Монгол Улсын хэмжээнд 2022 оны урьдчилсан гүйцэтгэлээр нийт 23,201 орон сууц ашиглалтад орсон болохыг Барилга, хот байгуулалтын яамнаас мэдээлсэн. Гэвч барилгын улирал, ажлын хурд гүйцэтгэл, санхүүжилт зэргээс хамаарч товлосон хугацаандаа ашиглалтад оролгүй хойшилсон барилга элбэг.  Зарим барилгын компани тав, зургаан жилээр барилгаа царцааж иргэдийг хохироож буй асуудал бий.  Иргэдийн хувьд энэ тохиолдолд мөнгө ч үгүй, байр ч үгүй хохирч үлдэж байгаа нь жил ирэх тусам нэмэгдсээр байна. Орон сууцны залилан, луйвар 2010 онд 200 орчим бүртгэгдсэн байдаг бол 12 жилийн хугацаанд 10 дахин өссөн бөгөөд 140 тэрбум төгрөгөөр иргэд хохирсон байна. 2021 онд залилах гэмт хэрэг 6,558 байсан бол 2022 онд энэ төрлийн гэмт хэрэг 8 хувиар өссөн. Хэрэв иргэдийн хохирсон 140 тэрбум төгрөг хэн нэгний халаасанд биш барилгын салбартаа эргэлтэд орсон бол лав дор хаяж 150-200 ортой цэцэрлэгийг улсын хэмжээнд 92 ширхэгийг бүтээн байгуулж болох байж. Гэтэл орон сууцны залилан гэж нэрлэгдээд буй мөнгө зарим компанийн захирлуудын халаасанд орж байгаа нь нууц биш. Энэ төрлийн гэмт хэрэг үйлдсэн этгээдэд оногдуулах ял шийтгэлийн хувьд 2017 оноос хойш Монгол улсын хэмжээнд хүчин төгөлдөр мөрдөгдөж буй Эрүүгийн хуулийн 17-р бүлэгт залилах гэмт хэргийг зүйлчилсэн байдаг. Тус бүлгийн 3.1-т хөнгөн хэлбэрийн залилах гэмт хэрэг үйлдсэн бол тухайн этгээдэд 450,000- 14 сая хүртэлх төгрөгөөр торгох, 240-720 цаг хүртэл зорчих эрхийг хязгаарлах, 6 сараас 12 жил хүртэл хугацаагаар хорих ял оногдуулна гэж заажээ. Энэ нь хэдэн сая, тэрбумаар нь залилсан хүмүүсийн хувьд мобайлдаад өгөх мөнгө, авлигадаад гарах хорих ял биш гэж үү? 

Цагаан хаалга цогцолбор хотхон 

Бид энэ төрлийн гэмт хэргийн хохирогч болсон иргэдийн төлөөлөл, Цагаан хаалга цогцолбор хотхонд захиалга өгсөн иргэн В.Хоролмаатай холбогдож яриа авсан юм. Тухайн барилгын төсөл хэрэгжүүлэгч “Бүрэн өргөө” ХХК  нь ХУД-ийн 25-р хороонд байрлалтай Цагаан хаалга цогцолбор хотхондоо 2018 оноос захиалга авч эхэлсэн. Энэ үеэс зарим иргэд графикаар төлөлтөө хийж эхэлсэн бол 100% төлөлт хийх байсан хүмүүс бүгд төлбөрөө төлөөд дууссан байна. Одоогийн байдлаар 42 айлын байрыг 2-3 айлд давхардуулж зарсан байсан нь ил болоод байгаа. 2022 оны 02 дугаар сар цаашилбал 06 дугаар сард ашиглалтад орно гэж байсан бол одоогийн байдлаар А блок 70%, Б блок 60%, В блок 80%-ийн гүйцэтгэлтэйгээр барилгын ажил царцчихсан байгаа нөхцөл байдалтай байна. 

Цагаан хаалга цогцолбор хороололд захиалга өгч хохирсон иргэн В.Хоролмаа: Шүүхийн цагаан цаасыг ордертэй болтол явна. Болохгүй бол бид нар байрандаа яндангаа хийгээд амьдарна. 

Би байрандаа 2019 онд захиалга өгөөд 2020 оны 04 дүгээр сард үйлчилгээний чиглэлээр 224 сая төгрөг, орон сууцанд 2020 оны 09 дүгээр сарын 20-нд 155сая төгрөг, дараа нь над руу Хангарьд пропертийз ХХК-ийн борлуулалтын албаны менежер Ж.Эрдэнэсувд яриад кармааны нэгхэн л байр үлдлээ гэхээр нь охиндоо энд тэндээс мөнгө зээлээд нийтдээ 450 сая орчим төгрөг энэ компанид өгч хохироод байгаа. Сайхан байранд орох нь гээд баярлаж байсан ийм юм болно гэж зүүдэлж ч байсангүй. Одоо ингээд хүмүүстэй уулзаад гэрээг нь цуглуулаад явахад бүгдэнд нь нэг байр байна шүү гээд бэлэн мөнгөтэй хүмүүст зарсан байсан. 474 айлын 4000 орчим иргэн 40-50 тэрбум төгрөгөөр хохироод байна. Цагаан хаалга цогцолбор хороололд захиалга өгөөд байраа хүлээж байгаад архичин болсон, гэр бүл салсан, нас барсан хүмүүс ч байна. Жилд 14 сая орчим төгрөгийг байрны түрээсэнд өгч байгаа ч хүн байна. Түр оршин суугч учраас хүүхдүүдээ хаана сургуульд явуулах нь тодорхойгүй нөхцөл байдал үүсээд байгаа. 

Бид нар Ерөнхийлөгч, Ерөнхий сайд, Хууль зүйн яам гэх мэт холбогдож болох бүх газар руу албан бичиг явуулсан. Хариу албан бичиг ирэхдээ Хууль зүйн яамнаас л гэхэд Ж.Болд генерал шийдээрэй, Засгийн газрын хэрэг эрхлэх газраас Хан-Уул дүүргийн Ж.Алдаржавхлан даргыг шийдээрэй, энэ асуудлыг шийдээд мэдэгдээрэй гэх мэтчилэн доод шатны байгууллагадаа шийдвэр гаргахыг хариуцуулж бие бие рүүгээ л чихдэг ийм л байдалтай байгаа. Дээдэх нь мэдэхгүй байхад доод шатны байгууллага яаж мэддэг юм бэ? Өнгөрсөн 32 жилийн хугацаанд барилгын салбарт иргэд рүүгээ чиглэсэн ажлын хэсэг гарсан түүх байдаггүй юм байна. Тэгвэл энэ жил 2023 оны 05 дугаар сарын 25-ны өдөр Хотын захирагч Д.Сумъяабазар даргын А/520 тоот захирамжаар Нийслэлээс ажлын хэсэг байгуулагдсан. Гэтэл амьдрал дээр ямар ч үр дүнтэй шийдвэр гараагүй бөгөөд 06 дугаар сарын 14-ны өдөр нийслэлийн ажлын хэсэг ХУД рүү шилжиж дүүрэгт ажлын хэсэг байгуулагдсан боловч дорвитой шийдвэрт хүрэхгүй хий л хуралдаад байгаа нөхцөл байдалтай байна. Шүүхийн цагаан цаасыг ордертэй болтол явна. Болохгүй бол бид нар байрандаа яндангаа хийгээд амьдарна. 4000 иргэнийг байрандаа ороход төр засгаас дэмжлэг туслалцаа үзүүлээчээ гэж л хэмээр байна. 2022 оны 03 дугаар сарын 18 нд Бүрэн өргөө ХХК захирал өөрийн амаараа койндчихсон гэж хэлсэн. Мөн барилга эхэлбэл л өр нэхэгдэнэ, банк бус, уул уурхайд барьцаанд тавьсан гэдгээ хэлсэн. Өөр ахиад хаана, ямар өр байгааг бид мэдэхгүй. Бид нар хаана хандахаа мэдэхгүй цөхрөнгөө барьж байна. 

Өөр нэг жишээ бол БЗД-ийн 16-р хороололд байрлалтай “Хатан цамхаг” ХХК-ийн Шинэ 72 хороололд захиалга өгөн 3 жил байраа хүлээсний эцэст улсын комисс хүлээж аваагүй усгүй, лифтгүй байранд иргэд амьдарч байгаа талаар тодруулга яриа авлаа. 

Шинэ 72 байранд захиалга өгч хохирсон хохирогч Г.Хүрэлсүх: Тулга захирлаа, та хийхгүй бол бид хийлээ

2020 оны 5-р сард захиалгаа өгч м2 үнийг 1,200,000 төгрөгөөр бодож 100 хувь төлөлтөөр 42 сая төгрөгийг борлуулалтын менежер Ариунболд гэх хүнтэй цуг банк дээр очиж шилжүүлсэн. Тухайн үед бол 2020 оны 7-р сарын 1-нд ашиглалтад орж байрны түлхүүрийг өгнө гэж гэрээгээ хийсэн. Гэрээ хийхдээ би хардаад “танайх яг ашиглалтад орно биз дээ, хүмүүсийн захиалгын мөнгийг авч эргэлтэд оруулж, ашиглах гээд байгаа юм биш биз?” гээд менежер Ариунболд гэх хүнээс асуухад “Ямар ч асуудалгүй, жин тан” гэсэн. Үнэхээр л намайг очоод байр үзэхэд лифт, гадна тохижилт л хийгдээгүй болохоос бусад бүх юм болчихсон хүн ороход бэлэн байр байсан. Одоогийн байдлаар анх гэрээ хийх гэж очсон үеэс нэмж хийсэн зүйл гэвэл манай байрны хувьд огт байхгүй. Ярихаар ус алдаад засвар хийхээр болсон, мөнгө цуглуулж байгаа, ковид гээд хил хаалттай гэх мэт ойр зуурын юм ярьж тайлбар тавьсаар байгаад өдийг хүрсэн. Эцэст нь тэвчээр тасраад 2022 оны 8дугаар сард байр захиалагчид болон Хатан цамхаг ХХК-ийн захирал Ц.Тулгын хамт бүгд цугласан. Тэгээд байрандаа оръё, үзье гээд ортол манай байранд өөр хүн байсан. Гэтэл нэг байрыг 2-3 айлд давхардуулаад зарчихсан байсан. Ингэж давхардуулж зарсан нь бараг айл болгон дээр гарсан. Удалгүй Тулга захиралд бид нар өөрсдөө давхардаж зарсан айлуудын бүх мэдээллийг нь өгсөн. Хариуд нь Ц. Тулга захирал “2022 оны 10 дугаар сарын 1-нд та нарыг байрандаа оруулъя, маргаангүй буюу аль нь байрандаа орж, аль нь буцаалт авах эсэхээ шийдсэн айлууд нь байрандаа ор гэсэн. Тэгээд бид нар өөрсдөө хэн нь байрандаа орж, хэн нь мөнгөө эргүүлж авах уу гэдгээ тохироод хоорондоо зохицсон. Тохирсон ёсоор 10 дугаар сарын 1- нд уулзаж Ц. Тулга захирал өөрөө байраа түлхүүрдэж онгойлгож өгсөн. Тэгээд бид нар хурал хийж байсан өрөөнөөс түлхүүрээ аваад байрандаа орлоо гэхэд огт эсэргүүцээгүй тул тоггүй, усгүй, лифтгүй байранд 25 орчим айл орсон. Шугамаа өөрсдөө татаад, зарим айлын байрны шугамыг бөглөчихсөн буруу хийчихсэн байсныг засаад Ц.Тулга захирал руу “та хийхгүй бол бид нар хийлээ” гээд энэ бүгдийг мэдэгдээд албан шаардлага өгөөд явж байсан. Барилгын ажил хийгдэж байх үеийн дулааны сая гаран төгрөгний өртэй байсан тэрийг нь хүртэл бид нар төлсөн. 2023 оны 05 дугаар сараас ус ямар ч зөвшөөрөлгүй байна гээд усыг маань тасалчихсан одоо бид нар ямар ч усгүй, нүхэн жорлонд бие засаж, түр тогтой байгаа. Тогны мөнгөө аж ахуй нэгж дээр өндөр үнээр төлж байна.

 2022 оны 12 дугаар сард байрандаа ороогүй иргэдийн хохирлыг барагдуулж мөнгө хийнэ гэсэн одоо болтол хийгээгүй, утсаа авахгүй байгаа. Сураг сонсох нь ээ байраа 600,700 сая төгрөгний барьцаанд тавьсан гэсэн. Улсын комисс хүлээж аваагүй байранд хүн амьдарч болдоггүй гэсэн. Бид нарыг үүнийг сүүлд хүнээс сонссон. Анх бид нар төрийн болон төрийн бус байгууллага гээд бүх л холбогдох газарт асуудлаа илэрхийлээд шийдэж өгөөч гээд хандсан. Ямар ч шийдэлд хүрээгүй бахь байдгаараа л байна. Одоо бид нар хаана, хэнд хандахаа мэдэхгүй шантарч байна. Одоо хүйтэн ороход ус байхгүй, тог байхгүй яанаа гээд л байж байна. Цагдаагийн газарт хүртэл залилан гээд гомдол гаргасан айлуудад одоо болтол ямар ч шийдэлгүй, тодорхой хариугүй л байгаа бололтой. Бид нар бол дийлэхгүй байна. Зөвхөн манай байр гэлтгүй ингэж захилуулсан өчнөөн иргэд байдаг юм билээ. Үүнд төр засгаас арга хэмжээ авч ажилламаар байна. Ард иргэд чинь туйлдаж байна.

Мөн ахин өөр нэг компаниас болж хохирсон иргэдтэй холбогдон яриа авахыг хүсэхэд бид нар одоогийн байдлаар яриа өгөх боломжгүй. Учир нь тухайн компаниас мөнгөө салгаж авах гэж байгаа. Хэрвээ та нар цагдаа, хэвлэл мэдээллийнхэнд намайг мэдэгдэж яриа өгвөл танай нарын барилгыг ч барихгүй, мөнгийг чинь ч өгөхгүй гэж сүрдүүлсэн. Иймд иргэд яриа өгөх боломжгүй бөгөөд өөрсдийг нь нууцалж өгөхийг биднээс хүссэн юм. 

Дээрх жишээнүүдээс харахад доошоо газар хатуу, дээшээ тэнгэр хол нөхцөл байдалд орсон олон иргэн үүний ард байна. Холбогдох байгууллагуудаас дорвитой арга хэмжээ авахгүй явсаар хэдэн жил дамнан ийм нөхцөл байдал үргэлжилсээр байгаа юм. Бид энэ асуудлаар ЦЕГ-т хандсан боловч Ерөнхий прокурорын газраас мэдээлэл авахыг хүссэн. Харин тус газраас хариуцсан хүн нь амарсан, орлож мэдээлэл өгөх хүн байхгүй гэсэн шалтгаанаар мэдээлэл өгөхөөс татгалзсан юм. Энэ мэтчилэн аливаа асуудлыг бие биерүүгээ чихсэн хандлага нь иргэдийг гөлөг шиг төөрүүлж, асуудлыг улам хүндрүүлсээр, эзэнгүй мэт хаягдсан хохирогчид зуу зуун тэрбумаар яригдах хөрөнгөө алдсаар байх уу? 

Сүүлийн жилүүдэд төрийн цахим системүүдийг ашиглах боломжууд нэмэгдэж, иргэд шинэ орон сууц худалдан авахдаа тухайн барилгын компанийн талаарх мэдээллийг шалгах боломж бүрдэж байгаа билээ. Жишээлбэл, https://ebarilga.ub.gov.mn/, https://www.gazar.gov.mn/, https://shilen.gov.mn/ энэ мэт системээс газрын зөвшөөрөл, барилга барих тусгай зөвшөөрөл гэх зэргийг харж, ашиглаж болно.  

●    https://ebarilga.ub.gov.mn/ системийн хувьд хотын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө, хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөө, барилгажилтын төслийн мэдээлэл, архитектур төлөвлөлтийн даалгавар, барилгын ажлыг эхлүүлэх, үргэлжлүүлэх зөвшөөрөл авсан эсэх зэрэг нийслэлийн нутаг дэвсгэр дэх хот байгуулалттай холбоотой зөвшөөрлийн мэдээллийг нээлттэй харах боломжтой. 

●    Харин https://www.gazar.gov.mn/ системээс та өөрийн газрын мэдээллийг,  бүх шатны Газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөг улс, аймаг, дүүрэг, сумын түвшинд харах, боловсруулагдаж буй Газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөний төсөлд санал өгөх зэрэг газартай холбоотой бүх мэдээ мэдээллийг харах боломжтой.

●    Энэ онд Шилэн ажиллагааны хүрээнд Нийслэлийн засаг дарга нар хэнд, хэзээ, хаана, хэрхэн яаж, ямар хэмжээ зориулалтаар хэрхэн газар олгосон талаарх 20 жилийн баримтыг https://shilen.gov.mn/ системд байршуулсан. Мөн тухайн системд газар эзэмших, ашиглах эрх олголт, эрхийн гэрчилгээний талбай, зориулалт өөрчилсөн эсэх, эрхийн гэрчилгээ шилжүүлсэн, хугацаа сунгасан эсэх мэдээллүүд байна. 

Төрийн мэдээллүүд цахим хэлбэрт шилжиж иргэдэд илүү ойртож байгаа хэдий ч тус сайтыг энгийн иргэн ашиглахад ойлгомж муутай, холбогдох зааврууд бага байна. Нөгөө талаас иргэдийн дунд уг цахим системийг таниулах ажил хийгдэхгүй, ил тод нэртэй нууцлагдмал байсаар байна. Жишээлбэл, https://shilen.gov.mn/ систем нь бусад системээ бодвол боловсронгуй боловч хайлтын хэсэгт байгууллагын нэр, регистрээр хайхыг санал болгодог. Уг нь иргэд орон сууцны төслийн нэрээр хайлт хийх нь илүү хялбар байна. 

Орон сууцны залилан эрс нэмэгдэж байгаа энэ үед хариуцлагаас мултарч цаг хугацааг өнгөрөөж буй эздэд дорвитой арга хэмжээ авч, эзэнгүй хаягдаж буй энэ асуудалд анхаарах цаг нь болжээ. Нөгөө талаас иргэдийн аюулгүй байдлыг хангах үүднээс төрөөс өгч буй цахим мэдээллийг үнэн зөв, ойлгомжтой өгч, урьдчилан сэргийлэх аргуудыг нийтийн дунд өргөн дэлгэр түгээх зайлшгүй шаардлагатай байна.