Дэлхийн хотуудын урьд өмнө байгаагүй хурдацтай хөгжил, хүн амын өсөлт, шилжилт хөдөлгөөн, бөөгнөрөл нь хот байгуулалтын салбарт нутаг дэвсгэрийн тогтвортой хөгжлийн зарчмыг нэн яаралтай боловсруулж хэрэгжүүлэхийг шаардсан.

Нутаг дэвсгэрийн тогтвортой хөгжилийн концепци нь хот байгуулалтын хэрэгжилтийн явцад хүний амьдрах таатай нөхцөл, аюулгүй байдлыг хангах, амьдралын чанарыг нэмэгдүүлэх, хүрээлэх орчинд аж ахуйн болон бусад хэлбэрээр үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг хязгаарлах, байгалийн баялгыг одоо ба ирээдүй үеийн төлөө оновчтой ашиглах зэрэгт чиглэж  

- Хот байгуулалтын шийдэлд тохиромжтой зам тээврийн дэд бүтцийг бий болгох,

- Засаг захиргааны болон худалдаа, бизнесын төвүүд, нийгмийн байгууламжуудыг хүн амд тэгш хүртээмжтэй, хялбар байлгах,

- Инженерийн дэд бүтцийг бие даасан хэлбэрээр шийдэж хөгжүүлэх,

- Нийтийн тээврийг хөгжүүлэхэд онцгой анхаарах, ундаг дугуйн хэрэглээг дэмжих, урамшуулах,

- Ногоон байгууламжийг одоо байгаагаар нь хадгалан улам нэмэгдүүлэх хүн амд ойртуулах, жигд хүртээмжтй болгох зэрэг зарчмуудаар тодорхойлогддог.

19-р зууны хоёр дугаар хагасаас эхлэн Америк болон Европын хотуудын тэлэлт хурдацтай эхэлж өнөөдрийг хүртэл зогсолтгүй явагдсаар нутаг дэвсгэрийн тогтвортой хөгжилд сөргөөр нөлөөлсөөр байна. Тэлэлтийн үр дүнд АНУ-ын зүүн эргийн Вашингтон хотоос Бостон хот хүртэл үргэлжлэх 150 км өргөн 640 км урт мегаполис үүссэнийг судлаачид, төлөвлөгчид жишээ болгон хүчтэйгээр шүүмжилдэг.

Хотуудын тэлэлт нь хотын нутаг дэвсгэр, барилажилтын талбай, нийгэм эдийн засаг, эколог, хүрээлэх орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөг нэмэгдүүлж нутаг дэвсгэрийн тогтвортой хөгжлийг сааруулж эхэлснээр дэлхийн улсуудад  

- Хот байгуулалтын бүтцийн үр ашиггүй суналт,

- Урт үргэлжилсэн дэд бүтэц,

- Замын сүлжээний хэт ачаалал, машины түгжрэл

- Сунасан урт инженерийн шугам сүлжээ,

- Төлөвлөлтийн цөөн функц,

- Нийгмийн үйлчилгээ, харилцааны хомсдол,

- Алслагдсан дүүргийн доройтол, 

- Хөдөө аж ахуйн газар, хот орчмын ногоон бүсийн сүйрэл гэх мэтийг дагуулж экосистемийг сөнөөж байгааг судлаачид хүчтэйгээр шүүмжилдэг. Хотуудын тэлэлттэй Америк, Канад, Австрали, Шинэ Зеланд болон баруун Европийн орнууд 90-д оны дунд үеээс эрчимтэй тэмцэж эхэлсэн.  

Тэлэлтээс үүсэх, хотуудын сүйрлийн эсрэг чиглэсэн ирээдүйн хот байгуулалтын концепцийн үндсийг 1961 онд америкийн зохиолч, хот төлөвлөлтийг шүүмжлэгч Жейн Жекопс /1916 онд АНУ-ын Пенсильвани мужийн Скрэнтон хотод төрсөн. Америкийн том хотуудын барилгажилт, оршин суугчдын ашиг сонирхлыг харгалзан үзээгүй, хот төлөвлөлтийн болхи шийдлүүдийн эсрэг 1952 оноос эхлэн өөрийн ажиглалт, шүүмж, дүгнэлтүүдийг бичиж байсан/ өөрийн “Америкийн том хотуудын амьдрал ба үхэл“ номонд тодорхойлсон. Тэрээр номынхоо эхэнд энэ ном нь одоогийн хот байгуулалтын систем, хот төлөвлөлтийн норм, орчин үеийн аргачлал, мөрөөдлийн төслүүдийн эсрэг дайн зарлаж байна гэж мэдэгдээд хувь хүний ашиг сонирхол, олон талт амьдралын хэлбэр төрхийг огт харгалздаггүй хийсвэр хот байгуулалтын төслүүдийг хурцаар шүүмжилсэн байдаг. 

Дэлхийн хотуудын төлөвлөлтгүй, удирдлагагүй, замбраагүй явагдаж байгаа суналт, тэлэлтийн эсрэг нутаг дэвсгэрийн тогтвортой хөгжлийг хангах зорилгоор хот төлөвлөлтийн COMPACT CITY буюу КОМПАКТ ХОТ, ОЙРЫН ЗАЙН ХОТ, НЯГТРАЛ САЙТАЙ ХОТ-ын концепцийг хот төлөвлөгчид хот байгуулалтын үйл ажиллагаанд хэрэгжүүлж байна. 

COMPACT CITY гэдэг нэр, томъёолол анх 1973 онд америкийн математикчид Жорж Данциг, Томас Саати нар “Компакт хот : хотын орчиныг зохион байгуулах төсөл” номонд тодорхойлсон. 

COMPACT - /франц үгнээс гаралтай/ авсаар, нягт, шахсан, тавлаг, шахаж байрлуулсан, их зай эзлэхгүй, завсаргүй гэх мэт утгыг агуулдаг.

Эдгээр математикчид геометрийн дүрснүүдийн периметрийг түүний талбайд харьцуулсан харьцаа нь нэгрүү тэмүүлэхийн давуу талыг тодорхойлж нотолсон. Ижил талбайтай дүрснүүдийн  хамгийн бага периметрийг дугуйн тойргийн урт, дараагийнх  нь дөрвөлжин дүрсний периметр болохыг баталсанаар хот төлөвлөлтийн тойрог болон тэгш өнцөгт торон бүтцүүд хот төлөвлөлтөнд даваамгайлж хөгжиж эхэлсэн.

  КОМПАКТ ХОТ-ын концепци / үзэл баримтлал / :

- Хотын нутаг дэвсгэрийн периметр ба талбайн хамгийн бага  харьцааг зорих,

- Бүтцийн элементүүдийн холбоосыг богиносгох,

- Тээврийн богино сүлжээг үүсгэх,

- Газар ашиглалт нь олон функцын байх,

- Барилгажилтын зохистой нягтралыг зорих,

- Төлөвлөлтийн тасалдалгүй байх,

- Нутаг дэвсгэрийг үр ашигтай ашиглах, 

- Хотын хөгжил нь одоо байгаа хил, хязгаарын дотор багтаж явагдах,

- Олон функцын төвүүд, бөөгнөрлийг үүсгэх зэргийг агуулдаг.

Хотын тэлэлт нь дэлхийн улсуудад оршсоор байгаа хэдий ч Америк, Европ, Австрали, зүүн өмнөд Азийн хот байгуулагчид өнгөрсөн зууны эцсээс идэвхтэйгээр нөхцөл байдлыг өөрчилж байна. Тэдний гол зарчим нь хотын нутаг дэвсгэрийн хязгаар, хилийг хатуу тогтоох,  хотыг гадагш өргөтгөх бус хотыг дотогш нь одоо байгаа хязгаараат багтаан хотын барилгажилтын нягтралыг нэмэгдүүлэх, чөлөөтэй болон хаягдсан газрыг хотын хязгаарын хүрээнд ашиглах, ногоон байгууламжийг нэмэгдүүлэн хот орчмын хөдөө аж ахуйн газрыг хамгаалахад оршдог.

КОМПАКТ ХОТ-ын концепци нь дэлхийн ихэнх хотуудын хот төлөвлөлтийн шийдлийн үндэс болсоор байна.  

Америкийн мужуудын захиргаа нь НЯГТРАЛ САЙТАЙ ХОТын концепцийн үндсэн агууллагад чиглэсэн хотын суналт, тэлэлтийг зогсоох, нутаг дэвсгэрийн талбайг хязгаарлах зэрэг тогтоолуудыг хамгийн түрүүнд гарган хэрэгжүүлж эхэлсэн.

 ОЙРЫН ЗАЙН ХОТ-ын шалгуурууд :

Хэлбэр, дүрс 

Үндсэн шалгуурын нэг нь хотын байгуулалтын хэлбэр, дүрс, зураг байдаг. Нутаг дэвсгэрийн оновчтой хэлбэрийн ачаар төлөвлөлтийн компакт шийдэл үүсэж болдог. Хамгийн их талбай, хамгийн бага периметр гэдэгт үндэслэн компакт хотын хамгийн тохирох байгуулатын хэлбэр нь дугуй, дараа нь квадрат, дөрвөлжин байдаг. Тэгш өнцөгт хэлбэр нь хотын суналтын үндэс болдог. Зөв хэлбэр, дүрс нь хотын хүртээмжид шууд нөлөөлнө. 

Хүртээмж

Хотын хил хязгаарыг хүн амд ойлгомжтойгоор хатуу тогтоох,

Төлөвлөлтийн шийдэл нь хүртээмж талаасаа нутаг дэвсгэрийн хэмжээ, түүний хэлбэр дүрс, холимог газар ашиглалт, олон функцын татах төвүүдийн тархсан байрлал, шугам сүлжээний трасс зэргээс хамаардаг.    

Хүртээмж нь захын дүүргээс хотын төв хүрэхэд зарцуулагдах цаг хугацаагаар, эсвэл туулах замын уртаар хэмжигдэнэ.

Хүртээмж нь хотод хүн амьдрахад хэр тохиромжтой, нийгмийн дэд бүтэц болон соёл, ахуйн үйлчилгээний зохистой үзүүлэлтүүдийг хэр зэрэг хангаж байгааг тодорхойлно.

Хүртээмжийн шалгуур нь цогц байдлын шалгуураас шууд хамаардаг.

Цогц байдал 

  Барилгажилтын тасалдалгүй байдал, олон функцийн барилгажилт нь үйлчилгээний бүх төрлүүд хотын дурын дүүргийн оршин суугчдад хүртээмжтэй байх. Хүний хэрэгцээг хангахад их цаг зарцуулах шаардлагагүй. Үйлчилгээний тоог нэмэгдүүлэн, байршлуудыг олшруулах, хөгжүүлэх, авсаар байршуулах.

 Нягтрал

Компакт хотын загварын үндэс нь хүн амын нягтралыг одоо байгаа, зохистой хэмжээнд байлгах. Судлаачид барилгажилтын нягтралын зохистой түвшинг олохын тулд нэг га газарт байх байшингийн тоо, нэг га газарт байх хүний тоог тодорхойлсноор 250 хүн/га болохыг тогтоосон. Засгийн газрын асуулгаар нягтралын түвшин нэг га газарт 200    хүн хүрэхэд хүн амын амьдралын тааламжгүй нөхцөл, байдал эхэлж байгааг тогтоосон байдаг.

Испаний Барселона, АНУ-ын Орегон мужийн Портлан зэрэг хотууд нутаг дэвсгэрийн суналтыг хязгаарлан, периметр ба талбайн харьцааг багасган ОЙРЫН ЗАЙН ХОТын зарчмыг баримталснаар хотын нийгэм, эдийн засгийн хөгжил, байгаль орчин, оршин суугчдын амьдралын чанар дээшилж, бүхэлдээ хотын тогтвортой хөгжлийн эерэг үр дүнд хүрсэн нь бусад хотуудад сайн жишээ болсон.

МОНГОЛ УЛС. УЛААНБААТАР ХОТ – КОМПАКТ ХОТЫН ЭСРЭГ.

1.Монгол улсын нийгэм эдийн засгийн хөгжлөөс хамааран хөдөө, орон нутгийн хүн ам нийслэл хот уруу нүүдэллэж эхэлснээр гэр хорооллын дүүрэг, хорооны засаг дарга нар нийгмийн үйлчилгээний хүртээмж, газрын налуу, замын сүлжээ, өндөр хүчдэлийн шугмын хамгаалалтын зурвас, уулын жалга, үерийн суваг шуудуу, хөрсний бүтэц зэргийг үл хамааран нүүж ирэгсэдэд хотын төлөвлөлтийн хязгаараас гадуур хашаа барин суурьшихыг зөвшөөрж эхэлсэн. 

Гэр хорооллоос сонгогдсон Улсын их хурлын гишүүдийн сонгуулийн амлалтаар хашааны газрын хэмжээ үүнээс хурдацтай нэмэгдэж ус, цахилгаанаар хангагдсанаар хотын нутаг дэвсгэрийн хэмжээ нэмэгдсээр төлөвлөлтгүй, хяналтгүй замбараагүй үүссэн гэр хороолол нь хотын нутаг дэвсгэрийг цаашид хязгааргүй сунгах шинжтэй.

Тэлэлтийн улмаас

- Хотын байгуулалтын периметрийн урт нэмэгдсэн, 

- Нутаг дэвсгэрийн хэлбэр дүрс өөрчлөгдөж, тэгш өнцөгтийн урт 

  сунасан,

- Нийгмийн үйлчилгээний хүртээмж холдож, харилцааны хомсдолд   орсон,

- Амьдралын тэгш бус байдал үүссэн,    

- Урт үргэлжилсэн дэд бүтэц, инженерийн шугам сүлжээ,  

- Сунасан урт авто замын сүлжээ, хэт ачаалал, машины түгжрэл, захын дүүргээс хотын төв хүрэхэд зарцуулагдах цаг хугацаа   туулах замын урт нэмэгдсэн, 

- Нийтийн хэрэгцээний ногоон байгууламж устаж, олон функцийн бөөгнөрөл төвүүдийн шаардлага үүссэнээр Улаанбаатар хот нь уян сунадаг / резин / дэвсгэр биш гэсэн ойлголтонд хүргэсэн.

Хотын нутаг дэвсгэрийг эцэс төгсгөлгүй татаж сунгаж чадахгүй, эрт орой хэзээ нэг цагт тасарж салшгүй нэг бүтэц, орчин байхаа болино. Үүний зэрэгцээ хяналтгүй тэлэлтийн өөр нэг сул тал нь суурьшлын бүс нь олон функцээр бүрэн дүүрэн бус нэг функцын болсон.

Тиймээс урагдсан, тархсан хотын ихэнхи оршин суугчид нэг бүсэд амьдарч, гайхалтай хол зайд байрлах өөр нэг бүсэд ажиллаж, гурав дахь бүсэд сурч, дөрөв дэхь бүсэд нь амарч, зугаалж, чөлөөт цагийг өнгөрөөх гэх мэт. Энэ нь эцэс төгсгөлгүй үргэлжилж байдаг. Эдгээр бүх хүмүүс нэгэн зэрэг нэг ижил чиглэлээр хөдөлж эхлэхэд урагдсан хотын амьдрал зогсож хотын түгжрэл, сүйрэл эхэлдэг. Улаанбаатар хот өнөөдөр яг ийм байдалд орсон, СҮЙРСЭН. 

ОЙРЫН ЗАЙН ХОТ-ын үндсэн зорилго болох нутаг дэвсгэрийн тогтвортой хөгжил ЗОГССОН. COMPACT CITY, КОМПАКТ ХОТ, ОЙРЫН ЗАЙН ХОТ, НЯГТРАЛ САЙТАЙ ХОТ нь хамгийн тогтвортой хөгжил, хотжилтын хэлбэр болохыг түгжрэлийн сайд хотын дарга анхаарах ёстой байна.

2. Улаанбаатар хотын өрөнхий төлөвлөгөөг 

- Инструкция по проектированию населенных мест МНР./ 1972 онд /

- Нормы проектирования. Планировка и застройка городов и     поселков. БНбД II- 60-79 / 1980 онд /

- Хот, тосгоны төлөвлөлт, барилгажилтын норм ба дүрэм. БНбД 30.01.04 / 2004 онд / 

батлагдсан төлөвлөлтийн нормуудад үндэслэн 1954, 1961, 1975, 1981 онуудад зөвлөлтийн, 2002, 2022 онуудад монгол мэргэжилтнүүд боловсруулсан.

Гэтэл эдгээр норм, аргачилсан заавруудад нь социалист нийгмийн төлөвлөгөөт эдийн засаг, улс ардын аж ахуйг хөгжүүлэх таван жилийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхэд зориулагдсан, социализмын үзэл суртлын дагуу боловсруулагдсан гэж тодорхойлж болохоор, КОМПАКТ ХОТын концепцээс хол зөрүүтэй, нутаг дэвсгэрийг тэлэх зарчмаар, гэр хорооллын хүн амын олон талт амьдралын хэв маяг, ашиг сонирхол, нийгмийн үйлчилгээний хүртээмж, олон функцын газар ашиглалт, хүн амын амьдралын чанар, тэгш байх зарчмыг орхигдуулсан, байгаль орчин экологийн системид сөргөөр нөлөөлсөн,  зэрэг дутагдалтай боловсруулагдсан. 

Гэтэл Улаанбаатар хотын 2002 оны ба 2040 он хүртэлх хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөнүүд нь дээрхи дутагдлыг улам баталгаажуулан, хөгжүүлж Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэрийг ирээдүйд арван хэдэн мянган гагаар нэмэгдүүлж тэлнэ, гэр хорооллын газрыг орон сууцаар барилгажуулан багасгахын оронд хотын нийтийн эзэмшлийн ногоон байгууламж болон хот орчмын задгай хөдөө аж ахун зорулалтын газрыг хамгаалахын оронд эсрэгээр дархан цаазат Богд уулын экологийг сүйрүүлэн Зайсангийн, Яармагийн гээд бүх амуудын барилгажилтыг хөгжүүлнэ, гэх мэт хот байгуулалтын болхи бүдүүлэг төслүүдийг Улаанбаатар хотын ерөнхий архитектор нь ярьж байх юм.

Улаабаатар хотын тав дахь ерөнхий төлөвлөгөөг боловсруулах хүртэл Богд уулын экологийн системийг хадгалж байсан.  

ИНСДО ХХК-ийн Архитектор Л.НЯМСҮРЭН 

Үргэлжлэлийг Барилга МН сэтгүүлийн 159 дэх дугаараас уншина уу.