Өнөөгийн нөхцөлд хот төлөвлөлтийг даган ашиглалтын шаардлага хангахгүй барилга байгууламжийг буулган шинэчлэх хотын түүхийн он цаг үеийг харуулсан архитектурын барилга байгууламжийг хадгалж хамгаалан хэсэгчлэн буулган сэргээн засварлан хүчитгэн бэхжүүлэн авч үлдэх зайлшгүй. Иймд барилга байгууламжийг хэсэгчлэн болон бүрэн буулгахад орчны эрүүл ахуй, аюулгүй байдлыг ханган зөв процессын дагуу буулгах шаардлагатай байдаг.

2023 оны байдлаар 940 барилгад мэргэжлийн байгууллага чанар байдалд дүгнэлт гаргасан байдгаас 80% орчим нь газар хөдлөлтөд тэсвэргүй 195 барилга нь хүчитгэх шаардлагатай 540 барилгыг буулган дахин төлөвлөх шаардлагатай гэсэн байдаг. Эдгээр барилгууд ихэнх нь бага төвөгшилтэй барилгад хамаарах 1-ээс 3 давхар чулуу, тоосго, модон хийцтэй барилгууд байсан. Эдгээр бага төвөгшилтэй барилга байгууламжийг буулгах явцад процессын алдаа гаргаснаар машин механизм нь нурангид дарагдах тохиолдол, ажилчид болон иргэн эрүүл мэндээр хохирох эрсдэл тодорхой тоогоор гардаг байна.

Мөн хувийн байгууллага нь өөрийн барилга байгууламжийн үнэлгээ эдийн засгийн эргэлтийг сайжруулах зорилгоор дунд болон өндөр төвөгшилтэйд хамаарах барилгыг хэсэгчлэн болон бүтэн буулгах нь цөөнгүй болсон байна.

Эдгээр нөхцөл байдлаас барилгын ажлын түвэгшлийн зэргээс хамааран буулгалтын ажлын процессыг зөв тодорхойлох, ИТА-г мэргэшүүлэх, төсвийн ноорм нь өнөөгийн нөхцөлд нийцэж байгаа  эсэхийг тодорхойлон сайжруулах хэрэгтэй байна.

1.    Барилга байгууламжийг буулгах үндэслэл

Олон жилийн ашиглалтын явцад барилга байгууламжийн үндсэн бүтээц нь физик, механик гэмтэлд орсон, хуучирч муудсан найдвартай ажиллагаа хангахгүй болж хүчитгэж, бэхэлсэн ч эдийн засгийн үр ашиггүй барилга байгууламжийг буулгах. Мөн тухайн барилга байгууламжийн эзэмшигч, ашиглагч нь бүтээц эдлэл чанар байдлаа алдаагүй ч барилга байгууламжийн үнэлгээ, үр ашгийг дээшлүүлэх зорилгоор бүтэн болон хэсэгчлэн буулгах.

Түүх соёлын, архитектурын өвийн барилга байгууламжийг задалж сэргээн засварлах, задалж шилжүүлэх, задалж судлах, хамгаалах ажилбар нь төрөл хийц бүрт процессын технологи боловсруулах бөгөөд буулгалтын ажилбарт орохгүй.

Тухайн барилгын архитектурын төрхийг авч үлдэн дотор муудсан модон хийцийг сольж барилгыг сэргээн засварлаж буй байдал.

“Барилгын тухай” хуульд буулгалын ажлын талаар доорх заалтууд байдаг байна.

4.1.11.”барилгын ажил" гэж бүх төрлийн барилга байгууламжийн ажлыг гүйцэтгэх талбайг бэлтгэх, бүрдэл хэсгийг угсрах, шинэчлэн барих, буулгах, засварын ажил гүйцэтгэх, тоног төхөөрөмж суурилуулах үйл ажиллагааг;

4.1.24.”буулгалтын ажил" гэж ашиглалтын шаардлага хангахгүй болсон, хууль тогтоомж, барилга байгууламжийн норм, нормативын баримт бичгийн шаардлагыг ноцтой зөрчиж баригдсан нь эрх бүхий байгууллагаас тогтоогдсон барилга байгууламжийг бүхэлд нь, эсхүл хэсэгчлэн буулгах үйл ажиллагааг

9.1.Барилгын ажил нь дараах төрөлтэй байна:

9.1.4.Буулгалтын ажил;

16.3.Барилга байгууламжийн угсралт,буулгалтын ажлыг гүйцэтгэхдээ барилгын ажлын талбайн болон үйлдвэрлэлийн зохион байгуулалтын зураг төсөл боловсруулна.

2.    Буулгах барилга байгууламжийн ангилал

Барилга байгууламжийн буулгалтын ажлыг түвэгшлөөр нь ангилж процессын технологийг зөв боловсруулах шаардлагатай байдаг. Барилга байгууламжийг буулгах үйл ажиллагааны дүрэм БД 20-101-12 зааснаар түвэгшлөөр нь гурав ангилдаг байна. Үүнд:

-    Дээд зэргийн түвэгшилтэй

Өндөр барилгын зэрэглэлд багтах, олон барилга байгууламжаас бүрдсэн, тэдгээр нь янз бүрийн технологи, эзлэхүүн төлөвлөлтийн түвэгтэй шийдэлтэй боловч нэг иж бүрэн цогцолбор болж төлөвлөгдсөн, барилгажилтын нягтрал ихтэй, зай талбай багатай орон зайд байгаа дээд зэргийн нарийн түвэгтэй бүтээцийн шийдэл бүхий барилга байгууламжуудыг буулгахад тусгай төрлийн туслах барилга байгууламж ба багаж, тоног төхөөрөмж болон олон тооны төрөлжсөн барилгын байгууллагууд оролцохоор байвал дээд зэргийн түвэгшилтэйд тооцдог.

-    Дунд зэргийн түвэгшилтэй

Олон давхар, нэг буюу хэд хэдэн барилга байгууламжаас бүрдсэн бөгөөд ижилтгэсэн бүтээц ба эзлэхүүн төлөвлөлтийн нэлээд түвэгтэй шийдэлтэй, барилгууд хоорондын зай талбай багатай хэд хэдэн төрөлжсөн байгууллагууд оролцон буулгах томоохон цогцолбор байвал дунд зэргийн түвэгшилтэйд тооцдог.

-    Бага зэргийн түвэгшилтэй

Эзлэхүүн төлөвлөлт ба бүтээцийн энгийн шийдэл бүхий цөөн давхар иргэний барилга байгууламжийг түвэг багатайд тооцдог.

3.    Буулгалтын ажлын төлөвлөлт

Буулгалтын ажлыг гүйцэтгэхээс өмнө барилга байгууламжийн түвэгшлийг тодорхойлж, үзлэг, судалгааг нарийвчлан хийснээр буулгалтын ажлын процессыг ажилчид болон иргэдэд эрүүл ахуй, аюулгүй байдлыг хангаж буулгах ажлыг зөв зохион байгуулах нь зүйтэй байдаг. Иймд барилга байгууламжийн түвэгшлөөс хамаарч буулгалтын ажлын процессыг тодорхойлохдоо доорх судалгааг хийсэн байна.

3.1.    Орчны нөлөөлөл

Буулгах барилга байгууламжийн төслийн талбайн дотор болон талбайн гадна орчинд нөлөөлөх нөлөөллийг судалж түүнд нөлөөлөх хүчин зүйлүүдийг бууруулах арга хэмжээ авах.

-    Буулгалтын ажлаас үүсэх дуу чимээ, доргио чичиргээ, тоосжилт гэх мэт нөлөөллийг тооцох.

-    Барилга байгууламжийн хийц эдлэлийг буулгах явцад хяналтгүй нуралт үүсэх.

-    Барилгын эзлэхүүн төлөвлөлт зохион байгуулалтаас хамааралтай буулгалтын ажлын эрсдэлийн нөлөөллийг тооцох. (өндөр, хол алгасал гэх мэт)

-    Талбайн гадна орчны нөлөөлөлд авто зам, явган замын зорчих хэсгийн зай талбай олон нийтийн, онцгой барилга байгууламжийн дэргэд буулгалтын ажлыг явуулах зай хэмжээ нөлөөллийг бууруулах. (эмнэлэг, сургууль, цэцэрлэг, дэд бүтцийн байгууламж гэх мэт)

Буулгалтаас үүсэх тоосжилтын байдал

3.2.   Эзлэхүүн төлөвлөлт, хийцийн төрөл

Буулгах барилга байгууламжийн зураг төсөл, эзлэхүүн төлөвлөлт, хийцийн төрөл түүний насжилт, хэв гажилтад орсон байдлыг судалж буулгалтын ажлын процессыг боловсруулах.

- Буулгах барилга байгууламжийн барьсан ажлын зураг төсөлтэй танилцах, ашиглалтын үед даацын хэсгүүдэд өөрчлөлт оруулсан, эзлэхүүн төлөвлөлтийн өөрчлөлт орсон эсэхийг судлан зураглал гаргах.

- Зураг төсөл, барилга байгууламжийн хувийн хэрэг байхгүй нөхцөлд барилгын хийц, эдлэл, эзлэхүүн төлөвлөлтийг судалж зураглал гаргах.

-  Буулгах барилга байгууламжийн хийц хэсгүүдийн ялзарч муудсан болон хэв гажилт, тогтвор алдалтад орсон эсэх.

- Даацын хэсгийн нөхцөл байдал буулгалтын дараалал, бусад барилга байгууламжид болзошгүй эвдрэл үүсгэх, хяналтгүй нуранги үүсэх зэрэг шалтгаанаар түр хүчитгэх, даацын тулгуур хийх гэх мэт. Хүчитгэл, тулгуурын, буулгалтын ажлын зураг гаргах.

Дээрх нөхцөл байдалд дээр үндэслэн буулгалтын үеийн процессын дарааллыг зөв боловсруулж аюулгүй ажиллах, хяналтгүй нурангиас сэргийлэх түр хүчитгэх зэрэг буулгалтын үеийн иж бүрэн арга хэмжээг авч ажиллана.

Тоосгон даацын ханатай модон хучилттай барилга 

Өндөр төвөгшилтэй төмөр бетон барилга  

Зэргэлдээ ханатай угсармал хучилт, даацын тоосгон ханатай барилга

3.3.    Хог хаягдлын төлөвлөгөө

Барилга байгууламжийн хийц, зориулалт, ашиглалтын үеийн нөхцөлөөс хамаарч буулгалтын үед гарах хог хаягдлын судалгаа, төлөвлөгөө гаргаж зохион байгуулалтыг хийнэ. Үүнд:

-  Барилга байгууламжийн хийц хэсгүүд нь ямар төрлийн материалуудыг ашигласан хийснийг судалж хог хаягдлын төлөвлөгөөг боловсруулж хог хаягдлыг дахин ашиглах, ашиглагдахгүй болон хортой хог хаягдлын төлөвлөгөөг боловсруулан буулгалтын ажлын процесстой уялдуулан иж бүрэн буулгалтын ажлын процессын технологийг гаргаж ажиллана.

-   Барилга байгууламж нь өмнө ашиглалтын үед тэсэрч, дэлбэрэх бодис, аюултай бараа материал, химийн бодис ашиглаж хадгалж байсан эсэхийг тодорхойлж хадгалж  ашиглаж байсан тохиолдолд аюулгүй ажиллагааны журам, орчны шинжилгээ, хөрсний бохирдлын үнэлгээ хийлгэж зохих журмыг боловсруулан ажиллана

-    Дээрхээс орчны шинжилгээгээр хөрсний бохирдол, барилгын хийц хэсгүүдэд хортой хаягдал шингэсэн үр дүн үүссэн тохиолдолд хөрсийг солих, хортой хийц хэсгүүдийг тусгаарлаж хаях, саармагжуулах ажилбаруудыг авна.

Манай нөхцөлд ихэнх тохиолд хуучин барилга байгууламжийг буулгахад гарах хог хаягдлын төрөлд:

▪    Тоосго 64%

▪    Бетон  9%

▪    Бэхэжсэн цемент шавар 9%

▪    Төмөр  2%   

▪    Шил  3%

▪    Мод  3%

▪    Хуванцар 1% 

▪    Бусад  9%

Бусад төрлийн хог хаягдлын зарим хэсэгт үнс, асбест гэсэн хортой хог хаягдал нь төслийн талбай орчин, ажиллах хүчин, төслийн талбайн гадна орчинд буюу иргэдэд нөлөөлөх нөлөөллийг бууруулах арилгах арга хэмжээг авах шаардлагатай байдаг. 

Хуучны барилга байгууламжид асбест материал хэрэглэдэг байсан бөгөөд сүүлийн жилүүдэд олон орон хэрэглэхээс татгалздаг болсон байна. Асбеcт нь хүчил шүлтийн нөлөөлөл, усанд уусдаггүй, хайлдаггүй, гал, гадаад орчны нөлөө, үрэлт халалтад тэсвэртэй, дулаан цахилгааныг бага дамжуулдаг, уян харимхай шинж чанартай, дуу чимээ тусгаарладаг зэрэг давуу талуудаар нь дулааны шугам, үйлдвэрийн барилга, салхивч яндан хоолой, цонх хаалганы дулаалга зэрэгт асбетийг хэрэглэгдэг практик байсан байна. 

Асбеcтийн тоос амьсгалын замаар биед нэвтрэн орж уушгинд удаан хугацаагаар тунаж үлдэн үрэвсүүлэх, цээжний гялтан хальсны зузааралт, уушги тоосжих өвчин, уушгины хортой хавдар, хэвлий, цээжний гялтан хальсны хортой хавдар зэрэг өвчнийг үүсгэх шалтгаан болдог байна.

3.4.    Хөдөлмөр хамгаалал аюулгүй байдлын төлөвлөгөө

Буулгалтын ажлын процесс болгонд аюулгүй ажиллагааг мөрдөх бөгөөд дээр судалгаа төлөвлөгөөн дээр үндэслэн эрсдэлийн төлөвлөгөөг боловсруулан, аюулгүй ажиллагааг мөрдөж ажиллана. Үүнд:

-    Буулгалтын ажлын үеийн төслийн гадаад болон дотоод орчны нөлөөлөл

-    Барилга байгууламжийн эзлэхүүн 

-    Хог хаягдал түүний менежмент

-    Буулгалтын ажлын процесс

Эдгээрийн эрсдэлийн үнэлгээ, буулгалтын үеийн журам, буулгалтын процессын технологийг оновчтой боловсруулж аюулгүй ажиллагааг хангаж ажиллана.

3.5.    Буулгалтын ажлын процесс

Барилга байгууламжийг буулгалтын ажлыг дээр дурдсан хэсгүүдэд заасан төлөвлөгөө судалгаан дээр үндэслэн ТК, АГА, буулгалтын ажлын зураг зэргийг боловсруулж иж бүрэн процессыг бий болгоно. Буулгалтын ажлын технологийн процесс нь доорх байдлаар хуваагдах бөгөөд эдгээр процессуудыг хослуулан буулгалтын ажлыг хийдэг. Үүнд:

-    Жижиг /хөнгөн/ буулгалтын ажлын аргаар гар багаж хэрэгсэл болон жижиг механизм ашиглан хийдэг. Барилга байгууламжийн үндсэн буулгалтаас өмнө заавал хийгдэх шаардлагатай ажлын үндсэн процесс бөгөөд. Үүнд: 

▪    Инженерийн шугам сүлжээг салгах, задлах. /цахилгааны утас самбар, халаалтын шугам халаах хэрэгсэл, салхивчийн төхөөрөмж шугам гэм мэт/

▪    Үнс, Керамзит, хайрга зэрэг нарийн ширхэглэлтэй материал болон хортой хог /азбесто, шилэн хөвөн/ хаягдал материалыг ангилан буулгах

▪    Архитектурын хийц хэсэг болон шилэн хийц, цонх, хаалга, дүүжин тааз явган хана гэх мэт дахин ашиглагдах материалыг буулгах

▪ Үндсэн буулгалтын ажлын явцад хяналтгүй нуранги үүсэхээс урьдчилан сэргийлж зарим даацын болон даацын бус хэсгүүдийг урьдчилан буулгах ажилбаруудыг хийж гүйцэтгэдэг.

-  Задалж буулгах ажлын процесс нь барилга байгууламжийн өндөр, эзлэхүүнээс хамаарч гар багажаар болон тоноглогдсон машин механизм ашиглан хийц хэсгүүдийг үе шаттайгаар жижиглэн задалж буулгах ажилбар юм. Манай нөхцөлд эксковатарын шанага, молодокийг ашиглан буулгалтын ажлыг хийж гүйцэтгэж байна. 

- Хийц, эдлэлээр нь задлах ажлын процесс нь барилга байгууламжийн даацын болон даацын бус хэсгүүдийг хучилт, багана, дам нуруу, саравч, консол гэх мэтчилэнгээр үзель зангилаа хэсгүүдээр нь задалж буулгах процессыг хэлдэг. 

Манай орны нөхцөлд угсармал, болон хагас угсармал барилга байгууламжууд нэлээдгүй байдаг. Угсармал барилга байгууламж нь суурь, хана, багана, хучилт гэсэн ерөнхий бүтэцтэй бөгөөд хагас угсармал барилга нь угсармал хучилттай тоосго болон төмөр бетон каркас барилга, мөн угсармал хана гэх мэтчилэн байдаг. Угсармал барилга байгууламжийг буулгах ерөнхий аргачлал нь тухайн хийц хэсгүүдийн үзель, бэхэлгээ залгаа хэсгүүдээр нь задалж хавтгайлж, эдлэлээр салгаж буулгахыг хэлнэ. Угсармал хийц эдлэлийг буулгах нь угсралтын ажлын дарааллын урвуу процесс юм. Манай орны нөхцөлд ихэвчлэн төмөр бетон үйлдвэрийн барилга болон орон сууцны 5 давхар, 9 давхар, 12 давхар угсармал барилгууд байдаг эдгээр барилга байгууламжийн өндөр болон эзлэхүүн төлөвлөлтөөс хамааралтайгаар буулгалтын процессын технологийг боловсруулна.

-  Тусгай бүтээц хийц ашиглан задлан буулгах ажлын процесс нь өндөр төвөгшилтэй буулгалтын ажлыг явуулах тохирох бөгөөд хийцийн болон эзлэхүүн төлөвлөлт орчны нөлөөлөл өдөр нөхцөлд хэрэглэдэг байна. Энэ аргаар ихэвчлэн буулгах барилга байгууламж нь зай талбай маш бага, зэргэлдээ барилга байгууламжид нөлөөлөх нөлөөлөл өндөр нөхцөлд хэрэглэдэг. Тийм нөхцөлд барилгыг доороос нь болон дээрээс нь битүү хаалт хамгаалалт, буулгалтыг механикжуулан буулгадаг байна.

- Тэсэлж буулгах процесс нь барилгын элемент, эзлэхүүн төлөвлөлтийн судалгаа тооцооллын үдсэн дээр нуралтын чиглэлийг удирдах бөгөөд аюулгүй ажиллагаа маш нарын төлөвлөж буулгалтын процессыг гүйцэтгэдэг. Үндсэн тэсэлгээний ажлаас өмнө жижиг буулгалтын ажлыг хийх, нуралтын чиглэлийг хянах, хяналтгүй нуралтаас сэргийлэх зорилгоор зарим даацын хийц хэсгийг хагас задлах, хучилт ханын хэсгийн нэвт задлах. Мөн нурах чиглэлийг хянахын тулд татаас, тулаас хийж өгдөг байна. 

"Монгол газрын тос боловсруулах үйлдвэр"ТӨХХК Технологийн хяналтын ахлах инженер Б.Батхишиг