Үндэсний үйлдвэрлэгч, баялаг бүтээгчид бол улс эх орны хөгжлийн хөдөлгүүр билээ. Монгол Улсын үйлдвэрлэлийн салбарт түүх бичиж, хөгжилд түүчээлж буй анхдагчийн нэг бол “Монгол базальт” ХК юм. Тиймээс энэ удаагийн зочин хоймортоо тус компанийн ТУЗ-ийн дарга, Уралын холбооны хүндэт доктор, Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан Л.Ариунболдыг урилаа. “Базальтын” гэдгээрээ овоглогддог тэрээр мэргэжлийнхээ дагуу базальт чулуу ашиглан чулуун хөвөн дулаан тусгаарлагч бүтээгдэхүүний үйлдвэр байгуулах санааг гаргаж Дани, ОХУ, БНХАУ болон Европын улс орнуудын туршлагыг судалсны үндсэн дээр эрдэст чулуун хөвөн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх төслийг 2000 онд боловсруулсан юм.  

Үндэсний томоохон үйлдвэрийг байгуулахад ямар хүчин зүйл хамгийн их нөлөөлсөн бэ? 

Би ЗХУ-ын Свердловскийн Уралын Политехникийн Дээд сургуулийг Цахиурын эрдсийн ислийн хайлах хими технологийн инженер мэргэжлээр төгссөн. Хамгийн их цахиурын исэлтэй бүтээгдэхүүн бол шил бөгөөд 93 хувь агуулсан байдаг. Мөн  цемент, тоосго, керамик гээд л бүгд цахиурын исэл өндөр агуулдаг. Би 3 дугаар курсын ажлаа “Шилний үйлдвэр” - ээр, 4 дүгээр курсын ажлаа “Эрдэс хөвөнгийн үйлдвэр” - ээр,  харин дипломын ажлаа “Цементийн үйлдвэр” - ээр хамгаалж байлаа. Өөрөөр хэлбэл оюутан байхдаа хийсэн хоёр курсын ажлаараа хоёр том үйлдвэр байгуулж, 30 жил амьдарч яваа хүн. 

1987 онд сургуулиа төгсөж ирээд Батлан хамгаалах яаманд офицер цолтой армийн засвар механикийн заводод, инженерээр ажилласан. Энд слесерь, засварчингаас эхлээд ерөнхий инженер болтлоо дэвшиж ойролцоогоор 5 жил ажилласан. 1990 онд бүх юм хувьчлагдаад найзууд маань ганзагын наймаанд хамт явах гэж их л уруу татсан ч  миний хувь тавилан наймаа биш, үйлдвэртэй холбогдсон юм. Анхны бизнес бол авто машины салхины шилний үйлдвэр байлаа. Энэ үйлдвэр маань 1990 онд цор ганц үйлдвэр, тухайн үедээ цор ганц үйлдвэр, мөн хамгийн мөнгөтэй хүмүүс үйлчлүүлдэг байсан болохоор ашиг орлого их сайн байсан. Тухайн үед машины зам муу байсан  учраас 7 хоноод цонх хагарчихдаг байсан юм. Тиймээс үйлчлүүлэгч ихтэй… /инээв/

2000 оны үеэс Монголд машины томоохон брэндүүдийн албан ёсны дистрибьютрерүүд бий болж , үүнийгээ дагаад сэлбэг, шилнүүд нь орж ирэх болсноор зах зээл хумигдаж, дараагийн бизнес рүү орох хэрэгтэй болсон. 

Өөрийн карьертаа зориулсан хамгийн зөв хөрөнгө оруулалт юу байсан бэ? 

1994 онд гэр бүлтэйгээ хамт Калорида мужийн Денвер хотын Болдерт очиж Болдерийн экономикийн институтэд элсэж, гэр бүлийн байшин түрээслээд амьдарсан нь хамгийн том хөрөнгө оруулалт байсан. Англи хэлтэй болсон нь олон улсын шинэ техник технологитой танилцах боломжийг бий болгож, чулуун хөвөнгийн үйлдвэр байгуулахад тус болсон. Мөн хүүхдүүд маань ч унаган англи хэлтэй болсон нь ирээдүйн ажил амьдралд ихээхэн нөлөөлсөн юм. Тухайн үед Америкт 3 сар болоод Монголдоо ирж бизнесээ хийгээд л буцдаг байлаа.  

Монголдоо анхдагч үйлдвэр байгуулна гэдэг амаргүй зүйл байсан байх. Зах зээлдээ танигдаагүй, энэ том үйлдвэрт хөрөнгө оруулалт босгохдоо  эрсдэлээс айгаагүй гэж үү?

10-20 жилийн дараа хүрэх зорилго, алсын хараа, илтгэл үнэмшил, мэдлэг л тэр олон давааг давахад тусалсан. Миний хувьд зах зээлийн судалгааг богино болон урт хугацаандаа гэсэн хоёр төрлөөр тогтмол хийдэг. Үйлдвэр байгуулахад урт хугацааны төлөвлөгөө маш чухал бөгөөд бизнесийн мөчлөгт 15-20 жилийг харах хэрэгтэй. Үйлдвэрийг бий болгохын тулд асар их хүч, хөрөнгө оруулалт, боловсон хүчин, мэдлэг бүх л зүйлээ зарцуулчхаад богино настай бизнес хийвэл маш өндөр эрсдэл дагуулна гэсэн үг. Манай үйлдвэрийн анхны хөрөнгө оруулалт нь тухайн үед 20 хөөсөнцрийн үйлдвэр байгуулж болохоор байсан юм. Аймаг болгонд нэг, нэг хөөсөнцрийн үйлдвэр байгуулах уу, ганц чулуун хөвөнгийн үйлдвэр байгуулах нь ашигтай юу гэдгийг бодож үзэх хэрэгтэй болсон. Ойрын таван жилээ бодвол аймаг болгонд үйлдвэр байгуулах нь ашигтай, харин урт хугацааны өгөөжөө бодвол чулуун хөвөнгийн үйлдвэр нь ирээдүй байсан юм. Үйлдвэрээ 6 жилийн турш босгож, 2007 онд анхны чулуун хөвөнг гаргасан. Тухайн үед дулаалгын материалын зах зээлийн 90% хувийг хөөсөнцөр дангараа эзэлж байлаа. Чулуун хөвөнгийн талаар хүмүүс ойлголтгүй, мэддэг  ч үгүй байсан. Ойлгуулж, таниулах гэж юм юм үзнэ шүү дээ. Тухайлбал, Шангри-Ла төсөл анх баригдаад сууриа тавьж байх үед нь төслийн багийнханд чулуун хөвөнгийн үнэ ханшаа боломжийн хямдруулаад танилцуулсан ч манай үйлдвэрийг сонгоогүй юм. Тухайн үед би дотроо Орос эсвэл Германаас л чулуун хөвөнгөө авах нь гэж бодтол шилэн хөвөн хэрэглэж байгааг хараад гайхаад л өнгөрч билээ. Гэтэл тухайн жилийн 11 сард гагнуураас үсэрсэн очинд шилэн хөвөн шатаж гал гарсныг санаж байгаа байх. Тэгээд  л маргааш нь манай үйлдвэр дээр ирээд чулуун хөвөн худалдаж авсан юм. Энэ мэтчилэн амар зүйл гэж байгаагүй. 

Түүхий эдийн ордоо анх яаж нээж байв? Бүтээгдэхүүнийхээ хэдэн хувийг дотоодоосоо олборлодог вэ? 

2000 онд үйлдвэрийн төслөө эхлүүлээд 3 жилийг базальт чулууны хайгуулын ажилд зарцуулсан. Монголын Говь-Алтай, Өмнөговь, Сэлэнгэ, Булган, Сүхбаатар гээд олон аймагт базальт чулуу бий. Бидний хувьд нэгдүгээрт, Улаанбаатар хоттой ойрхон хоёрдугаарт, дэд бүтэц төмөр зам, авто замтай ойрхон, олборлоход хялбар буюу хөрс суулгалт багатай, гол уснаас хол гэсэн сонголт хийхийн тулд багагүй цагийг зарцуулсны эцэст маш гайхалтай ордоо олсон. Би оюутан байхдаа аж үйлдвэрийн чиглэлээр сурсан учраас аливаа үйлдвэр байгуулахад гурван чухал хүчин зүйл дээр анхаарах ёстойг ойлгосон. Нэгдүгээрт, түүхийн эдийн хараат биш байх, хоёрдугаарт, эрчим хүчний хэдэн хувь нь хараат байх вэ гэдгээ тооцоолох, гуравдугаарт, техник технологийн хараат биш байх буюу тухайн үйлдвэрийнхээ техник технологийг өөрсдөө эзэмшиж чадаж байна уу гэдэг их чухал. 

Түүхий эдийнхээ 80 гаруй хувийг дотоодоосоо олборлодог. Мөн эрчим хүчний эх үүсвэр, техник технологийн хувьд хараат бус биеэ даасан бөгөөд өөрсдийнхөө Монгол инженерүүдээ ч дадлагажуулж хөгжүүлж байгаа. Зарим үйлдвэрүүд гаднын инженер нь ирэхээр ажиллаад, явахаар  үйлдвэрлэл нь зогсчихдог байх явдал бий. Тиймээс техник технологио өөрсдөө эзэмшиж, хараат бус болох нь чухал. Гаднын хүмүүс хамтарч ажиллана гэдэг үүнээс тэс өөр ойлголт шүү дээ. 

Тэгвэл мэргэжилтнүүдээ яаж бэлдсэн юм бэ? Үйлдвэр нээхэд бүх мэргэжилтнүүдээ бэлтгэсэн байсан хэрэг үү? 

Үйлдвэр байгуулахад хамгийн чухал амин зүйл бол тоног төхөөрөмж болон мөнгөнөөс илүүтэй боловсон хүчин чухал. Би үйлдвэр байгуулахаасаа өмнө мэргэжлийн хүмүүс, гагнуурчид, механик инженер, технологийн инженерүүддээ анхан шатны мэдлэг олгоод ижил төстэй Орос, Хятадын үйлдвэр дээр дадлага хийлгэсэн. Үйлдвэр энд баригдаж байхад хүмүүс маань тэнд туршлага судалж байсан гэсэн үг. Өөрийн мэргэжилтнүүдээ хамтран ажиллах гаднын мэргэжилтнүүдийн түвшинд ойртуулж хөгжүүлэх нь чухал гэж боддог. 

Бид хими, нефтийн үйлдвэргүй учраас түүхий эдийн хараат байна. Та дотоодын үйлдвэрийг цаашид хэр хөгжих боломжтой гэж харж байгаа вэ? Монголд түүхий эдийн нөөц хэр байна вэ? 

Дотоодын үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх түүхий эдийн асар их нөөцтэй. Гэхдээ дотоодын үйлдвэрлэлээ хөгжүүлэхийн тулд түрүүлж эрчим хүчний салбараа хараат бус болгох хэрэгтэй байна. Энэ салбар үүсээд 33 жил болсон ч ЗХУ - аас хараат байсаар … 

Одоогийн эрчим хүч нь айл гэрийн хэрэгцээг ч бүрэн хангахад хүч хүрэхгүй учраас үйлдвэрүүдийг хангах 2-3 цахилгаан станц барих ёстой. Хэрвээ энэ станцууд баригдчихвал дотоодын үйлдвэрлэл хурдацтай хөгжих боломжтой гэж боддог. Аж үйлдвэрлэлээ яаж өлгийдөн бөцийлж зах зээл рүү гаргадгийг Хятад улс тод томруунаар харуулж байна. Гэтэл Монголд арилжааны банк нь 5-10 жилийн урт хугацааны зээл өгч чадахгүй, эхний 3-5 жилийг зээлийн хүүнээс чөлөөлж чадахгүй, санхүүгийн эх үүсвэргүй байж үйлдвэрийн тухай ярих нь арай эрт гэж харж байгаа. 

Хөгжлийн банкны сонсгол сонсоход тун сайн төслүүд унасан байсан. Хэд хэдэн үйлдвэрүүд баригдсан ч борлуулалтгүйн улмаас үйл ажиллагаа нь зогссон байв. Тухайн үйлдвэрийг ганц инженер биш маш олон талын хөгжлийн концепцуудыг хооронд нь уялдуулж биелдэг гэдгийг бид сурах ёстой. Уг нь манай улсад дулааны цахилгаан станцыг хялбархан барих боломжтой. Энэ төрлийн станцийн инженерүүдийг ШУТИС, МУИС бэлтгэх бүрэн боломжтой гэж боддог. 

Ажиглахад хэн нэгний ашигтай ажиллаж байгааг хараад тэр зүйл рүү хошуураад байгаа юм шиг санагддаг. Бизнесийн ёс зүй, соёл гэдэг зүйлийг юу гэж харж байна? 

Зарим барилгын компаниуд өөрсдөө зуурмагийн, цонх хаалганы үйлдвэртэй болоод өөрөө өөртөө үйлдвэрлэж, нийлүүлээд байна. Энэ нь цаагуураа бие биедээ итгэж хамтарч ажиллаж чаддаггүй, төсөл хэрэгжүүлэх менежментийн арга барилгүй, бие биеэсээ худалдаж авч сураагүйг илтгэж байна. Яваандаа энэ олон үйлдвэр хаалгаа барих нь дан ганц нэг компани, нэг хүний хөрөнгө биш томоороо Монгол Улсын  хөрөнгө шүү дээ. 

Хятадад очоод төгрөгөө юань болгоод л бүх зүйлээ худалдаж авдаг хэрнээ Монголдоо бол хэн нэгний материалыг авахдаа бартердана гээд л гүрийгээд байдаг. Бартердаж байгаа бол яаж цалингаа тавьж, яаж хөгжиж, яаж үйлдвэрлэл явуулах билээ. 

Материалаараа бартердаад олон байр авчихдаг. Үүнээс болоод зарим компаниуд дарга, нягтлан, инженер, технологич нь хүртэл үл хөдлөхийн борлуулагч болсон байна. Үйлдвэрээ хөгжүүлж инженеринг хийх ёстой хүмүүс чинь үл хөдлөх хөрөнгийн брокер болоод ар араасаа дампуураад байгаа нөхцөл байдалтай байна. Мэдээж үнэ ханш дээрээ хэлэлцэл хийлгүй яахав. Гэхдээ худалдаж авч сурах хэрэгтэй. 

Энэ нь жижиг дунд үйлдвэр чанартай бүтээгдэхүүн хийхэд хамгийн том садаа болж байгаа зүйл нь ёс зүйн соёлтой ихээхэн хамаатай байгаа юм. 

Start up бизнес эхэлж буй хүн юунд анхаарах ёстой вэ?

Аливаа бизнес шинжлэх ухаанд тулгуурласан байх ёстойг ойлгох хэрэгтэй. Ашиг орлого, сэтгэл хөдлөлөөрөө бие биенээ дуурайн бизнес эхлүүлэх, үйлдвэр нээгээд байна. Түүхий эд, ачаа тээвэр, ажиллах хүчний нөөцөндөө тулгуурлах нь чухал. Мөн  эрсдэл хүлээх чадвартай байх хэрэгтэй. Хийсэн бүхэн чинь бүтэх ёсгүй гэдгийг хүлээн зөвшөөрөх сэтгэлзүй ч чухал. Дэлхий дээр start up-ийн 8-10% нь л биелдэг, 90 гаруй хувь нь бүтэлгүйтдэг гэсэн судалгаа бий. Гэхдээ тэр бүтэлгүйтсэн бизнесийн санаа нь үлддэг бөгөөд нэг бүтэлгүйтлээр нь дүгнэхэд хэцүү. Өөрөөр хэлбэл, 10 жилийн дараа хэрэг нь гарах санаанууд ч тэнд бий. Олон улсад start up компаниудад судалгаа, дүн шинжилгээ хийдэг байгууллагууд байдаг бөгөөд эхний удаа зах зээл дээр бүтэлгүйтсэн ч юун дээр алдсаныг нь хайж гаргаж ирдэг мэргэжилтнүүд бий. Алдааг нь олбол тухайн санааг нь үргэлжлүүлэн хэн хэндээ ашигтай байхаар хамтран хөгжүүлэх тохиолдол байдаг. 

Ер нь start up санаа, оролдлого, туршлага байж энэ нийгэм, техник технологи хөгжинө. Тиймээс том акулууд start up компаниудыг ажиглаад л сууж байдаг. Заримыг нь унах үед, заримыг нь дундаас нь, заримыг нь ашиг орлоготой болоод эхлэхээр нь шүүрээд авах нь бий. Гэхдээ нэгэнт бүтэхгүй санааг мянга услаад бүтэлтэй болохгүй шүү дээ. 

Миний ажигласнаар барилгын салбарт үйл ажиллагаа явуулж байгаа компанийн захирлуудын ихэнх нь эдийн засагч, санхүүгийн талын хүмүүс байдаг. Инженер хүн техник сэтгэхүй нь илүү хөгжсөн, харин эдийн засагчид үр ашигтай байх тооцооллоо илүү хийдэг. Та энэ хоёр чадварыг хослуулах нь чухал уу? 

Инженер хүн санхүү, эдийн засгийн мэдлэг мэргэжилтэй болоход амархан. Харин эдийн засагч хүн инженер болоход хэцүү. Учир нь инженер болохын тулд заавал онолын мэдлэгтэй, анхан шатны Ньютоны хууль, физикийн хуулийг мэддэг, ойлгодог байх шаардлага үүснэ.

Байгууллагын удирдах шатанд ажиллаж байгаа хүн санхүүгийн тайлангаа унших хэмжээний  чадвартай,  хөрөнгийн бирж дээр хувьцааны өсөлт, уналтыг хараад ойлгодог байх нь зохих ёсны мэдлэг юм. Энэ бол наад захын хэрэгцээ гэж харж байна. 

Хөгжиж байгаа улсад инженерүүд удирдах нь чухал гэдгийг Хятадын жишээ харуулдаг. Тэдний удирдлагын түвшний хүмүүс нь технократууд, инженерүүд, мэргэжлийн хүмүүс байсан учраас бүтээн байгуулалт, аж үйлдвэрийн салбараа маш сайн хөгжүүлсэн. Харин аж үйлдвэрлэл хөгжөөд, вальютын асар их нөөцтэй болоод ирэх үед эдийн засагчид удирдвал оновчтой байдгийг олон улсын туршлагаас харж болно.

Монгол Улсын үе үеийн ерөнхий сайдууд технократ хүн байсан бол метрогоо, цахилгаан станцаа аль эрт байгуулчих байлаа. Харин эдийн засагчид  нарийн тооцоотой, эрсдэл хийх чадваргүй, төсвийнхөө хөрөнгийг тооцсоор байтал хамаг цаг хугацаагаа өнгөрөөчиж байгаа юм.

Хувьцаат компанийн засаглалтай болоход том өөрчлөлт гарсан уу? 

Нээлттэй хувьцаат компани /ХК/ болоод 5 жил болсон байна. Энэ хугацаанд асар их өөрчлөлт гарсан. Энэ бол бизнесийн хувьд хөгжлийн үе шат юм. Манайх 3000 гаруй хувьцаа эзэмшигчтэй болсон гэдэг нь нийгэм, хөгжлийн нэг хэсэг болж, үүнийгээ дагаад чадамж нь илүү сайжирсан. Нөгөө талдаа үүнийг дагаад компанийн нэр хүнд, бизнесийн орчин, хариуцлага нэмэгддэг. ХК болсноос хойш ашиг 4 дахин өсөж, борлуулалт 5 дахин өссөн байна. Тэгэхээр энэ 5 жилийн хугацаа маш үр дүнтэй байгаа. 

Хувьцаат компанийн нэг онцлог нь засаглалын хэлбэр бөгөөд аливаа асуудлыг хэлэлцэх, хуралдах зарчим дээр суурилж шийдвэр гаргадаг. Энэ нь компанийн цаашдын өсөлт, хөгжилтөд том суурь болж өгдөг. 

Монгол Улсад  хувийн хэвшил хөгжөөд 30 гаруй жил, АНУ 200 орчим жил болсон байна. Гэр бүлийн компани, хувьцаат компани, үндэстэн дамнасан корпорац гээд л компаниуд олон үе шатаар хөгжсөөр ирсэнтэй адил бид ч тэр жимээр алхаж байна. Тиймээс  компани бол хууль эрх зүй, технологи, хүн хүч, бүтээгдэхүүн, эрэлт нийлүүлтийн хувьд ч хөгжиж байна гэж харж байна. 

Нөгөө талаасаа эрсдэл өндөр байдаг уу? Хувьцаа унах, өсөх бүрт танд хэрхэн нөлөөлдөг вэ? 

Аливаа зүйл хоёр талтай. Хувьцааны үнэ ханш өсөх, буурах бол энгийн үзэгдэл. Хувьцааг ямар ч хүчээр өсгөх боломжгүй. Харин үнэ ханшийн өсөлтийг гурван зүйл бий болгодог. Үр ашиг сайжирч компанийн орлого нэмэгдэхэд, хувьцаа эзэмшигчдэд ногдол ашгийн тараалт өсөлттэй байхад, санхүүгийн рейтинг ил тод өсөж байхад нэмэгддэг. 

Манай компани сүүлийн таван жилд ашиг 4-5 дахин өссөн гэхээр өнгөрсөн жил 1,1 тэрбум төгрөгийн ноогдол ашиг тараасан. Үүнийг манай компанид хөрөнгө оруулсны ашиг гэж тарааж байгаа юм. Санхүүгийн бүх мэдээлэл нээлттэй, ил тод учраас эдийн засгаар суралцаж байгаа оюутнууд манай санхүүгийн тайлан дээр анализ хийдэг юм билээ. Нэг удаа МУИС - ын  төгсөгч 4 оюутан нийлээд манай сүүлийн гурван жилийн санхүүгийн тайлан дээр анализ хийгээд, намайг уулзалтандаа урьсан юм. Өр, орлогын харьцаагаа яаж ийм өсөлттэй байлгаж чадсан бэ гээд л их нарийн асуултууд асуусан. 

Мөн  манай компанийн галд шатдаггүй шүршдэг чулуун хөвөнгийн хөгжүүлэлт дээр ШУТИС-ийн багш докторын зэргээ хамгаалсан байна. Энэ чинь л бидний бахархал, нэг бодлын ХК болсны үр өгөөж санагдсан. Бид зөвхөн бүтээгдэхүүнээ зах зээлд борлуулах биш салбарын шинжлэх ухаан, багш эрдэмтдийн судалгааны ажил, дипломын сэдэв болж байгаа нь 30 жил зүтгэсний үр шим, гайхамшиг мэт санагддаг юм. Энэ бол миний хувьд хүндэтгэл. 

Урт хугацаандаа хэрхэн харж байна вэ? 

Энэ бизнесийн гол зорилго нь урт хугацаандаа олон том давааг давж дэлхийн хөгжил, тогтвортой хөгжлийн концепцид нийцсэн үйлдвэрлэлийг бий болгох юм. Хамгийн чухал нь усаа хэмнэх, байгаль орчноо хамгаалах, хүлэмжийн хийг багасгах явдал. Үүн дотроо хүлэмжийн хийг бууруулж чадах үндсэн объект нь дулаан тусгаарлагч материал. 

Чулуун хөвөн нь хамгийн багадаа 100 жилийн настай, галд шатдаггүй, цэвэр чулуунаас гаргаж авдаг. Дэлхийн шинжлэх ухаан одоогоор энэ гурван онцлогийг хангасан дулаалга гаргаж ирээгүй байна. Тиймээс  энэхүү бүтээгдэхүүнийг урт хугацаанд оршин тогтнох үндэс болж байгаа бөгөөд миний ач, зээ нарын үед ч байсаар л байх болно.  Барилга нь 5-20 жил болоод л гадна фасад, дулаалгаа шинэчилдэг. Мөн манайх шиг цаг агаарын эрс тэс уур амьсгалтай оронд дулаалгагүй байх нөхцөлгүй учраас дулаалгын зах зээл тогтвортой өсөлттэй байна. Тиймээс ирээдүйн ногоон барилгын гол материал байх болно. 

Үндэсний үйлдвэрлэгчийн үр өгөөжийг хэрэглэгчдээ харуулж чадаж байна уу?

Бодлогын хүү 6 хувь болоод зээлийн хүү буурах үед  одоо л өндийх нь гэтэл 1 жилийн дотор инфляц хоёр оронтой тоотой болж, зээлийн хүү 16-18 хувь болоход компаниуд хүнд байдалд орсон. Иргэдийн худалдан авалт ч буурч, хямд материал хайж эхэлсэн. 

Энэ үед бид хуралдаад өртгөө бууруулах зорилго тавьж, сүүлийн гурван жил үйлдвэр дээрээ туршилт хийж, гудамжуудаар явж айл өрхийн судалгаа хийсэн. Энэ судалгаагаар сүүлийн 5 жил иргэдийн орлого огт нэмэгдээгүй байсан. Цалин нэмэгдсэн ч инфляцаа дагаад өөрчлөлт гараагүй байв. Тиймээс эдгээр иргэд рүүгээ чиглэсэн жижиглэнгийн худалдаа дэмжих алхам хийж, амины орон сууцад ашиглагддаг бүтээгдэхүүнийхээ үнийг монголд хамгийн бага буюу 8000 төгрөг болгож чадсан. Он гаргаад 6500 хүргэнэ гэсэн зорилготой байгаа. 

Мөн 5 сараас хойш өндөр барилгын зах зээлд чанартай бөгөөд хямд үнийг тогтоож эхэлсэн. Бид хөгжүүлэлтээ хийсээр Хятадын шилэн хөвөн боодол нь 55-60 мянга байхад, чулуун хөвөнгөө 45-51 мянга болгосон. Ингээд харахад 3 жилийн турш хийсэн туршилт маань үр өгөөжөө өгч Хятадын шаарган хөвөнгөөс ч хямд болж чадсан. Бид нэгэнт л үндэсний үйлдвэрлэгч учраас барилгын төсөл хэрэгжүүлэгчдийг юаны эрсдэлээс, ачаа тээврийн өндөр өртгөөс хамгаалж санхүүгийн боломж өгч байгаа юм. Ийм олон боломж бий болгож чадаж байгаагаараа үндэсний үйлдвэрлэгчийн үр өгөөж их бий гэж бодож байна. 

Зах зээлийнхээ хэдэн хувийг хангаж ажиллаж байна вэ? Тогтвортой хөгжилд нийцэх материал учраас ирээдүйд эрэлт улам өсөж, үйлдвэрийн тоо ч нэмэгдэх болов уу гэсэн дүр зураг харагдаж байна. 

Нийт зах зээлийнхээ 40 хувийг хангаж ажилладаг. Өнөөдрийн үйлдвэрийн суурилагдсан хүчин чадал нь  жилийн 16 мянган тонн бөгөөд бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж байгаа. 

Жилийн 20 мянган тоннын хүчин чадалтай хоёр дахь үйлдвэрээ Европын сэргээн босголт хөгжлийн банкны санхүүжилттэйгээр барьж байгаа. 2024-2025 онд ашиглалтад оруулж чадвал жилдээ 40 мянга орчим тонн үйлдвэрлэж, Монголын зах зээлийн 80 гаруй хувийг хангах боломжтой болно. 

Техник технологийн шийдлээр импортын материалаас хямд, чанартайгаар дотооддоо үйлдвэрлэж чадаж байгаа учраас үйлдвэрийн хүчин чадлаа нэмэгдүүлэхэд асуудалгүй. Харин хүчин чадал маань нэмэгдэх тусмаа өртөг улам буурах болно. 

Үйлдвэрийн нэг онцлог бол дэлгүүр шиг “хямдрал зарлана” гэж байхгүй. Харин шинжлэх ухааны үндэслэлтэй өртгийг хямдруулчихсан учраас удаан хугацаанд үнийг тогтвортой барьж чаддаг. Гэнэт л цахилгааны төлбөрийг 10 дахин нэмэгдүүлчихгүй бол шүү дээ /инээв/

Энэ чиглэлийн үйлдвэр гэвэл Монголдоо цор ганц. Тиймээс энэ хугацаанд ижил чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулах өрсөлдөгчид гарч ирээгүй юу? 

Миний хувьд хоёр том үйлдвэрийг байгуулж, аль аль салбартаа анхдагч байж чадсан. Инженер хүнийхээ хувьд хүний хийснийг дуурайх биш өөрөө сэтгэж бүтээе гэж боддог хүн. Үүнд  миний төрөлх араншин, дадал их нөлөөлсөн. Тийм ч учраас оюутан байхдаа хоёр ч оюуны өмчийн патент авч, Машины шилний  үйлдвэрээс хойш 10 гаруй нэр төрлийн барааны тэмдэгт, 10-аад шинэ оюуны өмчийн патент эзэмшиж байгаа. Үүний гурав нь олон улсын хэмжээнд хамгаалагдсан байна. 

Монголдоо анхдагч зүйлийг бүтээх гэж зүтгэсэн минь нэг талаараа маш том эрсдэл дагуулсан. Учир нь Монголд энэ талын туршлагатай хүн байхгүй учраас бүгдийг өөрөө туршиж, эрсдэлээ өөрөө хүлээж, алдаж оносон ч өөрийн толгойгоороо хариуцна. Сурч, туршлага хуримтлуулахын тулд заавал гадаад улс руу явах хэрэгтэй болно. Техник технологийг нь түрүүлээд хөгжүүлэхээр түүнийг нь мэддэг технологич, хүний нөөц байхгүй. Тийм ч амар зүйл биш. Бизнес гэдэг ганц мөнгө байгаад бүтчихдэг зүйл биш шүү дээ. Би одоо ч төв оффисдоо сууж чадахгүй, үйлдвэр дээрээ залуусдаа багшилж өнждөг юм. Нөгөө талаасаа нэр төрийн асуудал. Нэгэнтээ л анхдагч нь байсан бол бүх эд хөрөнгө, хүч, нөөц чадамжийг тултал нь зарцуулах хэрэгтэй гэж боддог.

Сүүлд базальт арматурыг үйлдвэрлэж эхэллээ. Төмөр арматурын зах зээлтэй хэрхэн өрсөлдөх бол гэсэн бодол төрөөд байна? 

Базальт арматурын хувьд төмөр арматуртай өрсөлдөхгүй. Манай Улсад ирэх 10 жилд  усан сангууд, далангууд, цэвэр усны байгууламжууд ихээр баригдах төлөвлөгөөтэй байна. Эдгээр төсөлд зэвэрдэггүй арматур хэрэгтэй. Дэлхийн бүх зураг төслүүд зэвэрдэггүй файбер арматурыг төсөлдөө тусгаж байна. 

Тиймээс ойрын 10-15 жилдээ зах зээл энэ чиглэлийн арматурын эрэлт өсөх учир тэр үед дотоодын үйлдвэрлэл нь бэлтгэгдсэн байх болно. Зах зээлийнхээ давуу байдал дээр тулгуурласан төслийн хөгжлийг харж байгаа буюу дээр ярьсанчлан урт хугацаандаа биелэх болно. 

Таны бизнесийн философи юу вэ? 

Миний гол философи бол хэрэглэгчийнхээ зах зээл рүү орж болохгүй гэсэн соёлыг баримталдаг. Өөрөөр хэлбэл бид материалаа олон арван барилгын компанид нийлүүлдэг хэрнээ өөрөө барилга бариад эхэлбэл бизнесийн ёс зүйгүй асуудал болно гэсэн үг. 

500-600 компанид бүтээгдэхүүнээ борлуулах нь зөв үү, өөрөө өөртөө нийлүүлэх нь чухал уу? Олон тооны хөнгөн бетон, цонхны үйлдвэрүүд өөрийн барилгадаа нийлүүлсээр эцэстээ дампуурсан түүхтэй байдаг. Тиймээс 300-400 компанитай өрсөлдөөд шилэгдээд явах нь эрсдэлээ багасгаж байгаа хэрэг. Жишээ нь Heineken пивоны үйлдвэр өөрсдөө үйлчилгээний газар байгуулаад борлуулалтаа хийгээгүй. Учир нь тэдний үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнийг үйлчилгээний газар ажиллуулах хүсэлтэй хүн нь нэмүү өртөг шингээж, дунд нь бизнес өрнөсний үр дүнд бизнесийн олон суурь зарчмууд биелдэг юм. 

Таны үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүнээс хэн нэгэн дундын ашиг олохгүй бол үнийн бүрдэл тань буруу буюу ийм байдлаар богино хугацаандаа л амьдарч чадна. Тиймээс үнийн бүрдэл нь зөв борлуулагчдаа мотиваци өгч чадах менежментийн сүлжээтэй байх нь бизнесийн  онолоороо зөв учраас үүнийг бодлого болгон баримталж ажилладаг. 

Та олон улсын хүмүүстэй гэрээ хэлэлцээр хийдэг. Техник технологийн салбарын гэрээ хийх нь хүнээс өөр чадвар, мэдрэмж шаарддаг болов уу? 

Чиний хэлдгээр худалдааны гэрээнээс илүү техник технологийн гэрээ өөр. Хэрвээ гадаадын үйлдвэрийн технологи авах гэж байгаа бол өөрсдийнхөө мэдлэг, гэрээ хийх чадамжаа тэр түвшинд ойртуулах ёстой. Хичнээн том компани байсан ч тухайн техник технологийг дутуу мэддэг бол бусдын аясаар байх учраас 2-3 жил сайн судалж, гаднын төсөл хэрэгжүүлсэн компани инженерүүдийг урьж, зөвлөлдөөд, мэдэлгээ сайжруулсныхаа дараа л гэрээ хэлэлцээр хийх хэрэгтэй. Мэдлэг чадвар ойролцоо байх тусмаа хэлэлцэл тэнцвэртэй  зарчмаар явагддаг. 

Харин Монголынхоо компаниудтай бол итгэлцлийн зарчим маш чухал бөгөөд  ил тод нээлттэй, шударга, харилцан ашигтай байх зарчмыг баримталдаг. Мэдээж янз бүрийн тохиолдол гарна. Тэр үед бие биедээ урьдчилж хэлэх, уучлалт хүлээх чадвартай байх, буцаад тэр хэмжээний алданги нөхөн төлөх чадамжтай байх, алдаагаа засаж, бурууг өгсөн бол зөвийг нь солиод өгөх хэрэгтэй. Энэ бол миний баримталдаг зарчим,  бусдад зөвлөдөг зүйл юм. 

Шинжлэх ухаан, технологийн салбар асар хурдтай хөгжиж байна. Ялангуяа танд хоцрох эрх алга. Өөрийгөө яаж хөгжүүлдэг вэ? 

Би орос, англи хэл сурсан маань их олон зүйлд намайг хөтөлсөн. Хэлтэй бол хөлтэй гэж… 

Миний хувьд гаднаас инженерүүд авчирч хамтарч ажиллаж, туршлага судлан цаг алдалгүй суралцаж байдаг. Мөн инженерүүдийн эрдэм шинжилгээний хуралд илтгэл тавих, мэргэжлийн сэтгүүлүүдэд нийтлэх гэх маягаар хөгжүүлдэг. Мөн интернэтээс шинэ дэвшилтэт, шинэ төрлийн технологийн талаар англи, орос хэлээр уншдаг.  Сурах гэдгийг хэвшил болговол амар байдаг. 

Таныг Уралын Политехникийн Дээд сургуулийн хүндэт доктор болсон гэж сонссон. 

Би төгссөн сургуулийнхаа дэргэдэх тэтгэлэгт сангийн удирдагчаар ажилладаг. Тэр ч утгаараа эрдэмтэн багш нартайгаа 3 жилийн хугацаанд 5 сая рублийн хэмжээний эрдэм шинжилгээний хамтын ажил хийгээд байна. Энэ нь манай үйлдвэр дээр туршилт, сорилтууд хийгдээд түүгээрээ сургуулийнхаа шинжлэх ухааныг хамтарч хөгжүүлсэн юм. 

Өмнө нь хэдэн мянган оюутан төгссөн атлаа хамтарч эрдэм шинжилгээний ажил хийсэн хүн байдаггүй юм билээ. Тиймээс үүнийг маань ихээхэн олзуурхаад хүндэт докторын хэргэм олгосон нь нэр төрийн хэрэг болсон. 

Манай сургуулийг  Монголын 50 гаруй оюутан төгссөн байдаг. Бизнес болон барилгын салбарт хүчирхэг олон төгсөгчдийг тэд бэлтгэсэн. Бид нар Уралын төгсөгчдийн холбоо байгуулан тэтгэлэгт сандаа 200 гаруй сая төгрөг төвлөрүүлж, хүүгээр нь оюутнууддаа тэтгэлэг олгож, эрдэм шинжилгээний ажлуудыг санхүүжүүлдэг юм. 

Та тархиа хэрхэн амраадаг вэ? 

Би ч тархиа өдөрт хэд хэдэн удаагийн мөчлөгтэй амраачихдаг юм. Ингээд хийсэн бүтээснээ яриад суух тархинд сайхан амралт болж байна. Ер нь оюутан төгсөгчдийн уулзалт, мэргэжлийн уулзалт хэлэлцүүлгээс татгалзахгүй оролцдог. Энэ маань надад амралт болдог юм. Мөн “Unimat” шинжлэх ухаан, технологийн сургалтын төв буюу бүтээлч сэтгэлгээг хөгжүүлэх зохион бүтээгчдийн клуб маань 15 жил надад амралт болж байгаа. Тэнд очиж хүүхдүүдийн хийж бүтээсэн оюунлаг бүтээлүүдийг харж стрессээ мартдаг. 

Бас залуудаа хоккейгоор хичээллэдэг, хоккейн мастер хүн. Энэ спортдоо их дуртай учраас хүүхэд залуучуудаа дэмжиж, хөгжүүлэх үйлсэд зүтгэж явна. Жил бүр 6,8,10,12 насны ангилалд “Базальт цом” тэмцээнийг уламжлал болгон зохион байгуулдаг. 

Та улсдаа түрүү авч явсан уяач хүн. Морь уяж байгаа бизнесмэнүүдийг сайн муугаар их л ярьдаг. Таны харж буй өнцөг? 

Улсад шүдлэн үрээгээ түрүүлгэж, даага, соёолон маань аман хүзүүнд, азарга хоёр ч удаа зургаад орж ирсэн. 

Би хотын хүүхэд. Гэхдээ бага байхаасаа ээжийнхээ ах дүү нар дээр очиж морь унаж, сумын наадмын үсэргээнд уралддаг байсан учраас хурдан морьтой хувь заяа холбогдсон. Мөн манай эхнэр Хэнтий аймгийн Галшарын эмэгтэй учраас үр хүүхэд, ач зээгээ монгол ахуйд ойрхон байлгаж байна. 

Аливааг зөвхөн нэг талаар нь бодож болохгүй.  Морь уядаг бизнесмэнүүд монгол соёлыг түгээхэд асар их хувь нэмэр оруулж байгаа. Үүнийг дагаад олон ажлын байр бий болж, олон үйлчин эмэгтэйчүүд дээл, даалин урлаж байна. Моринд дуртай хүн монгол дээл, гоёл чимэглэлийг хэрэглэдэг учраас далд утгаараа соёл, эдийн засгийн эргэлтийг дэмжиж байгаа хэрэг.  Монгол ахуйгаасаа хол бизнесмэн гадаадын брэнд хувцас худалдаж авна шүү дээ /инээв/

Өөрийнхөө туулж өнгөрүүлсэн, хийж бүтээсэн бүхнээ бидэнтэй хуваалцсан танд баярлалаа. Сэтгүүлийн хуудас тоотой байдаг нь харамсалтай. Ярилцаад л суувал сэдэв дуусахгүй юм шиг, таны мэдлэг оюун ч шавхагдахгүй мэт санагдаж байна. Эх орондоо илүү их баялагийг бүтээхийг хүсэн ерөөе! 

Г.Сувд-Эрдэнэ