Улаанбаатар хотын инженерийн бэлтгэл арга хэмжээний мастер төлөвлөгөө боловсруулах ажлын үеэр Престиж инженеринг болон Хайдро дизайн прожект ХХК-ийн инженерүүд Улаанбаатар хотын борооны ус зайлуулах систем, үерийн ус зайлуулах сувгийн систем, голуудын үерээс хамгаалах далангийн системийн гидравлик загваруудыг 2020-2022 онд боловсруулсан. Уг загваруудыг боловсруулах болсон шалтгаан нь системүүдийн өнөөгийн ашиглалтыг сайжруулах, цаашид өргөтгөх, системийн оновчлох зэрэг бөгөөд ирээдүйд системүүдийн дижитал хувилбарыг (digital twin) бий болгож нэгдсэн байдлаар хянах, удирдах, эрсдэлтэй үед хариу арга хэмжээг төлөвлөх зорилготой байв. Хүний эд хөрөнгө, амь насыг хамгаалах үүрэгтэй үерийн хамгаалалтын системүүд, борооны ус зайлуулах системүүд баригдсан цагаасаа хойш хяналтгүй ажиллаж байсан бөгөөд системийн хувьд одоо байгаа нөхцөлдөө хэр ажиллаж байгаа талаарх судалгаа, өгөгдөл цуглаагүй байна. Энэ нь системүүдийн ашиглалтыг сайжруулах, цэвэрлэгээ засвар үйлчилгээг үр дүнтэй явуулахад хүндрэл учруулж үер усны эрсдэлийг бий болгож байгааг 2023 оны 7 сарын 5-ны Сэлбийн үер, 7 сарын 23-ны зам талбайн үер, 8 сарын 5-ны Дарь-Эхэд бий болсон үер, усны эрсдэлүүд харуулж байна. Улаанбаатар хотын үерийн хамгаалалтын сувгийн систем болон борооны ус зайлуулах системийн гидрологийн болон гидравлик ажиллагааг хянах, урьдчилан тодорхойлох зорилготой эдгээр загваруудыг системийн ашиглагч байгууллага болох Геодези, усны барилга байгууламжийн газар (ГУББ), төлөвлөлтийн байгууллага болон Нийслэлийн хот байгуулалт, хөгжлийн газар, Хот төлөвлөлт, судалгааны институт ашиглаж, цаашид хөгжүүлж байхаар боловсруулсан болно. 

2023 оны 7 сарын 5-нд болсон Сэлбэ голын үерийн эрсдэлийг голуудын үерээс хамгаалах далангийн системийн гидравлик загварчлалын үр дүнгээр урьдчилан сануулж байсан бөгөөд үерийн халилт бий болох эрсдэлтэй цэгүүд, үерийн эрсдэлийг бий болгож байгаа газруудын талаар дэлгэрэнгүй судалгаа гаргаж, үерийн аюулын зураглал үйлдсэн. Мөн үерийн ус зайлуулах сувгийн систем болон борооны ус зайлуулах системүүдийн загварчлалын үр дүнгээр халилт үүсэх магадлалтай цэгүүдийг тодорхойлсон бөгөөд үүнд 2023 оны 8 сарын 5-нд Дахь-эхэд болсон үерийн эрсдэл багтсан байсан. Гэхдээ Дарь-эхэд болсон үерийн гамшиг нь тухайн газар байгаа Ганц худгийн үерийн хамгаалалтын суваг бөглөрч ажиллагаагүй болсны улмаар бий болсон бөгөөд суваг саадгүй буюу бөглөрөөгүй үедээ тооцоот үерийн зарцуулгыг сувгийн дагуу 2-3 цэгт нэвтрүүлж чадахгүй байгаа үр дүн загварчлалаар гарсан юм. Хавар, зун, намрын улиралд үерийн хамгаалалтын суваг болон борооны ус зайлуулах системүүд ус зайлуулахад бэлэн байх ёстой боловч Улаанбаатар хотын хэмжээнд байгаа бүх системүүдийг цэвэрлэх хүн хүчний болон хөрөнгийн нөөц одоогоор бүрэлдээгүй байна. Хэрэв дээрх загваруудыг бүрэн ашиглаж чадвал хур тунадас хаана ямар хэмжээтэй орохоос хамааруулан эрсдэлтэй цэгүүдийг урьдчилан тодорхойлж уг цэгүүд дээр Онцгой байдал болон ГУББ төлөвлөгөөтэй ажиллах боломж бүрдэж үер усны эрсдэлээс хамгаалах боломжтой юм. Ингээд загварчлалууд болон тэдгээрээс гарсан үр дүнгүүдийн талаар товч авч үзье. 

Улаанбаатар хотыг голуудын үерээс хамгаалах далангийн системийн гидравлик загварчлал

Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэрээр урсан өнгөрөх Туул, Улиастай, Сэлбэ, Дунд, Толгойт голуудын үерийн усны тархалтын загварчлалыг HEC-RAS 6.1 программ хангамжийн 2 хэмжээст загварчлалын боломжуудыг ашиглан гүйцэтгэсэн. Улаанбаатар хотын суурьшлын бүсэд голуудаас үүдэлтэй үерийн эрсдэлийг үнэлэх, голуудын үерээс хамгаалах арга хэмжээг оновчтой төлөвлөхийн тулд үерийн тархалтын загварыг боловсруулсан. Үерийн тархалтын загвар нь ойролцоогоор 27000 га газрыг хамрах боловч багадаа 20 м -ийн оронт тортой байхаар үйлдэж байгаа учир бүх гол, сайр, горхинуудыг хамруулах боломжгүй. Мөн загварт орж байгаа Туул голын характеристик хэмжээнээс олон дахин жижиг голууд, оронт торны хэмжээнээс бага барилга байгууламжийг загварчлах боломжгүй. Мастер төлөвлөгөөний загварчлалд 2 м үеийн өндөртэй дэвсгэр зургаас үүсгэсэн 5 м -ийн нарийвчлалтай өндрийн тоон загварыг ашиглав.

Зураг 1. Голуудын үерийн тархалтын загварчлалд ашиглагдах засварлаагүй өндрийн тоон загвар (digital elevation model)

Үерийн тархалтын загварчлалыг үйлдэж одоогийн байгаа далангийн системтэй үед 1966 оны үер Туул голоор орж ирвэл (G1F1 хувилбар) ямар хэмжээний газар нутаг үерийн эрсдэлд өртөх, 100 жилд нэг удаа тохиох үер болоход (G1F2) ямар хэмжээний талбай усанд автахыг загварчлалын үр дүнгээр тодорхойлж, улмаар одоо байгаа даланг сайжруулах, шинээр байгуулах далангийн системийн оновчлол зэргийг төлөвлөсөн болно. 

Зураг 2. G1F1: 1966 оны үер зөвхөн Туул голоор өнгөрөх үеийн үерийн тархалт, усны гүн, урсгалын хурдны хуваарилалт: Үерийн хамгийн их тархалттай үе

Дээрх зургаас харахад Улаанбаатар хотын Туул голтой ойр хэсгийн 3200 га суурьшлын бүс усанд автаж байна. Үерийн халилт нь Туул голын далан давж бий болох ба төмөр зам, Дунд гол хүртэл бий болж 4-р цахилгаан станц, төв цэвэрлэх байгууламж хүртэл үргэлжилж байна. Загварын үр дүнгээс харахад Туул голын одоогийн үерийн далан нь 1966 оны үерийг өнгөрөөх боломжгүй байна. Үерийн далангийн өндрийн хувьд эрсдэлтэй байгаа цэгүүдийг доорх зургуудад харуулав. 

Зураг 3. G1F1: Туулын далангаар үерийн ус давж байгаа байршлууд: Далангийн төслийн тэмдэгт алдагдсан эсвэл нурсан

Зураг 4. G1F1: Туулын далангаар үерийн ус давж байгаа байршлууд: Эхний байршилд үерийн сувгийн гаралтаар дамжин үер тархана, удаах байршилд далангийн төслийн тэмдэгт алдагдсан

Зураг 5. G1F1: Туулын далангаар үерийн ус давж байгаа байршлууд: Далангийн төслийн тэмдэгт алдагдсан эсвэл нурсан

Зураг 6. G1F1: Туулын далангаар үерийн ус давж байгаа байршлууд: Далангийн төслийн тэмдэгт алдагдсан эсвэл нурсан

G1F2 хувилбарт Туул, Сэлбэ-Дунд, Улиастай, Толгойт голуудын үер нэгэн хугацаанд давхцах байдлаар загварчлагдсан бөгөөд энэ үед үерийн эрсдэл ихээхэн хэмжээгээр нэмэгдэж байна.

Зураг 7. G1F2: Туул, Сэлбэ-Дунд, Улиастай, Толгойт голоор 1 хувийн хангамшилтай үер өнгөрөхөд бий болох үерийн халилт

Зураг 8. G1F2: Туул, Сэлбэ-Дунд, Улиастай, Толгойт голуудын үерт 1 м-ээс дээш гүнтэй усанд автах талбайн зураг

Хур тунадас загварчилж буй голуудын ус хурах талбайд нэгэн цаг хугацаанд орсон гэж үзвэл үер орж ирэх болон үер үргэлжлэх хугацаа голууд бүрд өөр өөр байна. Хайлааст, Чингэлтэй сувгуудаар хамгийн түрүүнд үерийн ус орж ирэх бол, Толгойт гол Сэлбэ ба Улиастай голуудаас түрүүлж үерлэж дуусна. Толгойт голын үерийн эрсдэл үерийн хамгаалалтгүй хэсэгт их байх бөгөөд үерийн хамгаалалттай хэсэгт хагшаастай тохиолдолд халих эрсдэлтэй байна. Голууд 1 хувийн хангамжтай үерлэснээр нийтдээ Улаанбаатар хотын талбайн 400 км2 гаруй талбай усанд автах бол 1 м -ээс дээш гүнтэй усанд автах талбайн хэмжээ нь 349.19 км2 орчим байна. 

1% хангамжтай үерийн эрсдэл голууд, үерийн сувгуудаас ирэх устай хосолсон тохиолдолд нэлээдгүй гамшигт нөхцөл байдал бий болох нь тодорхой байна. Туул голын үерийн далан 1% -ийн үерийн үед хангалтгүй байгааг загварын үр дүнгээс харж болно. Үерийн халилт эхлэх байрлалууд адилхан бөгөөд нэмэгдэж далангийн ихэнх хэсэгт дунджаар 0 – 1.2 м -ийн гүнтэй ус давж байна. Туулын далангаар хамгийн ихдээ 400 м3/с ус давж үерийн эрсдэл бий болгож байна. 

Үргэжлэлийг 161 дэх дугаараас уншина уу. 

ШУТИС, Барилга, Архитектурын сургуулийн Эрдэмтэн, Нарийн бичгийн дарга Б.Аюурзана