 

8 охин компанитай болж өргөжсөн учраас цаашид IPO гаргах, бонд босгох ч юм уу хөрөнгийн зах зээл дээр ямар нэгэн томоохон өөрчлөлтийг хийх төлөвлөгөө байгаа юу? 

Компанийн урт хугацааны стратегийн хувьд Холдинг компани руу чиглэж байна. Ялангуяа үйлдвэрлэлийн салбараа илүү хөгжүүлэн дараагийн шатанд гаргаж, хувьцаа гаргах тал дээр төлөвлөж байгаа. Нэг үеэ бодвол хөрөнгийн зах зээл хөгжиж, хувьцаат компаниуд хөгжлийн зарчмаар төрөн амжилттай явж байна.  

Гэвч банк хамгийн эрсдэлтэй салбаруудын нэгт барилгын салбарыг жагсаадаг. Тун удахгүй хийж буй төслүүдийнхээ ард гарсны дараа шинэ төслүүдэд зах зээл бонд, IPO гаргана гэж бодож байна.

Олон үзэсгэлэн, үйлдвэрүүдтэй танилцаж явахад барилгын салбарт ямар шинэ технологиуд гарсан байна вэ? 

Монголын уур амьсгалд тохирсон материал сонгох нь чухал учраас нойтон технологийг багасгах чиглэлд судалдаг. 

Ажиллах хүчний хомсдолтой энэ цаг үед хөдөлмөрийг хөнгөвчлөх, цаг хэмнэх, ажлыг хурдасгах чанарын шаардлага хангасан тоног төхөөрөмж, машин механизмуудыг нэвтрүүлэхийг зорьж байна. Жишээлбэл, замаскийг гараар татахын оронд шүршдэг машин ашигласнаар хурдыг хэд дахин нэмэгдүүлсэн. Мөн барилга дотор барилгын материалуудыг зөөдөг жижиг машинууд ашиглахаар судалж байна. Шуудайлаад нааш цааш үүрч зөөхийн оронд машинд ачихад ажлыг хөнгөвчилж, бүтээмжийг нэмэгдүүлнэ. Барилгын туслан гүйцэтгэгч компани ажилтнууд хийснээрээ буюу бүтээмжээрээ цалинждаг. Тэгвэл ажлыг үр ашигтайгаар хөнгөвчлөөд өгвөл авах цалин нь тэр хэмжээгээрээ өсөж эерэг өөрчлөлт гарна. 

Бид өөрсдөө төсөлдөө эдгээр технологиудыг нэвтрүүлж, туршиж байгаа учраас худалдааны салбараараа дамжуулан Монголын зах зээлд таниулах зорилготой байна. 

Ажиллах хүчээ хэрхэн зохицуулж байна вэ? Ялангуяа гаднын ажиллах хүч авахад татвар өндөр байгаа талаар салбарынхан шүүмжлэлтэй байдаг. 

Зарим улиралд ажилтангүй болоод хэцүү үе бий. Одоо гаднаас ажиллах хүч авах хүсэлтээ өгчихсөн байгаа. Яг гэрээлж ажиллаж үзээгүй байгаа учраас дүгнэлт хэлж мэдэхгүй байна. 

Одоогийн хуулиар гаднын ажиллах хүчийг ажиллуулсныхаа төлөө татвар төлж байгаа ч төлсөн татвараа буцаан авах эрх зүйн зохицуулалттай юм билээ. Ялангуяа уул уурхай, барилга гэх мэт ажиллах хүчний өндөр хомсдолтой салбарт ийм боломжууд нээлттэй байна. Манайд сайн судалбал олон талын давуу талтай хуулийн зохицуулалтууд байдаг. 

Барилгын салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа компаниудыг жагсаавал цувааны аль хэсэгт яваа гэж дүгнэх вэ? Байгууллагын соёл, компанийн засаглалын хувьд хэрхэн тодорхойлох вэ? 

Шилдэг компани гэдгийг хэрэгжүүлсэн төслийн тоо, чанар, эсвэл хөрөнгөөр нь хэмжих үү гэдэг нь тодорхойгүй учраас өөрийн компаниа тодорхойлж мэдэхгүй байна. Миний бодлоор Start up - ийн дараагийн түвшинд гараад хөгжлийнхөө жамаар хөгжиж яваа компани гэж боддог. Хэдийгээр энэ жил 15 жил болж байгаач барилгын салбарт бие даан ажилласан хугацаа нь богино шинэхэн байна. Цаашдаа шилдгүүдээсээ суралцаж өсөж хөгжинө гэж бодож байна.

Салбарынхаа шилдэг гэж боддог компанийн байгууллагын соёл, засаглалтай компанийн туршлагыг мэдэхийн тулд тухайн байгууллагын C түвшний удирдлагыг ажилд авч ажиллуулахыг эрмэлздэг. Гэхдээ байгууллагын соёл, компанийн засаглал нь гол өрсөлдөх чадвар гэж үздэг учраас өөр шилдэг компанийг хуулаад амжилтгүй шүү дээ. Тиймээс сайн туршлагыг нь судлаад, алдаа оноог нь сайжруулан өөрийн болгож ашиглах нь зөв гэж боддог. 

Сайн засаглалтай компани гэдгийг нэг өгүүлбэрээр тайлбарлавал? 

Харилцан ашигтай буюу ажилтан болон ажил олгогч аль аль нь сэтгэл ханамжтай win win зарчмаар ажилладаг, хамтдаа бүтээсэн эцсийн бүтээгдэхүүн нь компанийн зорилгодоо хүрэх нөхцөлийг “компанийн сайн засаглал” бий болгодог. Компани урт хугацаанд оршин тогтнох зорилготой учраас үүнийг сайн засаглалын хүчээр илүү бүтээмжтэй бүрдүүлдэг гэж бодож байна. 

Төсөлтэй холбоотойгоор худалдан авагч, захиалагч  нараас элдэв янзын санал шүүмж ирж байдаг. Энэ нь таны сэтгэл зүйд хэрхэн нөлөөлдөг вэ? 

Хэрэглэгчийн санал, шүүмж дээр тулгуурлан дараа дараагийн ажлууд дээрээ тухайн асуудалд анхааран ажиллаж, алдаа гаргахгүй ажиллахыг хичээж байна. 

Эхэн үедээ харилцагчийн групп руу ороод хүн бүрийн коммент сэтгэгдлийг уншаад, гомдмоор бичсэн зүйлд сэтгэлээр унадаг л байлаа. Одоо тэр болгоныг өөртөө тусгаж авч хямрахаа больсон. Илүү тогтолцоо талаас нь шийдэхийг зорьж байна. Зөв шийдвэр гаргахын тулд тархиа чөлөөлөх хэрэгтэй гэж боддог. 

Та тархиа хэрхэн амраадаг вэ? 

Би экстрем, эсхүл хийж үзээгүй зүйлүүдээ туршиж үзэх их дуртай. Өөрийгөө ажиглаад байхад тархиа амраахыг хүсвэл хийж байгаа зүйлээсээ түр завсарлага аваад өөр зүйлд анхаарлаа төвлөрүүлээд, хэсэг хугацааны дараа эргээд харахад тухайн асуудлын гарц гаргалгаа нь тодорхой болчихсон амархан юм шиг санагддаг. Зүгээр л хотоос гараад тэнгэр хараад хөдөөгийн замаар явахад хүртэл амарчихсан санагддаг.

Өөрийн туршлага, санал бодлоо манай уншигчидтай хуваалцсанд танд баярлалаа. Санасан бодсон бүхэн сэтгэгчлэн бүтэх болтугай! 

Г.Сувд-Эрдэнэ