Эзэн Чингис хааны байгуулсан Их Монгол улс нь  түүний залгамжлагчдын үед өргөжин тэлж Евроазийг холбосон Монголын эзэнт гүрнийг байгуулсан юм. Энэхүү эзэнт гүрийн бүрэлдэхүүнд өнөөгийн 40 гаруй улсыг багтаасан Их Юань улс, Алтан ордны улс, Цагадай хант улс, Ил хант улс багтдаг.  Монголын эзэнт гүрний түүхийг судалдаг олон эрдэмтэд байдгаас голлох судалгааг ШУА-ын Түүх угсаатны хүрээлэн, Монгол улсын их сургуулийн эрдэмтэд хийдэг бөгөөд тухайлбал Алтан ордны түүхийг доктор С.Цолмон, Цагадай хант улсын түүхийг доктор Ц.Энхчимэг, Ил хант улсын түүхийг доктор Д.Баярсайхан, доктор Д.Анхбаяр, доктор Л.Ганбат, Юань улсын түүхийг доктор Ц.Цэрэндорж, А.Пунсаг болон бусад олон эрдэмтдийг нэрлэж болно. Энэ үеийн түүхэнд холбогдох дурсгал, олдвор ч бишгүй олддог бөгөөд Монголын эзэнт гүрний барилга байгууламж, Хархорумын судалгааг У.Эрдэнэбатын Германы эрдэмтэдтэй хамтарсан археологийн судлаачид хийсэн бол судлаач н.Хоролдамба, н.Хатанбаатар нар энэ чиглэлд өөр өөрсдийн судалгаа бүтээлээ туурвисан. 

Эдгээр эрдэмтдийн судалгаан дээр болон бусад судалгааг үндэслэвэл монголын их хаад өөрсдийн байлдан дагуулсан газар нутагтаа олон сайхан орд, харш, хот балгад байгуулсан тухай мэдээ сурвалжид бий. Өөрөөр хэлбэл  монголчууд нүүдэлчид гээд зөвхөн гэр бариад нүүж буугаад явдаггүй гэдэг нь тодорхой байдаг. 

Монголын уран барилга, хот байгуулалт хэдэн мянган жилийн түүхтэй бөгөөд Монголын эзэнт гүрний үеэс буюу XIII зууны хоёрдугаар хагаст сонгодог хэлбэртээ хүрч, хүн төрөлхтний уран барилгын төдийгүй түүх, соёлын хосгүй өвийг бүтээлцсэн билээ. Монголчууд эрхшээн захирсан газар орноо шуудхан л нураан түймэрддэг байсан тухай ташаа ойлголттой ном сурвалж олон. Харин монголын үндэсний онцлогийг тусган, өрнө дорнын донж маягийг хослуулж, шинэ хэв маяг агуулсан уран барилгын цогцолборуудыг сүндэрлүүлж, монгол гэр, өндөр тэнгэрийг бэлгэдсэн бөмбөгөр оройтой, нуман хэлбэрийн хаалга цонхтой барилга байгууламж барьж, орд өргөөгөө бүтээж, тариалангийн бүсэд далан, суваг шуудуу татаж, хот сууринд хурын ус хуримтлуулан хүргэх систем байгуулж, нийтэд зориулсан халуун усны газар, эмнэлэг, асрамжийн газар барьж, их сургууль, номын сан, одон орны хүрээлэн, шинжлэх ухааны хот байгуулж, дээрэм тонуулд эзлэгдсэн эртний “Торгоны зам”-ыг сэргээж, үе үеийн “Торгон зам”-ын зангилаа шугамыг шинээр нэмж, өртөө улаагаар харилцаа холбооны шавыг тавьж, өрнө дорно, өмнөд умардыг холбосон хуурай газрын төдийгүй усан замын гүүрийг Монголчуудын өвөг дээдэс байгуулснаараа дэлхийд алдар гавьяатай билээ.

VII-XVI зуунд монголчуудын эрхшээн захирсан улс орны уран барилга, хот байгуулалтын түүхэн хөгжилд Монголын сонгомол уран барилга болох монгол гэр асар чухал үүрэг гүйцэтгэсэн бөгөөд монгол соёлын нөлөөн дор мөнөөх улс орон, бүс нутгийн уран барилгын хэв маяг шинэчлэгдэн хөгжсөн түүхтэй. Монголын эзэнт гүрний үед монгол гэр, гэр тэрэг, асар, цачир, майхан, гэр хэлбэрийн хаалга цонхтой орд өргөө, барилга, байгууламж, хүрээ хэлбэрийн хот төлөвлөлт давамгайлж байв. 

Монголын эзэнт гүрний газар нутаг дээр янз бүрийн хот, ордон бариад амьдарч байсан нь археологийн малтлага судалгаагаар болон тухайн нутаг дэвсгэр дээр барилгын үлдэц, туурь, хэрэмийн хана, бунхан, ордууд гэх мэт зүйлсээр монголчуудын барьж байгуулж байсан орд өргөөний суурь туурийг сэргээн засах ажлууд хийгдэж судалгаа ч мөн адил явуулж байгаа. Монголын эзэнт гүрний тэр үеийн бүтээн байгуулалтын онцлог бол өрнө дорнын соёлыг хооронд нь хоршуулж хийсэн нь гайхалтай гэгддэг. Өөрөөр хэлбэл дорноос өрнө рүү авчирсан хээ, хуарыг олон зүйлээс харж болохоос гадна Юаны үед дэлгэрсэн Хөх шаазангийн хагархайгаар ханаа хүртэл чимэглэж байсан гэдэг мэдээ хүртэл байдаг. Европын орнуудад 2004-2006 онуудад дэлгэгдсэн “Чингис хаан ба түүний өв залгамжлагчид” үзэсгэлэн энэ цаг үеийн Монголчууд ямар олон өвийг үлдээсэн талаар тодорхой байдаг бөгөөд “Чингис хаан музей”-н үзмэрээс ч бид  энэ үеийн Монголчуудын барилга байгууламжтай холбоотой археологийн дурсгалуудыг үзэж болно.  

Монголын эзэнт гүрний зарим барилга, энэ үеийн монголчуудын түүхтэй холбогдох дурсгалуудыг нэрлэвэл: 

1. Бээжин хотын “Хубилай хааны цагаан суврага”

2. Цагаан хэрмийн Цавчаал боомтын хаалга

3. Бээжин хотын Хэнгэрэгт асар, /Гулоу/ Хонхот асар/Hutong/

4. Туркмен улсын Куня-Ургенч хотын туурь

5. Турабек хатны бунхан

6. Үзбекстан дахь Төмөрийн ордон

7. Казакстан Зүчийн бунхан

8. Унгар  дахь Шомё цайз

9. Энэтхэгийн Таж Махал

10. Доголон Төмөрийн бунхан гэх мэт.

Эдгээр дурсгалаас зарим нэгийг нь тодруулбал: 

Хувилай хааны цагаан суварга

1153 онд Алтан улсын захиргаанд орсноор Жүндү хэмээн нэрлэх болжээ. 1272 онд Хубилай хаан Жүндү хотыг Юань улсын нийслэл болгож Хан балик буюу Их нийслэл /Даду/ хэмээн нэрлэжээ. Уг хот нь эдүгээ БНХАУ-ын нийслэл Бээжин хот юм. Монголын эзэнт гүрний нийслэл хот болон цэцэглэсэн Хан балик хотод Монголчуудын түүхтэй холбогдох олон хот байгууламж байдгаас “Байтасы” хэмээн нэрлэгдэх “Хубилай хааны цагаан суврага” тахилга шүтээн бүхий үнэ цэнэ бүхий, утга төгөлдөр суварга юм. Хот байгуулалтын зураг төлөвлөлтийн үндсэн зарчим нь бүгд тэгш шулуунаар огтлолцсон. Ханан хэрэм нь цагаан өнгөтэй бөгөөд гадна оройдоо шөргөн ирмэгтэй, ханан хэрэм нь эргэн тойрондоо 12 хаалгатай. Их хаан жилийн арван хоёроос нэгдүгээр сард Хан баликт морилдог байжээ.

Зүчи хааны бунхан

Алтан Ордны улс нь Монголын эзэнт гүрний бүрэлдэхүүн улс бөгөөд Чингис хаан хүү Зүчидээ таслаж өгсөн газар нутгаас үүдэлтэй юм. Зүчийн хүү Бат хааны удирдлаган дор Дунай мөрнөөс Балхаш нуур хүртэлх нутагт оршин тогтносон монголчуудын төрт улс юм. Бат хааны эцэг Зүчи өөрийн эзэмшил харьяа нутагтаа 1224 онд бие даасан улс байгуулах эхлэл тавьсан нь түүхэнд Зүчийн улс буюу Алтан ордны улс хэмээн нэршиж үлджээ. 1227 онд Зүчи нас барж түүний хүү Бат хан ширээнд сууснаар Алтан ордны улс бий болж төлөвшиж эхэлсэн байна. Зүчи хааны бунхан бат бөх тоосгоор баригдсан байх бөгөөд бөмбөгөр оройтой. Монголын уран барилгын сонгомол хэлбэр гэрийг бэлгэдсэн энэхүү бөмбөгөр орой нь 17 талст бүхий одлог бөмбөгөрийн суурийг тоосгоор барьж оюу хавтангаар өнгөлсөн байдаг. Зүчийн бунхан эдүгээ Казахстан улсад байдаг. 2005 онд Казахстаны төв банкнаас Зүчи хааны бунханы дурсгалд мөнгөн зоос гаргажээ. 

Энэтхэгийн Таж махал

Энэтхэг улсын Агра хотод Жамна голын эрэг дээр орших Таж махал бүтээлийг Монгол угсааны Шах Жахан хайрт эхнэр Мумтаз Махалдаа зориулан Энэтхэгийн алдарт улаан элсэн чулуу, цагаан гантиг болон тухайн үеийн нэр өндөр улсуудаас алт мөнгө, очир алмаз, маргад эрдэнийн үнэт чулуугаар чимэглэн барьсан. Таж Махал нь Моголын архитектурын хамгийн тод жишээ гэж нэрлэгддэг бөгөөд Перс, Оттоман, Энэтхэг болон Исламын архитектурын хэв маяг шингэсэн байдаг. 1983 онд Таж Махал нь ЮНЕСКО-ын Дэлхийн өвд бүртгэгдсэн бөгөөд “Муслим урлагийн шигтгээ Таж Махал нь дэлхийн соёлын өвийн шагшин гайхагдах сод бүтээлийн нэг” хэмээн тэмдэглэгдсэн байдаг. Цасан цагаан гантигаар бүтээгдсэн бөмбөгөр орой нь Таж Махалын цогцолбор байгууламжийн хамгийн алдартай нь юм. Мянга мянган уран дархан, гар урлалчдын хүч хөдөлмөр шингэсэн уг барилга нь 1632 оны орчимд баригдан эхэлж, 1653 оны орчимд дуусчээ. Персийн уран барилгач Устад Ахмад Лахаури Там Махалын ерөнхий дизайнераар ажилласан гэдэг.

Өлзийт хааны бунхан

Ил хант улсын үе үеийн хаад олон хот балгад бариулсны нэг нь Султание хот юм. Ил хан Аргуны зарлигаар эх үүсвэр нь тавигдаж, Аргун хааны хөвгүүн Газан хаан уг хотын барилгыг үргэлжлүүлж Өлзийт хааны үед барьж дуусгажээ. Өлзийт хаан 1302-1312 оны хооронд барьж дуусган “Султание” хэмээн нэрлэж, Ил хаант улсын нийслэл хот болгосон нь дэлхийд гайхагдах уран барилгын дурсгалыг бий болгосон юм. Өлзийт хаан 1316 онд нас барснаар түүнийг “Султание” хэмээх ордонд бунхалсан байна. Өлзийт хааны бунхан 53 метр өндөр, бөмбөгөр оройн тойрог 25,5 м. 3 давхар энэ барилга 8 талт ханатай бөгөөд хана нь 4 их,4 бага талаас бүрддэг. Бөмбөгөр орой нь 200 тн жинтэй бөгөөд 50 м.кв. Гэр хэлбэрийн бөмбөгөр орой, нуман хаалга, цонхтой монгол хээ угалзан чимэглэлтэй. Султание нь дэлхийн хамгийн анхны давхар бөмбөгөр дээвэртэй барилга гэж тооцогддог бөгөөд Лалын ертөнцийнхөн Христийн шашны уран барилгын хэв маяг болсон Брунеллешигийн куполатай дүйцүүлдэг. Мөн Ираны уран барилгын өөр дурсгалууд болох Таж Махал, Хожа Ахмед Ясавигийн бунхантай эн зэрэгцэхгүйц бүтээл гэж үздэг. Бөмбөгөр оройг нь зөвхөн тоосгоор ямар ч тулгуур, баганагүйгээр барьсан нь уран барилгын түүхэн дэх төгс шийдэл болсон гэж судлаачид онцолдог. Султание гаднах байдал нь ихээхэн гэмтэж, муудсан ч дотоод засал чимэглэл, ханын зураг, шитгэмэл урлалууд маш сайн хадгалагдсан байдаг. Зарим судлаачид “Султание бол Таж Махалын урьдчилсан загвар” гэдэг бөгөөд дэлхийн соёлын өв Юнескод бүртэлтэй аж.

Бид энэ нийтлэлдээ бүхэлд нь дурдах  боломжгүй тул  энэ хүргээд дуусгая. Харин  Их Монгол улсын нийслэл Хар хорум хот хийгээд түүний  төвд орших “Мөнгөн мод”-ны тухай дэлгэрүүлэн өгүүлье. 

Мөнгөн мод 

Мөнх хаан ордны төвд байрлах  нэгэн  сайхан сүрлэг хөшөөг хийх даалгаврыг уран дархчуудад үүрэг болгожээ. Хар хорумд амьдарч байсан харь угсаатан дархчуудын дунд байсан Францын уран дархан Вилхелм Вушше (WhihelmBoucher) өөрийн удирдлаган доор олон улс орнуудын шилдэг уран дархчуудын хамт 1254 онд “Мөнгөн мод”-ыг бүтээжээ. Тус уран барилгын хосгүй бүтээлийг хааны ордны өмнөх төв талбайд залсныг хожим Рубрук ирж үзээд гайхан  шагшин магтаж өөрийн тэмдэглэлдээ бичиж үлдээжээ. 

Энэ “Мөнгөн мод”- утга, агуулгыг өнөө цагт нийцүүлэн уран сэтгэмжээр тайлбарлавал: Дэлхийн улс орнуудын түүх соёл, шашин шүтлэг, ёс заншлын нэгдлийг Мөнгөн модоор төлүүлэн илэрхийлж энэ нь Ангель бурхнаар Европыг, Луугаар Азийг, Далдуу модоор Африкийг төлөөлүүлэх зэрэг таван тивийн улс орнуудыг нэг цэгт төвлөрүүлэн нэгтгэн таван тансаг идээгээр зочин гийчдээ хүндэтгэж дайлах билэгдлийг агуулжээ. Алт мөнгө эрдэнэсээр урлан бүтээсэн энэхүү түүхийн агуу уран баримал нь олимпизмийн бэлгэ тэмдэгтэй утга ижил түүхийн эх сурвалж гэж хэлж болохоор байна. 

Монгол улсын Дэлхийн мянганы хүн Их эзэн Чингис хаан ба түүний залгамжлагчдын хойч үедээ үлдээсэн мөнхийн түүхийн бүтээл “Мөнгөн мод” уран баримал нь таван тивийн дэлхийн улс орнуудын энхтайван эв найрамдлын бэлгэдэл гэж хэлж болохоор байна. Мөнгөн мод нь Монголчуудын агуу түүх, өв соёлын хосгүй нандин өв, бэлгэдэл бөгөөд Монгол улс албан ёсны мөнгөн дэвсгэртэндээ нэгэн баталгаа болгон хэрэглэдэг.

Бид  өөрт буй олон сайхан дурсгалыг дэлгэрүүлэн судалж, өргөжүүлэн баяжуулж, өнөөгийн  бизнес, худалдааны эргэлтэд оруулах, цаашлаад  энэ түүхэн мэдлэг,  сурвалж, судалгаа, түүхэн олдворуудтай холбоотой олон сайхан дурсгалын үнэ цэнийг  хүүхэд, залуустаа таниулах зайлшгүй  шаардлага тулгарч байна. Эдүгээ Монгол улсад олон  сайхан  барилгын шилдэг инженер залуучууд байгаа боловч  түүхчидтэйгээ хамтарч  судалгаатай,  сурвалжтай дэлхийд дурсагдах түүхэн уран барилга барьсан хүн байхгүй л байна. Иймд энэ сэтгүүлийн бэсрэг нийтлэлээр дамжуулан Улаанбаатар хотод минь  магадгүй дэлхийн аль нэг өнцөгт Монголын  эзэнт гүрний үеийн гайхамшигт уран барилга сүндэрлэн босохын  өлзийтэй ерөөлийг өргөн дэвшүүлье. 

Эртний Хархорум санаачилга олон улсын санг үүсгэнбайгуулагч, Монгол Улсын зөвлөх архитектор Д.Мижидсүрэн

Түүхийн ухааны доктор, дэд профессор Ц.Минжин