Өмнөх хэсгийг 160 дах дугаараас уншина уу. 

Үерийн хамгийн их үерийн халилт Маршалын гүүрнээс дээш хэсгийн Туул голын далангаар өнгөрч байна. Өөрөөр хэлбэл Туул голын үер нь Гачууртын тохой, Баянзүрхийн гүүрний орчмоос эхлэн Улаанбаатар хот руу хальж орох төлөвтэй байна. Иймд Туулын үерийн даланг өндөрлөхөөс гадна үерийн эрсдэлээс сэргийлэх урсац тохируулгын усан санг байгуулах шаардлагатай байна. 

Үерийн тархалтын үр дүнгээс гарсан зөвлөмжүүд

Голуудын үерийн тархалтын загварчлалын үр дүнгээс дараах зөвлөмжүүдийг гаргасан. Үүнд:

●    Туул голын хувьд хойд хэсгийн үерийн хамгаалалтын даланг өндөрлөж, тасралтгүй үргэлжлэх байдлыг хангах арга хэмжээг төлөвлөх шаардлагатай. Үерийн хамгаалалтын далан дотор, өөрөөр хэлбэл голын татамд усны барилга байгууламжаас бусад барилга байгууламж барихгүй, байнгын газар ашиглахгүй байх хэрэгтэй.

Зураг 10. Туул голын татмын үерийн эрсдэлтэй газрууд: Бага тэнгэрийн амнаас Соёмбот уул өнгөртөл

Зураг 11. Туул голын татмын үерийн эрсдэлтэй газрууд: Яармагын дэнж орчим

Зураг 12. Туул голын татмын үерийн эрсдэлтэй газрууд: Нисэх, морингийн даваа орчим

●    Гол, томоохон сувгуудын дээгүүр тавих гүүрийн явах хэсгийн тэмдэгтийг тогтоохдоо тооцоот хангамжтай үерийн түвшинг харгалзах, гүүрний тулгуураас бий болох усны түвшний өргөгдөл нь 0.5 м -ээс хэтрэхгүй байхаар тооцож байх хэрэгтэй. Ялангуяа Сэлбэ голын хувьд нэвтрүүлэх чадвар багатай олон тооны гүүр байгаа нь үер далан давах эрсдэлийг нэмэгдүүлж байна.

Зураг 13. Сэлбэ-Дунд голын үерийн эрсдэлийг нэмэгдүүлж буй авто замын гүүр, хоолойн байршлууд

●    Сэлбэ голын хувьд үерийн эрсдэлийг бууруулахын тулд хэд хэдэн байршилд үерийн усны тэлэлтийн усан санг байгуулах шаардлагатай. Энэхүү тэлэлтийн усан сангууд нь үерийн усыг хуримтлуулж үндсэн голдирлоор нэвтрүүлэх боломжтой үерийг өнгөрөөж үерийн эрсдэлээс хамгаална.

Зураг 14. Сэлбэ-Дунд голын үерийн эрсдэлийг бууруулах тэлэлтийн сан байгуулах газрууд

●    Сэлбэ, Дунд голын хувьд үерийн усыг өнгөрүүлэх багтаамжийг нэмэгдүүлэх зорилгоор хэд хэдэн байршилд зарчмын бус/хууль бус газар ашиглалтыг цуцалж голын болон үерийн хамгаалалтын барилга байгууламжийн бүсийг сэргээх шаардлагатай.

Зураг 15. Сэлбэ-Дунд голын үерийн хамгаалалт нэвтэрч голын татамд суурьшил тэлж байгуулсан газрууд

●    Голууд руу цутгах томоохон сувгуудыг усны түрэгдэлт үүсэж үерийн халилт бий болохоос хамгаалж төлөвлөлтийг хийж байх, үүний тулд хаалт төлөвлөх эсвэл цутгах түвшинг голын үерийн усны түвшнээс дээш байлгах шаардлагатай. 

●    Туул, Улиастай голын үерийн даланг өндөрлөхгүй тохиолдолд Туул голын татамд үерийн усны тэлэлтийн санг байгуулж үерийн түвшинг бууруулах арга хэмжээг төлөвлөж болно.

Зураг 17. Туул, Улиастай голуудын үерийн усны түвшинг бууруулах тэлэлтийн сан байгуулах боломжтой газруудын байршил

●Үерийн хамгаалалтын далангийн бүрэн бүтэн байдал, тогтворшилтыг хангах ажлуудыг төлөвлөх хэрэгтэй. Тухайлбал голын голдирлын өөрчлөлт нь үерийн хамгаалалтын далан эсвэл зэргэлдээх авто зам, барилга байгууламжид аюул учруулах бол эргийн бэхэлгээний арга хэмжээг төлөвлөх шаардлагатай.

●   Улиастай, Сэлбэ, Толгойт зэрэг голуудын үерийн хамгаалалтгүй бөгөөд суурьшлын бүс байгуулагдсан эсвэл суурьшлын бүс байгуулагдах боломжтой хэсгүүдэд үерийн хамгаалалтын даланг, үерийн татмын талбайн хамт төлөвлөж газар олголтуудыг цуцлах, газрыг тусгай хэрэгцээнд авах хэрэгтэй.

●  Газар ихээхэн хэмжээгээр олгогдсон Толгойт голын хувьд үерийн ус өнгөрүүлэх чадварыг нэмэгдүүлж голыг гүнзгийлж суваглах байдлаар голдирлыг тохижуулах, Зүүн салаа болон Баруун салааны уулзвар хэсэгт үерийн усны санг байгуулах шаардлагатай. 

●    Туул голын үерийн 1% болон 0.1% үерийн зарцуулгыг бүхэлд нь Туулын голдирлоор далан давуулахгүй урсгах техникийн боломж хязгаарлагдмал байна. Өөрөөр хэлбэл үерийн бүрэн эрсдэлгүй байхын тулд Туул голын хойд эргээр байх далангийн өндөр дунджаар 2-4 м өндөрлөх шаардлагатай. Энэ нь эдийн засгийн хувьд асар өртөгтэй учир тодорхой хэмжээнд өндөрлөж, үерийн усны эрсдэлийг урсац тохируулга бүхий усан сангаар үгүй болгох арга хэмжээг хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. 

● Туул голын даланг өндөрлөхөөр гадна дээш Гачуурт чиглэлд, доош Био чиглэлд өргөтгөх боломжуудыг авч үзэх шаардлагатай. 

Дээрх зөвлөмжүүдээс мастер төлөвлөгөөнд хэрэгжүүлэх арга хэмжээнүүдэд орсон байна.

Голуудын үерийн тархалтын загварчлалын гол үр дүн нь одоо байгаа далангийн системтэй үед Улаанбаатар хотын үерийн аюултай бүс нутгийг тодорхойлох ажил байв. Голуудаас бий болох үерийн аюулын зураглалын олон улсад мөрддөг аргачлалын дагуу тодорхойлсныг дараах зурагт харуулав. 

Зураг 18. Голуудад бий болох 1%-ийн хангамшилтай үерийн үеийн аюулын зураглал (Урсгалын гүн ба хурдны шалгуураар: 0 – Бага аюултай /Ногоон/, 1 – дунд зэргийн аюултай /Хөх/, 2 – өндөр аюултай /Улаан/)

2023 оны 7 сарын 5-нд бий болсон үерийн хэмжээг тодорхойлох ажлыг инженерийн бэлтгэл арга хэмжээний мастер төлөвлөгөө боловсруулахад оролцсон инженерүүд газар дээр нь хэмжиж тодорхойлоход 7/5-ны 20 цагт Сэлбэ Дамба харуулын орчимд 23 м3/с (10 жилд нэг удаа тохиох), 7/6-ны 11 цагийн үед 45 м3/с (15-20 жилд нэг удаа тохиох) хүрч үерлэж байгааг тодорхойлсон. 7 сарын 5-нд Сэлбэ голын Дунд голд нийлдэг хэсэгт халилт үүсэж эхэлсэн нь дээрх гидравлик загварчлалтай таарч байгаа бөгөөд үерийн даланг өндөрлөсөн нь 7/6-ны 45 м3/с -ийг бага зэргийн халилттай өнгөрүүлэх боломжийг бүрдүүлсэн байна. Загварчлалаас дээрх зарцуулгуудтай тохирох үеийн аюулын зураглалыг авч үзэхэд бодит байдал дээр хальсан болон халих магадлалтай газрууд тохирч байгаа болно. 

Зураг 19. Сэлбэ Дунд голын 7/5-7/6-ны өдрүүдэд бий болсон үерийн халилт болон аюулын зураглал

7/5-нд бий болсон үерийн эрсдэлийг бий болгосон 2 үндсэн шалтгаан байгааг тодорхойлсон. Үүнд:

●    Бодлогогүй хот төлөвлөлт – Сэлбэ, Дунд голын үерийн даланг шахаж барилга байгууламж барьсан. Үерийн халилт Сэлбэ хотхон, S-Outlet дэлгүүрийн хэсэгт голын голдирол хэт

●    Үерийн хамгаалалтын хангалттай барилга байгууламжгүй – Үерийн хамгаалалтын далангийн системийн ашиглалтын нөхцөлд анхаарал тавиагүй, даланг сайжруулж үерийн нөхцөлд бэлэн байлгах арга хэмжээ аваагүй. 

Сэлбэ, Дунд голын үерийн хамгаалалтын далангийн системд цаашид авах арга хэмжээ

2023 оны 7 сарын 5-6 хооронд болсон үер нь 10-20 жилд нэг удаа тохиох бага хэмжээний үер бөгөөд энэ үед ямар нэгэн үерийн хохирол амсах ёсгүй байсныг мэргэжлийн эрдэмтэн инженерүүд тэмдэглэж байна. Иймд дээрхээс их хэмжээний үер ирвэл ихээхэн хохирол амсахаар байгаа учир цаашид Сэлбэ, Дунд голын үерийн хамгаалалтын далангийн системийг бэхжүүлэхдээ дараах зүйлсийг анхаарахыг судалгааны үр дүн харуулж байна. Үүнд:

●    Үерийн эрсдэлийг нэмэгдүүлж байгаа газар ашиглалтын цуцалж голын орон зайг тэлэх, үерийн татмыг сэргээх

●    Үерийн хамгаалалтын даланг 1 % -ийн хангамжтай буюу 100 жилд нэг удаа тохиох үерийн магадлалаар төлөвлөх, голын урсац болон голдиролд тохируулга хийх

●    Сэлбэ гол Дунд голтой нийлэх болон Дунд голын Алтай хотхон хэсэгт үерийн эрсдэл өндөртэй учир Зураг 14-д харуулсан байршлуудад үерийн ус хуримтлуулах усан санг байгуулах

●    Гол дээгүүрх үерийн ус өнгөрүүлэх боломжгүй гүүрнүүдийг шинэчлэх

●    Үерийн хамгаалалтын далангийн системийн загварчлалыг ашиглалт үйлчилгээнд нэвтрүүлэх зэрэг болно.