Одон орон, геофизикийн судалгааны төвийн Газар хөдлөлт судлах секторын эрхлэгч М.Өлзийбаттай ярилцлаа.

-Саяхан олон улсын эрдэмтэд Нийслэл орчмын газар хөдлөх идэвхтэй бүсийг судалсан гэв үү?

-2004-2005 онд Улаанбаатар орчимд газар хөдлөлтийн идэвхжил ажиглагдсан. Үүний дагуу Франц, ОХУ, Португалийн эрдэмтдээс бүрдсэн олон улсын баг судалгаа хийсэн юм. Энэхүү судалгааг хоёр, гурван жилийн өмнөөс хийж эхэлсэн. Эрдэмтдийг судалгаа хийж байх явцад нийслэл орчимд 3-4 газар хөдлөлтийн идэвхтэй хагарал байна гэж тогтоосон.

Үүнээс Хустай, Эмээлт, Гүнжийн амыг дайрч өнгөрсөн хагарлыг судалж эхлээд байна. Ойрын хоёр жилийн дотор нарийн судалгааны үр дүн гарна. Энэ хугацаанд өөр орны эрдэмтэн, судлаачидтай ч хамтран ажиллана. Манай байгууллага энэ үйл явцыг тасралтгүй судалж байгаа.

-Тэгэхээр удахгүй газар хөдөлнө гэсэн үг үү?

-Газар хөдлөлийн давтамж байрлалаасаа хамаараад өөр байдаг. Тухайлбал, Төв Азийн газар хөдлөлийн давтамж 3500-5500 жилийн зайтай явагдана. Харин саяхны хэвлэлд гарсан мэдээллээр удахгүй газар хөдөлнө гэж бичсэн байна лээ. Газар хөдлөлтийг 3000 жилийн давтамжтай гэдэг. Энэ бол ОХУ-ын эрдэмтний дэвшүүлсэн таамаглал төдий зүйл. Түүнээс биш 3000 жил болоод, газар хөдөлнө гэж ойлгож болохгүй. Тухайн үед судалгаа хийсэн ОХУ-ын эрдэмтэн Гүнжийн амыг судалсан. Тэгээд долоон магнитудын хүчтэй газар хөдөлж магадгүй гэж хэлсэн.

-Дээрх хагарлуудыг нарийвчлан судалсан дүн хэдийд гарах вэ?
-Бид газар хөдлөлтийг судлах гурван жилийн программ гаргаад Засгийн газраар хөрөнгийг нь шийдүүлчихсэн. Судалгааны ажил эхний шатандаа явж байна. 2013 он хүртэл судалгаа хийнэ. Энэ хугацаанд газар хөдлөлтийг нарийвчлан судалсан дүн гарна.

 -Манай улсгазар хөдлөлтийн чичирхийллийг хэдэн минутын өмнө мэдээлж урьдчилан сэргийлэх боломжтой вэ?

 -Газар хөдлөлтийг судалснаар хаана газар хөдлех, ямар хүчтэй явагдах, түүнээс яаж хамгаалах вэ гэдгийг мэдэх боломжтой. Хамгийн чухал нь урьдчилан сэргийлэх, олон нийтэд мэдээлэх юм. Үүний эхний гурвыг нь эрдэмтэд шийдэж чадсан. Харин сүүлийн урьдчилан мэдэгдэх аргыг одоогоор сайн судалж амжаагүй байгаа. Ер нь газар хөдөлнө гэсэн таамаг олон байдаг. Олон улсын эрдэмтэд нарийвчилсан судалгаа хийгээд урьдчилан сэргийлэх аргыг сайн хэрэгжүүлдэг.

 Манай улсын хувьд газар хөдлөлтийн долгионыг 40-50 секундын өмнө мэдэх боломжтой. Газар хөдлөлтийн чичирхийллийг судлах станцаас өгсөн мэдээллээр урьдчилан мэдэж болно. Энэ системийг Турк, АНУ зэрэг орон ашигладаг. Энэхүү систем нь долгион ирэхээс өмнө мэдээлдгээрээ онцлогтой.

Гэхдээ газар хөдлөлтийн боловсрол муу бол систем сөрөг нөлөө далгуулж болно. Тухайлбал, хүмүүс үймж үүнээс болж амиа алдах эрсдэл үүсэх аюултай. Газар хөдлөлтөөс үүсэх хохирлын 70 хувь нь хоёрдогч хүчин зүйлээс үүсдэг. Харин энэ үед гал түймэр, цунамигаас хамгаалахад илүү ач холбогдолтой систем юм.

 -Газар хөдлөлтийг дамжуулах станцыг хаана байрлуулсан бэ?
-Багаж төхөөрөмжийг нийтдээ 12 газарт суурилуулсан. Баруун аймгийн ихэнх төвүүд, Дорнод, Сайншанд, Өмнөговьд тавьсан байгаа.

 -Газар хөдлөлтөөс урьдчилан сэргийлэх ажлыг зохион байгуулах үеэр дуут дохио нь гэр хороолол, захын дүүргүүдэд сонсогдохгүй байсан?

 -Газар хөдлөлтийн үед дуут дохио чухал үүрэгтэй. Гэтэл манай улсад хэрэглэж байгаа дуут дохионуудыг хуучин иргэний хамгаалалтын үед ашиглаж байсан. Энэ нь одоо ашиглах боломжгүй механик, 1940 оны үед баригдсан. Тэгээд ч тухайн үед механик дуут дохио нь 60-уулаа дуугарч байж бүрэн ажиллана гэж тооцдог байсан. Одоо нийслэл маань хүрээгээ тэлсэн. Тухайн үеийн газар нутагтай харьцуулах ч юм биш.

Энэ утгаараа саяхан болсон газар хөдлөлтөөс урьдчилан сэргийлэх ажиллагаа том алхам юм. Дээрээс нь энэ төхөөрөмжүүд хуучирсан, чанарын шаардлага хангахгүй байна гэдгийг тогтоосон. Үүний дүнд цахилгаан дуут дохио суурилуулж, тоог нь нэмэхээр болсон.

-Манай улсад газар хөдлөлтийн үед ашиглах хоргодох байр бий юу?

-Газар хөдлөлтийн хоргодох байр гэж байдаггүй. Хоргодох байр гэдэг бол дайны үед эсвэл ямар нэгэн хортой орчноос хамгаалах зориулалтаар ашиглэдаг газар. Харин газар хөдлөлтийн үед том талбайг хоргодох газар болгон ашигладаг. Тухайлбал, Япон, АНУ-д цэцэрлэгт хүрээлэнг газар хөдлөлтийн үед хоргодох байр болгон ашиглана хэмээн заасан байдаг.

Туулын хөндийд цэцэрлэгт хүрээлэн барьж байгаа нь бас нэг хоргодох газар бэлтгэж байгаа хэрэг юм. Манай улсын хувьд газар хөдлөлтөөс хоргодох хоёр арга байгаа юм. Зуны цагт гэрийнхээ ойролцоох том талбайтай цэцэрлэг рүү явж болно. Харин өвөл гэр хороолол хамгийн найдвартай хоргодох газар болно.

 1957 оны газар хөдлөлтийн үеэр монгол гэр нураагүй үлдсэн байдаг.

 -Газар хөдлөлтөд тэсвэргүй барилгууд олон байгаа. Танай байгууллагаар судалгаа хийлгэдэг компаниуд байдаг уу?

 -Шаардлага хангахгүй барилга олон бий. Мэргэжлийн хяналтынхан хүлээж авсны маргааш нь хагарч цуурдаг, нурж унадаг барилгууд хүртэл байдаг. Гэхдээ чанартай барилгууд ч зөндөө байгаа. Зарим байгууллагууд манайхаас зөвлөгөө авдаг. Тиймээс хүмүүс байшин
худалдаж авахдаа сонголтоо зөв хийх нь чухал байгаа юм.

-2012 онд дэлхий сөнөнө гэж ярих юм. Судлаач хүний хувьд энэ талаар ямар бодолтой байна вэ?

-Хоёр аргаар тайлбарлаж болно. Шинжлэх ухааны үүднээс харахад дэлхий сүйрэх боломжгүй. Дэлхий сүйрэх нь ямар нэгэн байдлаар мэдэгдэх ёстой. Тухайлбал, сансрын нисдэг биет дэлхийг мөргөх ч юм уу эсвэл газрын гүний өөрчлөлт мэдэгдэнэ. Гэтэл НАСА, олон улсын судалгааны байгууллагууд тийм зүйлийн талаар яриагүй байгаа юм. Харин зөн билэгчдийн хэлж буйгаар бол сөнөх боломжтой. Гэнэт байлдаан болж сүйрэхгүй гэх баталгаа байхгүй юм.

Б.Сэлэнгэ
Эх сурвалж: “Монголын үнэн”