Иргэд хоорондын харилцаанд мөнгө төгрөг, эд хөрөнгө, барилга байгууламжтай холбоотой хэрэг маргаан гарах нь элбэг байдаг. Монголын маргааш дуусдаггүй гэдэг шиг үүрэг хүлээсэн тал нь “маргааш өгнө”, “одоохон” гэсээр байдлыг сунжруулах ба эцэст нь талууд шүүх танхимд уулзахад хүрдэг. Улсын хэмжээнд шүүхээр хянан шийдвэрлэгдэж буй хэрэг маргааны дийлэнх хувийг гэрээнээс үүдэлтэй барилга байгууламжийг хугацаанд нь ашиглалтанд оруулаагүй, барилгын барих зөвшөөрөл авах, бичиг баримт бүрдүүлэх асуудлаар захиргааны байгууллагын эрх бүхий албан тушаалтны хууль бус үйлдэлтэй  холбоотой маргаан эзэлдэг. 

Энэхүү нийтлэлээр Өмгөөллийн “Барристер кастос” ХХК-иас шүүхэд хянан шийдвэрлэгдэж буй маргааны хураангуй болон шүүхийн шийдвэрийн талаар таниулах, маргаан үүсэх нөхцлөөс урьдчилан сэргийлэх талаар зөвлөмжийг бэлтгэсэн болно. 

Иргэн, хуулийн этгээдээс дараах эрх зөрчигдсөн гэж үзвэл Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүх, Иргэний хэргийн анхан шатны шүүхэд нэхэмжлэл гаргах эрх нь нээлттэй байдаг. Үүнд: 

Иргэн, хуулийн этгээдээс захиргааны байгууллагын хууль бус үйл ажиллагааны улмаас зөрчигдсөн, эсхүл зөрчигдөж болзошгүй эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлоо хамгаалуулахаар харьяалах Захиргааны хэргийн анхан шатны шүүхэд, 

Хуульд заасан эрх, эрх чөлөө, хуулиар хамгаалагдсан ашиг сонирхол нь зөрчигдсөн гэж үзэж эрхээ сэргээлгэхээр харьяалах Иргэний хэргийн анхан шатны шүүхэд, 

Иргэний шүүхээр хянан хэлэлцэгдсэн хэрэг маргааны төрөл болон шүүхийн шийдвэрийн үндэслэлийг энэхүү нийтлэлээр хүргэж байна. 

Иргэний шүүхээр шийдвэрлэгдсэн маргаан

Тохиолдол 1. Нэхэмжлэгч Б.О нь хариуцагч УП ХХК-д холбогдуулан “орон сууцны талбай зөрүүтэйгээс орон сууцны үнэнд илүү төлсөн төлбөр болон хэмжилт хийлгэхэд гарсан зардалд 4,775,000 төгрөг гаргуулах тухай” нэхэмжлэл гаргасан болно.

Б.О  нь Баянзүрх дүүрэгт байрлалтай орон сууцны барилгыг барьж, ашиглалтанд оруулсан “УП” ХХК-тай орон сууцны барилга захиалан худалдах, худалдан авах гэрээгээр 68 м.кв орон сууцыг 1 м.кв талбайн нэгж үнийг 1,700,000 төгрөгөөр тооцон худалдан авсан. Тус орон сууцны барилга худалдан авах гэрээнд орон сууцны талбайн хэмжээг 68 м.кв гэж тусгасан бөгөөд тус байрны талбайн хэмжээнд бодит хэмжилт хийхэд гэрээнд зааснаас зөрүүтэй байна гэж үзэн зураг төслийн ХХК-д хандаж, MNS 6058:2009 стандартын дагуу тус орон сууцны талбайг хэмжихэд 68 м.кв бус харин 65.25 м.кв болж 2,75 м.кв талбайн зөрүү гарсан. Энэ нь Иргэний хуулийн 243.1 дэх хэсэгт худалдах, худалдан авах гэрээгээр худалдагч нь биет байдлын доголдолгүй, хөрөнгө түүнтэй холбоотой баримт бичгийг худалдан авагчийн өмчлөлд шилжүүлэх... үүргийг... хүлээнэ, мөн хуулийн 251.1 дэх хэсэгт гэрээгээр тогтоосон тоо, хэмжээ, чанар бүхий эд хөрөнгийг биет байдлын хувьд доголдолгүй гэж үзнэ гэж заасныг тус тус зөрчсөн байна хэмээн нэхэмжлэл гаргасан бол, Хариуцагчаас гэрээнд заагдсан хэмжээтэй орон сууцыг Б.О-ийн эзэмшил, ашиглалтанд хүлээлгэн өгч гэрээний үүргээ бүрэн биелүүлсэн, нэхэмжлэгч манайд ямар нэг гомдол шаардлага гаргаагүй. Гомдлын шаардлага гаргах хугацаа 6 сар байдаг. Орон сууцны талбайн хэмжээг худалдан авагч шалгаж авах эрхтэй, тухайн үед энэ эрхээ хэрэгжүүлэх боломжтой байсан. Эд хөрөнгийн доголдол гээд байгааг тогтоосон баримтгүй, нотлох баримт шаардлага хангахгүй байна, хэмжилт гарцаагүй зөв гэж үзэх боломжгүй хэмээн маргасан байна. 

Анхан шатны шүүх: Худалдагчийн шилжүүлсэн эд хөрөнгө доголдолтой бол худалдан авагчийн хэрэгжүүлж болох эрхийн талаар Иргэний хуулийн 254 дүгээр зүйлийн 254.1-254.4-т /доголдолгүй эд хөрөнгөөр солиулах, гэрээ цуцлах, анхны үнийг бууруулах гм/ заажээ. Нэхэмжлэгч хариуцагчийг доголдолтой эд хөрөнгө худалдсан талаар түүнд гомдлын шаардлага гаргаж байсан байдал харагдахгүй. Түүнчлэн нэхэмжлэгч худалдан авсан орон сууцны талбайг хүлээн авах үедээ шалган авах боломжтой байхад энэ эрхээ хэрэгжүүлээгүй байна. Иргэний хуулийн 255 дугаар зүйлийн 255.1.1-т “эд хөрөнгө хүлээж авах үедээ уг эд хөрөнгийн доголдлын талаар мэдсэн буюу мэдэх боломжтой байхад түүнийг хүлээн авсан тохиолдолд худалдан авагч шаардах эрхээ алдана” гэж заасан байна. Иймд нэхэмжлэгчийн орон сууцны үнэд илүү төлсөн гэж нэхэмжилсэн талбайн зөрүү төлбөрийг, хэмжилт хийлгэсэн төлбөрийн хамт гаргуулах тухай нэхэмжлэгчийн нэхэмжлэлийг хангах үндэслэлгүй байна” гэж дүгнэсэн байна. 

Захиргааны шүүхээр шийдвэрлэгдсэн маргаан 

Тохиолдол 2. “Нийслэлийн Засаг даргын 2020.10.09-ний өдрийн А/1183 дугаар захирамжийг хүчингүй болгуулах” нэхэмжлэл гаргасан болно. 

..С ХХК нь Сүхбаатар дүүргийн Засаг даргын ..... дугаар, Нийслэлийн Засаг даргын .... дугаартай, захирамжуудаар Сүхбаатар дүүргийн нутаг дэвсгэрт байрлах 3254 м.кв газрыг эзэмшиж байсан. Дээрх захирамжуудаар компанийн эзэмшил газрын хэмжээ, зориулалтыг өөрчилж, хугацааг сунгасан. Сүүлийн А/52 дугаар захирамжаар газрын эрх 15 жилээр сунгагдсан. Улмаар С ХХК нь эрх бүхий байгууллагуудаас батлагдсан Архитектур төлөвлөлтийн даалгавар, Барилгын эскиз зураг, Барилгын ажлын зөвшөөрлийн гэрчилгээ, холбогдох техникийн нөхцөлүүдийн дагуу орон сууц, үйлчилгээний зориулалттай барилга барьж 5 давхар хүртлээ цутгалтаа хийчхээд байсан. Гэтэл Нийслэлийн Засаг дарга тус компанид огт мэдэгдэлгүйгээр А/1183 дугаар захирамж гаргаж, тухайн компанийн газар эзэмших эрхийн гэрчилгээг хүчингүй болгосон байна. Газрын тухай хуулийн 40.1 дүгээр зүйлд газар эзэмших эрхийн гэрчилгээг хүчингүй болгох 7 үндэслэлийг зохицуулжээ. Маргаан бүхий захиргааны актад Газрын тухай хуулийн 40.1.1, 40.1.2 гэх хоёр заалт буюу үндэслэлийг дурдсан байдаг.

2015 онд зохих байгууллагын зөвшөөрлийг авч, ажлаа хуулийн дагуу явуулж байсан. Захиргааны ерөнхий хуулийн 4.2.5-д зааснаар Нийслэлийн Засаг даргын шийдвэр зорилгодоо нийцсэн, бодит нөхцөлд тохирсон, үндэслэл бүхий байх ёстой. Гэтэл барилгатай холбоотой зөрчил гаргасан гэж дүгнэсэн атлаа, газар эзэмших эрхийг хүчингүй болгож шийдвэрлэсэн нь илтэд алдаатай байна. Мэдэгдэх, сонсох ажиллагаа явуулаагүй талаар, Захиргааны ерөнхий хуулийн 4.2.6-д бусдын эрх, хууль ёсны ашиг сонирхлыг хөндсөн захиргааны шийдвэр гаргах тохиолдолд тэдгээрт урьдчилан мэдэгдэх, оролцоог нь хангах, 26.1-д Захиргааны акт, захиргааны гэрээг батлан гаргахын өмнө эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол нь хөндөгдөж болзошгүй этгээдэд захиргааны шийдвэр гаргахад ач холбогдол бүхий нөхцөл байдлын талаар тайлбар, санал гаргах боломж олгоно", 26.2-т Энэ хуулийн 26.1-д заасан оролцогчоос тайлбар, санал авах ажиллагааг сонсох ажиллагаа гэнэ гэж тус тус заасны дагуу газар эзэмших эрхийг цуцлах талаар мэдэгдэж, тайлбар гаргах, захиргааны шийдвэр гаргах ажиллагаанд оролцох эрхийг хангах ёстой байсан. Гэтэл Мэдэгдэл хүргүүлэх тухай гэх албан бичгийг маргаан бүхий захиргааны актын хамт Монгол шуудан компанийн шууданчаас гардаж авсан байдаг. Иймд нийслэлийн Засаг даргын А/1183 дугаар захирамжийг хүчингүй болгож, 3254 м.кв газар эзэмших эрхийг сэргээж өгнө үү” гэж маргажээ. 

Анхан шатны шүүх: Шүүх нэхэмжлэгч, хариуцагч, гуравдагч этгээд нар тэдгээрийн итгэмжлэгдсэн төлөөлөгч, өмгөөлөгчдийн шүүхэд болон шүүх хуралдаанд гаргасан тайлбар, хуульд заасан журмын дагуу хэрэгт авагдсан нотлох баримт, маргаан бүхий газарт шүүхээс хийсэн үзлэгийн тэмдэглэл зэрэгт үнэлэлт өгч, дараах үндэслэлээр захиргааны байгууллагаас дахин шинэ акт гаргах хүртэл хугацаанд маргаан бүхий захиргааны актын түдгэлзүүлж шийдвэрлэлээ. Захиргааны ерөнхий хуулийн 24 дүгээр зүйлийн 24.1-д заасанчлан хариуцагч захиргааны байгууллага нь захиргааны шийдвэр гаргах ажиллагаанд хамаарах бодит нөхцөл байдлыг тогтооно үүрэгтэй бөгөөд мөн хуулийн 24.2-т заасанчлан энэ хуулийн 24.1-д заасан бодит нөхцөл байдлыг тогтооход ач холбогдол бүхий шаардлагатай ажиллагаа хийх, нотлох баримтыг цуглуулах, үнэлэх үүргийг захиргааны байгууллага хүлээнэ. Энэ хүрээндээ Захиргааны ерөнхий хуулийн 24 дүгээр зүйлийн 24.4-т заасанчлан тухайн захиргааны шийдвэр гаргах ажиллагаанд хамааралтай тохиолдол бүрийн үндэслэлийг нарийвчлан шинжлэн судалж, оролцогчийн хувьд ач холбогдол бүхий нөхцөл байдлыг тогтоох нь хариуцагчийн үүрэг юм. 

Хариуцагч Нийслэлийн Засаг дарга нь маргаан бүхий актыг захирамжийг гаргахдаа нэхэмжлэгчийн эрх бүхий байгууллагаас батлагдсан зураг төслийг өөрчлөн барилга байгууламж барьсан нь Барилгын болон Газрын тухай хууль тогтоомж, газар эзэмших гэрээгээр хүлээсэн үүргээ зөрчиж, бусдын газар эзэмшихтэй холбогдсон эрх, хууль ёсны ашиг сонирхолд сөргөөр нөлөөлсөн хэмээн үзэж, нэхэмжлэгчийн газар эзэмших эрхийн гэрчилгээг хүчингүй болгон шийдвэрлэсэн ч тухайн захиргааны актын үндэслэл болсон батлагдсан зураг төслийг өөрчлөн барилга байгууламж барьсан гэх нөхцөл байдал нь хэний буруутай үйл ажиллагаанаас үүдэлтэй болох, бусдын газар эзэмших эрхтэй холбогдсон эрх, хууль ёсны ашиг сонирхолд сөргөөр нөлөөлж байх тул хэмээн хуульд заасан ямар эрх, хууль ёсны ашиг сонирхолд сөргөөр нөлөөлсөн болох зэрэг үйл баримтыг бүрэн гүйцэт нягтлан тогтоолгүй шийдвэрлэсэн нь  захиргааны шийдвэр гаргах ажиллагаанд хамааралтай тохиолдол бүрийн үндэслэлийг нарийвчлан шинжлэн судалж, оролцогчийн хувьд ач холбогдол бүхий нөхцөл байдлыг тогтоох үүргээ хэрэгжүүлээгүй байна хэмээн шүүх үзэж Захиргааны актыг түдгэлзүүлж шийдвэрлэсэн байна. 

Дээрх маргаануудаас үзэхэд хэрвээ та шүүхэд өөрийн эрх, хууль ёсны ашиг сонирхол хөндөгдсөн гэж үзэж байгаа бол, захиргааны байгууллагын хууль бус үйлдэл, эрх хууль ёсны ашиг сонирхлыг зөрчсөн этгээдийн үйлдлийг хүчингүй болгох, зөрчигдсөн эрхээ сэргээлгэх, учирсан хохиролоо барагдуулахаар нэхэмжлэл гаргах эрхтэй бөгөөд дараах хэдэн зүйлийг мэдэж байх шаардлагатай. Үүнд: 

Шүүх нь нэхэмжлэгчээс гаргасан шаардлагын хүрээнд хэргийг хянан шийдвэрлэдэг бөгөөд нэхэмжлэл гаргасан этгээд нь хэрэг маргааныг үнэн зөв шийдвэрлүүлэх эрхийнхээ хүрээнд мэргэжлийн хуульч, өмгөөлөгчөөс зөвлөгөө авах хэрэгцээ, шаардлага багагүй тулгардаг. 

Нэхэмжлэгч нь нэхэмжлэл гаргасан үндэслэл болон нэхэмжлэлийг өөрчлөх, нэхэмжлэлийн шаардлагын хэмжээг ихэсгэх, багасгах, нэхэмжлэлээс татгалзах, эвлэрэх эрхтэй байдаг. Нэхэмжлэгчийн эдлэх эрх, хүлээх үүргийг Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн 25 дугаар зүйл, Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулийн  20-22 дугаар зүйлд тодорхой заасан байдаг. Нэхэмжлэлийг хүлээн авахаас татгалзах хуульд заасан үндэслэл байхгүй гэж шүүгч үзвэл тухайн нэхэмжлэлийг хүлээн авсан өдрөөс хойш 7 хоногийн дотор иргэний хэрэг үүсгэх тухай захирамж гаргана.

Иргэний хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хууль, Захиргааны хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэх тухай хуулинд зааснаар “Зохигчид /нэхэмжлэгч, хариуцагч/ хэрэг хянан шийдвэрлэх ажиллагаанд тэгш эрх эдэлнэ” гэж заасан байдаг. Энэ нь Хууль, шүүхийн өмнө эрх тэгш байх Үндсэн хуулийн зарчмын илэрлийн нэг бөгөөд тухайн этгээдийн нас, хүйс, боловсрол, шашин шүтлэг, яс үндсээр нь ялгаварлан гадуурхахгүй байхыг хэлэхээс гадна тэдгээр нь өөрт холбогдох аливаа маргааныг шүүхээр шийдвэрлүүлэхэд адил, тэгш эрх эдэлж, үүрэг хүлээхийг хэлнэ. 

Шүүх нь хөндлөнгийн байгууллага тул шүүгч хууль зүйн зөвлөгөө өгөхгүй. Харин Өмгөөллийн тухай Монгол Улсын хуульд зааснаар Өмгөөлөгч нь эрх зүйн асуудлаар лавлагаа, зөвлөгөө өгөх, хууль тогтоомжоор хориглоогүй эрх зүйн бусад туслалцааг үзүүлэх хэлбэрээр өмгөөллийн үйл ажиллагааг явуулахаар заасан байдаг. 

Нэхэмжлэгч нь нэхэмжлэл гаргахдаа улсын тэмдэгтийн хураамжийг урьдчилан төлж нэхэмжлэл хангагдсан тохиолдолд хариуцагчаар төлүүлэн нэхэмжлэгчид буцаан олгоно. Харин нэхэмжлэлийг үндэслэлгүй гэж үзэж хэрэгсэхгүй болгосон тохиолдолд нэхэмжлэгчийн төлсөн улсын тэмдэгтийн хураамжийг Төрийн сангийн орлогод хэвээр үлдээхээр шийдвэрлэнэ. 

Хэрэг шүүхэд хянан шийдвэрлэхтэй холбогдуулж төлөх улсын тэмдэгтийн хураамжийн хувь хэмжээг Улсын тэмдэгтийн хураамжийн тухай хуулиар зохицуулна.  

Шүүх нэхэмжлэлийг хүлээн авахаас татгалзсан бол улсын тэмдэгтийн хураамжийг хураасан хэмжээгээр нэхэмжлэгчид шүүгчийн захирамжаар буцаан олгоно. Давж заалдах болон хяналтын гомдол гаргаж, шүүх хуралдаанд болохоос өмнө гомдлоосоо татгалзвал таны гомдол гаргахдаа төлсөн улсын тэмдэгтийн хураамжийг буцаан олгоно. Давж заалдах болон хяналтын шатны шүүх зохигч, гуравдагч этгээд, тэдгээрийн төлөөлөгч буюу өмгөөлөгчийн гаргасан гомдлыг үндэслэлтэй гэж үзэж шүүхийн шийдвэр, магадлалыг хүчингүй болгосон буюу өөрчилсөн тохиолдолд гомдол гаргагчаас тухайн шатны шүүхэд гомдол гаргахдаа төлсөн улсын тэмдэгтийн хураамжийг тухайн шатны шүүгчийн захирамжаар буцаан олгоно.

Өмгөөллийн Барристер кастос ХХК-ийн байгууллага хариуцсан мэргэжилтэн Г.Энхжин