Уулын нэвтрэлтийн арга. Газар доогуур барилга байгууламж барихын тулд хөрсийг далд аргаар малтан гаргаж хөндийлж үүсгэх бөгөөд хөндийлж малтах олон арга байдаг (Хүснэгт-15.1).

Хөрсийг цохилтот  алх, хийн алх ашиглаж боловсруулах, хөндийлж малтах шит байрлуулсан тусгай тоногтой машинаар хөрсийг сийрэгжүүлэн малтах, өрөмдлөг-тэсэлгээний аргаар малталтын ажил явуулах зэрэг болно. Цохилтын болон хийн алхыг бэхлэлтийн коэфициент f=1-2 хөрсөнд, тунел малтах машинд байрлуулсан хөрс боловсруулах тусгай хошуу бүхий машиныг I-IX категорын f=3-6 хөрсөнд, өрөмдлөг, тэсэлгээний ажлыг V-XI категорын f>2-3 бүхий хөрс чулуулагт ашиглана. 

Өрөмдлөг-тэсэлгээний ажлыг явуулахын тулд хөрсөнд 36-42 мм-ийн диаметртэй, 2-4 м гүн цооног өрөмдөж тэсрэх бодисын цэнэг байрлуулан тэсэлнэ. Үүний үр дүнд 2-4 м гүнд хөрс бутарч эвдэрнэ. Боловсруулсан хөрсийг цахилгаан тээвэр , хийн ба гидро ажиллагаатай  тээврийн хэрэгслээр зөөж гаргана. Тээвэрлэх  хэрэгсэл нь төмөр замын, авто машины, конверийн, хоолойн тээвэр байж болно. 

Газар доорх томоохон барилга, байгууламжийг барихад 2 үндсэн аргыг ашиглана: нэгдүгээрт  гол хонгилын дээврийн сводын хэсгийг гаргаад дараа нь үндсэн цөм хэсгийг малтаж ханыг бэхлэх ажил гүйцэтгэнэ. Хоёр дахь арга нь хонгилын периметрээр зүсэлтийн малтлага  хийж зүсэлтийн дотор дээврийн свод болон ханын бүтээцийг хийж бэхлээд дараа нь голын цөм хэсгийн хөрсийг сийрүүлж бутлах малтах ажиллагаа явуулна.

Зураг 15.12. Уулын томоохон малталт явуулах технологи ажиллагааны дараалал:

а-эхний ээлжийн хөрс малталт явуулж сводын доорх бэхэлгээ хийх; 

б-хонгилын хүрээгээр зүсэлт хийж хана ба таазын сводын бэхэлгээ хийх; 

в,г-тулгуурт сводын аргаар малталт явуулах; 

д-шаталсан малталт явуулах; е,ж-хэвтээ тэнхлэгт малталт явуулах механикжсан төхөөрөмжийн схем; 

з,и-бэхэлгээний тюбинг угсрах машины схем. 

1-малталтын механикжсан төхөөрөмжийн корпус; 

2-зүсэлт хийх тавцан; 

3-ачигч; 

4-машины ажлын хэсэг; 

5-тюбинг; 

6,9-тюбинг угсрагч;

7-шанага; 

8-бариул; ажиллагааны дэс дарааллыг  рим тоогоор, үсгээр нэг түшин ажлын дэс дарааллыг тус тус үзүүлэв.

    Эхний аргыг бат бэх хад бүхий уулын чулуулагт, хоёр дахь аргыг зөөлөн ба дунд зэргийн хатуулагтай чулуулагт хэрэглэнэ. Мөн хол алслалтай хонгил гаргахад ашиглана.  Малталтын үед хөрсний дээд хэсгийг найдвартай бэхэлж хөрсний тогтворыг хангах, ажиллагсдын аюулгүй ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлнэ. 

    Хөрсийг буталж хонгилоос гаргахдаа хамгийн бага хэмжээнд нураах бутлах ажиллагааг явуулна.  Үүсгэх хонгилын хүрээгээр тэсэлгээ явуулж бутлах шаардлагатай байдаг. Газар доорх байгууламжийн уулын  ажлын нормын (СНиП 3.07.01-85) дагуу 20 м хүртэл диаметртэй хонгилыг бат бэх хадан массив дотор гаргахын тулд бүх огтлолын хэмжээнд малталт явуулаад доторлогоог явуулахыг зөвшөөрдөг. Сводын дээд хэсгийн малталтыг эхэлж явуулах бөгөөд шороо гаргаж ачих, тээвэрлэх, агааржуулалтын систем угсрахын тулд гаргах нүхний өндрийн хэмжээг 6-9 м байхаар тогтоож явуулна. Үүний дараа доод хэсгүүдийг малтана. 

    Тулгуурт сводын зарчмаар малталт явуулах схемийг 15.11-р зургийн в, г-д үзүүлсэн. Сводын дооорх чулуулгийн хөрсийг 3-6 м урттайгаар малтаж бетондоно. Бетоны бэхжилтийн 60 хувийг авсны дараа дараагийн хэсгийг боловсруулах ажилд шилжинэ.  Хонгилын ханыг шатарчилсан дарааллаар эсвэл хоёр талын ханыг зэрэг бетондоно.

    Хонгилын доторлогооны хүчдэл хэв гажилтын төлөв байдлыг сайжруулахын тулд ёроолын хэсгийг эсрэг сводын хэлбэрээр хонгилыг бүхэлд нь битүү цагариг үүсгэхээр хийнэ. Бетоны ажлыг автоцацагч машинаар гүйцэтгэнэ.

    Хамгаалалтын шит ашиглаж малталтын ажлыг явуулах арга. 

Энэ нь явуулын шит байх бөгөөд үүний доор хөрс чулуулаг боловсруулах, доторлогоо хийх бүх үйлдлийг гүйцэтгэнэ. Шитийн хөндлөн огтлол нь дугуй, свод, тэгш өнцөгт, тарпец хэлбэртэй байж болно. Хөрс боловсруулах арга нь механикжсан болон механикжуулаагүй байж болно. Механикжуулаагүй гэдэг нь хөрсийг гар ажиллагаатай багажаар гүйцэтгэнэ. Ажлын дарааллын схемийг 15.13-р зурагт үзүүлэв. Шит хэвтээ болон босоо хамар хана, платфом, тэдгээрийг өргөх домкратаар тоноглогдсон байдаг. Шитийг   котлованд угсарч уурхайн амаар доод хэсэгт буулгана. 

    Хонгилын нүхийг аркийн болон анкерийн бэхэлгээнүүдээр бэхэлж бетон цацаж тогтооно.  Аркийн бэхэлгээ нь хос тавр болон швеллер, хоолой хэлбэрийн төмрүүдийг матаж хийсэн секцүүдийг хооронд нь боолтоор холбож тогтоодог. Аркууд нь 2-4 элементээс бүрдэх бөгөөд 0,8-1,5 м алхамтайгаар байрлуулдаг. Аркуудын хоорондын зайг модон самбар, төмөрбетон хавтан, хуниастай металл хуудсуудаар тагална (Зураг 15.14). 

Томоохон хонгилуудад урьдчилан хүчитгэсэн анкерүүдийг ашиглана. Түүнийг цооногт байрлуулж бетон зуурмагаар шахаж бэхжүүлсний дараа татлага хийж хүчитгэнэ. Хөрс боловсруулах ажлаас өмнө энэ үйлдлийг хийсэн байх шаардлагатай.

Зураг 15.14. Хонгилтын түр бэхэлгээ ба хэв хашмалын төрөлүүд:

А- аркан бэхэлгээ; б-хосолсон бэхэлгээ; в,г- эвхэгдэх ба угсарч салгах хэвнүүд; 

1-арк; 2-татуурга; 3-хавтан; 4-тэлэгч; 5-суурь;6-анкерүүд; 7-тор; 8-анкерийн бэхэлгээ; 9-тэргэнцэр; 10-хэв хашмалын секц; 11-домкрат;12-тюбинг буюу доторлогооны хавтангууд; 13-хөшүүргийн угсрагч.

Хөрс бэхжүүлэх тусгай арга хэмжээ. Инженер-геологийн болон гидрогеологийн хүнд нөхцөлд хонгил малтахын өмнө орчины хөрсийг бэхжүүлэх арга хэмжээ авна. Хөрс бэхжүүлэх олон арга байдаг: цементийн уусмалаар, шаврын уусмалаар, силикатын уусмалаар, давирхайгаар болон хөрсийг хөлдөөх гэх мэт. Хөрс бэхжүүлэх аргыг тухайн хөрсний минералын бүрэлдэхүүн, ус нэвтрүүлэх чадвар, физик-механик шинж чанар, хөрсний усны идэмхий шинж чанар зэргээс хамааруулан сонгож хийнэ. 

Хөрс бэхжүүлэх аргуудын хэрэглээний хүрээ

Хүснэгт 15.1

Цементийн уусмалаар хөрсийг бэхжүүлэхийн тулд цементийн болон элс цементийн уусмалыг 30-40 м урт өрөмдсөн цооногт шахаж өгнө. Үүний үр дүнд өндөр бат бэхтэй шүүрлийн эсрэг чанартай массив үүснэ. Цементлэх ажилд портландцемент, шлакопортландцемент, тампонажын  цемент ашиглана.

    Газар доорх барилгын ажилд цахилгаан химийн аргуудыг ашиглана. Энэ нь хөрсийг цахилгаанаар боловсруулахдаа цемент, гипс, шохой зэрэг материалыг шахаж өгнө. Хөвөх чанартай тоосорхог хөрсийг бэхжүүлэхэд дулаанаар бэхжүүлэх аргыг хэрэглэнэ. 

Ан цавтай хадан ба хагас хадан болон том хэмхдэст хөрсөнд  тампонажын аргыг хэрэглэнэ. Энэ нь тампонажийн уусмалыг ан цавруу шахаж усыг шахан гаргах бөгөөд бэхжилтийн дараа хөрс чулуулаг ус нэврүүлэхгүй болно. Хөрсний усны шүүрлийн хурд ба ан цавын хэмжээнээс хамааруулан цементийн, шаврын уусмал болон битумын эмульсээр тампонаж хийнэ. 

Хөлдөөх арга газар доорх байгууламжийн ажилд өргөн хэрэглэгдэнэ. 30-40 хувиар усанд ханасан хөрсийг хөлдөөхөд бат бэх сайн байна. Мөсөөр бэхжүүлсэн хөрсний массив ус нэвчилтээс сайн хамгаалах ба мөн хөрсний нуралтаас найдвартай хамгаална.  Хөлдөөх шингэнд шингэн азот, аммиак, нүүрсний  хүчлийг ашиглана. Үүнээс гадна рассолын биш буюу шахсан хийг (азот, пропан, фреон-12, фреон-22, аммиак) ууршуулах замаар хүйтэн гаргадаг. Энэ арга нь хөлдөөх процессийг түргэтгэж бат бэх мөс-хөрсний хана үүсгэнэ. 

Синтетик гаралтай органик бэхжүүлэгчийг(карбамид, мочевин-формалдегид, мочевин-формалдегид) хөрсөнд шахаж бэхжүүлдэг. Үүнийг давирхайжуулах гэж нэрлдэг. Эдгээр нь хатууруулагч -бэхжүүлэгч нэмсний дараа ус үл нэвтрүүлэх бат бэх хана үүсгэнэ. 

Шаврын уусмалаар бэхжүүлэхийн тулд бентонит болон бусад шаврыг ашиглаж уусмал бэлдэнэ. Барилга байгууламжийг хамгаалах бэхжүүлэлтийн схемийг зураг 15.15-д үзнэ үү.

Зураг 15.15. Хөрс бэхжүүлэх тусгай арга хэмжээ ба барилга байгууламжийн хэвийн нөхцөлийг хангах хийц.

А-цементээр бэхжүүлэх; 

б-хөлдөөх арга; 

в-хөлдөөж үүсгэсэн хаалт; 

г-е- ойролцоох барилгуудын буурийг бэхжүүлэх схем; 

ж- хамгаалах зон үүсгэх цутгамал үндэс-шонгууд; 

з-барилгын суурь бэхжүүлэх схем; 

и-ачаалал хөнгөвчлөх хавтан; 

1- тунел; 

2-тунелийн хажуу тал; 

3- цементээр бэхжүүлэх цооногууд; 

4,5 рассоль гаргах болон өгөх шугам; 

6,7-хөлдөөх хоолой ба цооног; 

8-хөлдөөсөн хөрсөн хаалт; 

9-газар доорх байгууламж; 

10-байгаа барилга; 

11- шон; 

12-цооног; 

13- бэхжүүлсэн хөрс; 

14-анкер; 

15- хөрсөнд хийсэн хана; 

16-даралт хөнгөвчлөх хавтан.