Барилгын салбартаа манлайлагч болсон инженерүүдийг урин ярилцдаг “Залуу инженер” булангийн энэ удаагийн зочноор барилгын инженер Б.Адилбишийг урилаа. Салбартаа 13 дахь жилдээ зүтгэж байгаа тэрээр Монголд хэрэгжсэн олон улсын томоохон төслүүдэд гар бие оролцсон бөгөөд одоо  төслийн удирдлагын чиглэлээр ажиллаж байгаа юм. 

Таны хувд “М Си Эс Проперти” ХХК-д - д олон жил ажилласан. Тэр хугацаандаа Монголын томоохон төслүүд дээр ажилласан байх. Практикт таны шүүсийг шахсан ямар төсөл байв? 

2012 онд “М Си Эс Проперти” ХХК-д ажилд орж, Шангрилла төсөл, MCS группын удирдлагын төв байр, Будда Виста, ACEM гээд олон төслүүд дээр гар бие оролцож ажиллаж байгаад АНУ - руу явсан юм. Эргэж ирээд чиний хэлдгээр жинхэнэ “шүүсээ шахуулсан” даа. Өмнө нь Солонгос, Хонконгчуудтай ажиллахдаа их зүйл сурсан. Харин Оюу Толгойн гүний уурхайн чухал төслүүдэд  Австрали, Канад, Америк гээд дэлхийн өнцөг булан бүрээс ирсэн экспатуудтай хамтарч ажилласан. Энд сурсан хамгийн чухал зүйл бол гадаад зураг төслийг бүрэн утгаар ойлгож, уншиж сурсан. 

Гадаадын зургийг унших нь шал өөр норм, дүрмээр боловсруулагдсан байдаг уу? Олон улсын төсөл дээр ажиллах инженерүүдэд өөрийн туршлагаасаа хуваалцвал? 

Тэр зургийг уншихын тулд мэргэжлийн англи хэлтэй байх зайлшгүй шаардлагатай. Гэхдээ мэргэжлийн англи хэлтэй ч уг зургийг бүрэн ойлгоно гэвэл бас л өрөөсгөл.  Учир нь олон улсын практикт 30 хуудас зураг төсөл дээр нэмэх нь 300 хуудас техникийн шаардлага өгдөг. Уг зургийг ойлгохын тулд 300 хуудас техникийн шаардлага уншихаас өөр аргагүй болдог. Яагаад гэвэл тухайн ажлын зурган дээр бүх зүйлийг нягт, нарийн харуулсан байдаг бөгөөд техникийн шаардлагын “энийг хар, тэрийг үз” гэж заасан байдаг. Тиймээс олон улсын төсөл дээр ажиллах гэж байгаа бол академик түвшний англи хэл, мэргэжлийн мэдлэг ойлголтууд хамгийн чухал. 

Монголд ганц ажлын зураг төсөл зураад “үүнийг өөрчлөхгүй” гэдэг. Харин олон улсын төсөл нь явц дундаа 10, 20 солигддог. Зураг төслийн инженер гэдэг бурхан биш шүү дээ. Үг үсгийн алдаа, буруу зураас гаргах тохиолдол байх учраас юу ч өөрчлөгдөж болно. 

Манайхан яагаад зураг төслөө өөрчлөхдөө дургүй байна вэ? 

Магадлал хийгдсэн зурагт 30 хүртэлх хувийн өөрчлөлт хийж болно гэсэн практик ч гэх юм уу туршлага байдаг. Мэдээж аливаа зурагт алдаа дутагдал гарна, түүнийг өөрчилнө. Гэхдээ зургийн компани үүнийг гүйцэтгэхдээ дургүй. Гэвч энэ байдлыг буруутгах аргагүй. Яагаад гэвэл зураг төслийг өөрчлөх төлбөрийг өгдөггүй, зөвхөн жишиг үнээ л төлдөг. Барилга угсралтын ажил 3 эсвэл 5 жил хийгдэж болно. Энэ хугацаанд зургийн компани анх авсан мөнгөөрөө ажиллаад байх нь шударга бус. Жишээгээр тайлбарлавал, шүдний чигчлүүр өгчхөөд Тэрэлжийн модон гүүрийг барь гэж байгаатай адил. Хэрвээ үнэхээр чанартай зураг хийлгэе гэвэл үнэ хөлсийг нь тохирсон хэмжээнд нь өгөх ёстой. Энэ бол зах зээлийн хууль шүү дээ. 

1990 он гараад өргөн хэрэглээний 100 гаруй бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний төлбөрийн үнэ, төлбөрийг хатуу барилаа.  Одоо цахилгаан, ус, түлш, дулааны үнийг мөн л барьж байна. Гэтэл яагаад зураг төслийн үнийг бариад байгаа юм бэ. Зарим нэг юмаа чөлөөлөх болсон. Ингэснээр энэ салбар хөгжинө. 

Америкт дадлагажиж байсан тухайгаа яривал? 

Би хэсэгхэн хугацаагаар АНУ - д очих шаардлага гарсан. Тэр үедээ Калифорни мужийн Сан Франциско хотын SDC /Seismic Design Consultants/Structural Engineering Inc гээд жижиг зураг төслийн компанид дадлагажиж байлаа. Учир нь АНУ - д мэргэжлээрээ ажиллахын тулд Fundamentals of engineering FE Exam гээд 110 асуулт бүхий шалгалтыг 6 цагийн турш өгдөг. Мэргэшсэн инженерээр ажиллахыг хүсвэл 8 цаг сууж шалгалт өгдөг тогтолцоотой. Миний хувьд энэ шалгалтыг өгөх боломжгүй байсан учраас дагалдан инженерээр ажилласан. 

Калифорни муж нь газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүсэд байрладаг бөгөөд Цахиурын хөндий дэх барилгууд нь ихэвчлэн 1970 оны үед баригдсан угсармал төмөрбетон ханатай, модон хучилттай барилгууд байдаг. 1994 онд болсон Нортрижийн газар хөдлөлтөөс олж авсан туршлагаар ийм төрлийн бүтээцтэй барилгуудыг хүчитгэх шаардлага норм дүрэмд нь тусгагдсан.  Тиймээс тэдгээрийг хүчитгэх шаардлагатай байгаа юм. Миний дагалдаж байсан Henry Fairbairn нь тус мужийн мэргэшсэн инженер, барилгын газар хөдлөлт тэсвэрлэлтийг нэмэгдүүлэх хүчитгэлийн чиглэлээр мэргэшсэн хүн байсан. Миний хувьд тухайн барилга дээр очоод хэмжилт хийж, хэмжилтийн зургийг AutoCAD дээр зурж захирлаараа хянуулаад, түүнээс чиглэл авч хүчитгэлийн зургаа боловсруулдаг байсан юм. Одоогоос бараг 7 жилийн өмнө шүү дээ. 

АНУ - д инженерүүд нь 8 цаг сууж шалгалт өгдөг талаар ярилаа. Ер нь тухайн улсын жишиг үү? Гаднын улсаас ирсэн инженерүүдийг ингэж шалгаж авдаг уу? 

Миний ойлгосноор их сургуульд инженер мэргэжлээр суралцаж байгаа оюутнууд хичээлийнхээ 70-80% хувийг судалж дуусаад инженер болох суурь шалгалтыг 6 цаг сууж өгдөг. National Council of Examiners for Engineering and Surveying гээд ашгийн төлөө бус байгууллага нь энэ бүх шалгалтуудыг авдаг бөгөөд сүүлийн үед компютерээр өгдөг болсон. Бид  IELTS, TOEFL - ийн шалгалт өгдөгтэй адил гэсэн үг. 

Энэ шалгалтаа амжилттай өгвөл Engineer-in-Training EIT  буюу суралцагч инженер гэсэн гэрчилгээ авч,  зураг төслийн болон барилга угсралтын байгууллагад мэргэшсэн инженерийн дагалдан инженерээр ажиллах боломжтой юм. Дагалдангаар 4 жил ажилласны дараа Professional Engineer PE Exam буюу 8 цаг суудаг шалгалтаа өгөөд сая нэг өөрөө бие даан инженерээр ажиллах бүрэн эрхтэй болдог. 

Гадаадаас ирж буй инженерүүд мөн адил энэ шалгалтыг өгснөөр  ажиллах визтэй болдог. Би Монголд зөвлөх инженер зэрэгтэй гээд уулын оройд байсан ч АНУ - д очоод уулын бэлээсээ л эхэлнэ гэсэн үг. Үүнийг их зөв тогтолцоо гэж боддог. 

Миний хувьд өөрийгөө сорих зорилгоор инженерийн суурь шалгалтыг өгөхөөр бэлдэж байгаа. Материалыг маань хүлээж авсан гэсэн хариу мэйл ирсэн. 

Хэрвээ тэнцчихвэл ажиллахаар явах уу? 

Тиймээ, гэхдээ дагалдан инженерээр л ажиллана. /инээв/ Гэхдээ өөр боломжууд бий. Шалгалтыг нь өгөөд тэнцчихвэл PMP гээд төслийн удирдлагын мэргэжилтний зэргээрээ төсөл дээр ажиллах боломжтой болно. Гэхдээ миний хувьд зураг төслийн компанид ажиллахыг хүсэж байгаа. Энэ жишгээр Монголд ч шалгуурыг өндөр болговол зөв санагдаж байна. 

ШУТИС-ийн Барилга, архитектурын сургуулийн Барилгын инженерийн салбарын 60 жилийн ойн арга хэмжээн дээр тавигдсан илтгэлд АНУ, Япон зэрэг улсуудад барилгын инженерийн суурь шалгалт ямар байгаа талаар тайлбарлаж, Монголд ч ийм шалгууртай болох талаар санал гарсан. Үүнийг зөв гэж бодож байгаа. Яагаад гэвэл барилгын инженер бэлтгэдэг 20 гаруй их дээд сургууль Монголд  бий. Нэгэнт иргэний ба үйлдвэрийн инженер, архитектор гээд дипломоо аваад бэлтгэгдсэн шинэ төгсөгчдийг сайн муу сургууль төгссөнөөр цензур тогтоох нь буруу. Харин ямар сургууль төгссөн нь хамаагүй инженерийн суурь шалгалтад тэнцэх ёстой гэдэг шалгуур нь илүү шударга юм. Ингэснээр тооноос чанарт шилжих боломжтой. 

Монголын Барилгын Инженерүүдийн холбоо, ШУТИС нь энэ асуудлыг ойлгосон байна. Тиймээс холбогдох журам шинэчлэгдэх эсвэл шинэ журам гарах ёстой байх. Энд олон талын оролцоо чухал. Гэхдээ Монголд аливаа шийдвэр гарахдаа удаан шүү дээ. 

Архитекторуудын гаргасан зураг төслийг инженерүүд өөрчилдөг гэсэн хоёр талт асуудал яваад л байдаг. Энэ тал дээр ямар бодолтой байна вэ? 

Архитектор, инженер хүмүүс  нэг зоосны хоёр тал, барилгын эцэг эх хоёр нь шүү дээ. Одоо ийм улиг болсон зүйлээс салах ёстой. Энэ хоёр хүн хамтарч ажиллах ёстой. Мэдээж архитекторын зургийг хэлбэр, хэв маяг, үүрэг, зохицол гээд  архитектур төлөвлөлтөд тавигдах барилга бүтээцийн шаардлагад зохицуулахын тулд өөрчлөлтүүд хийдэг. Нөгөө талаараа бол архитекторуудтай санал нэг байна. Тэд өөр зүйл хүсээд байна. Тиймээс Монгол инженерүүд төмөр бетон, металлаас өөр материал яагаад харахгүй байгаа юм бэ гэж боддог. Керамик эдлэл, угсармал төмөрбетон, нийлэг материал ашиглаж болно. Бүтээцийн шаардлагадаа баригдахаас илүү төсөөлөл байх ёстой. 

1992 онд барилга бүтээцийн инженерийн дээд шагналыг хүртэж байсан Peter Rice инженер нь Сиднейн дуурийн театраас эхлээд дэлхийн олон алдартай барилга дээр ажилласан хүн. Энэ хүний тухай ном, кино нь ч бий. Тэрээр амьдралынхаа сүүлийн нэг жилийн хугацаанд 300 хуудастай  “An engineer imagines” нэртэй өөрийн намтар номоо бичсэн байдаг. Түүнтэй хамт ажилласан дэлхийн алдартай архитекторууд “Тэр бол барилга бүтээцийн инженер гэхдээ төсөөлдөг инженер” гэж тодорхойлсон байдаг. Peter Rice инженер нь архитекторын санааг маш бүтээлчээр, адил сэтгэхүйгээр бодож чаддаг нь түүний бүтээлүүдийг дэлхийд сор болгосон. 

Архитектор шилэн байшин хүсэхэд Peter Rice метал, бетонд баригдаагүй, татлага тороосоор кабел хийж хүчитгээд, шилний уян байдлыг ашиглаж,  керамик, нийлэг материал гээд бүгдийг нь ашиглаад Парисын шилэн пирамидыг барьсан. Энэ утгаараа архитекторуудын хүрээлэлдээ өндрөөр үнэлэгдсэн юм. 

Тиймээс архитекторууд шиг уран сэтгэмж инженер танд байхгүй бол түүнийг нь ашиглаад хамтраад ажиллах хэрэгтэй. Архитекторуудад инженерүүд шиг математик тооцоолол байхгүй бол түүнээс суралцаж, харилцан бие биеэ хүлээн зөвшөөрч ажиллавал гайхалтай бүтээл төрнө гэж боддог.  

Зураг төслийн компаниуд BIM - ыг амжилттай нэвтрүүлж байгаа ч бусад компаниуд нь ашигладаггүйгээс болж бүрэн нэвтрэхгүй байна уу гэж бодож байна. Уг нь төрөөс BIM- ыг нэвтрүүлэх чиглэлтэй ажиллаад байгаа ч дорвитой өөрчлөлт гарахгүй байгаа болов уу? 

Намайг 2012 онд “Өрх” ХХК - д ажиллаж байхад манай компани BIM нэвтрүүлж байсан. 11 жилийн өмнө гэсэн үг шүү дээ. Одоо сүүлийн үеийн зураг төслийн компаниуд эрчимтэй нэвтрүүлж байгаа. Төр BIM гэдэг гоё трэнд сэдэвтэй болсноос биш дорвитой арга хэмжээ авсангүй гэж харж байгаа. БХБЯ, БХТ өчнөөн олон зөвлөгөөн, форум, хэлэлцүүлэг  хийх юм. Тэр хэлэлцүүлгээс гарсан үр дүн дээр тулгуурлаад цаашаа явмаар байна.

Миний бодлоор зураг төслийн компани BIM нэвтрүүлэхэд ямар ч асуудалгүй. Харин захиалагч хамгийн хүчтэй субьектив юм. Захиалагч гэхээр улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын хувьд төр өөрөө, хөдөө, орон нутгийн төсөлд аймгийн Газар зохион байгуулалт, геодези, зураг зүйн газрууд, Нийслэлийн хувьд Нийслэлийн Хөрөнгө Оруулалтын Газар нь өөрөө хөрөнгө оруулагч болж байгаа учраас BIM нэвтрүүлэх нь зайлшгүй. Тэгвэл хувийн хэвшил яах вэ? MCS групп, Таван богд групп, Teso properties ХХК гээд томоохон хөрөнгө оруулагч, захиалагч нар нь түүчээлэн өөрсдөө BIM - ыг нэвтрүүлж, “миний төслийг BIM - ээр хэрэгжүүлнэ шүү” гэсэн шаардлагыг гүйцэтгэгч нартаа тавихад шат шатандаа нэвтрээд явна гэж хардаг. BIM ашигласнаар зураг төслийн уялдаагүйгээс болж гардаг олон алдаанууд үгүй болж, угсралтын хугацаа хойшлохоо болино. Захиалагч зураг төслийн алдаанаас болж 200 -300 ажилтнаа барилга угсралтын талбайд гацааж, өчнөөн мөнгөө урсгахын оронд зураг төслийн 10 ажилтанд ажиллах нөхцөл боломжийг нь захиалагч олговол асуудалгүй гэж бодож байна. 

Инженерүүд BIM  дээр ажиллах хангалттай ур чадвартай гэж бодож байна уу?

Монгол инженерүүд ажиллах бүрэн чадвартай. Гэхдээ англи хэл, англи хэл бас дахин англи хэл хэрэгтэй. Энэ бол миний харж байгаа өнцөг. Windows зэргийг крак /crack/ - даж хэрэглэдэг шигээ BIM - ыг ашиглаж болохгүй. Учир нь барилга бүтээцийн инженер, архитектор, цахилгааны инженер гээд арав гаруй инженер нэг зураг зурж, нэг загвар дээр ажиллах учраас заавал сервертэй байх ёстой. Жаахан муухайгаар яривал Монгол инженерүүд ямар ч программыг крак /crack/ - ддаг. Гэтэл энэ загвар нь серверт байрших ёстой учраас мөнгийг нь төлөөд серверээ байршуулна. Өөр арга байхгүй.

BIM - ын нарийн бүх зүйл нь англи хэл дээр бий. AutoCAD бол copy, paste, mirror гэх зэрэг хэдэн команд мэддэг байхад ашиглаж болдог. Харин BIM дээр модель хийж байгаа тул тус загварын цаана бүх үзүүлэлтүүд гарч ирэх ёстой байдаг. Энэ мэдээллийг бий болгохын тулд фэйсбүүк, yahoo messenger -ийн англи хэл хангалттай биш, тодорхой хэмжээний мэргэжлийн англи хэлний ур чадвар шаардана. Гэхдээ сүүлийн үед бүх залуус хэлтэй болж байна. Тиймээс энэ асуудал биш гэж бодож байгаа. 

Төслийн худалдан авалтыг хэрхэн хийдэг вэ? Манай ханган нийлүүлэгчид, үйлдвэрлэгчид бүтээгдэхүүнээ томоохон төслүүдэд нийлүүлэхийн тулд ямар шаардлагыг хангасан байх ёстой байдаг вэ? 

Оюу Толгойн төсөл дээр ажиллаж байхад бетон, хольц, арматур нь гэрээ хийсэн байгууллагуудаас ирдэг байсан. Харин ган хийц, тоног төхөөрөмжүүдийн ханган нийлүүлэлтийн худалдан авалтад санаа их зовдог байлаа. Гэхдээ энэ бүгдийг түрүүн ярьсан 300 хуудастай техникийн шаардлагадаа тодорхой тусгасан байдаг. Жишээлбэл, захиалагч Hoermann - ны хаалгыг л хүлээн зөвшөөрнө, эсвэл чанар үзүүлэлт нь үүнтэй дүйцэхүйц гэж заасан байдаг. Эсвэл зах зээлд зөвшөөрөгдсөн бүх чанартай ханган нийлүүлэгчдийг тодорхой заасан байна. Тиймээс зураг төсөлд заасан олон материал дундаас сонголт хийхэд худалдан авалтын мэргэжилтэн хангалтгүй. Харин  инженерийн багынхан техникийн үзүүлэлт нь захиалагчийн шаардлагад нийцэж байгаа эсэхийг шалгаад дараа нь санхүү рүү шилждэг. Маш олон харьцуулалтыг хийх шаардлага тулгардаг. Гэхдээ энэ бол Оюун Толгойн жишээ. 

Харин дотоод бол өөр. Хэрвээ зураг төсөлд Hoermann хаалга суулгах гэж заавал “Чи ямар ашиг сонирхол, холбоо сүлбээтэй, хэдэн төгрөг аваад энэ брэндийг энд тусгав” гэдэг. Анхнаасаа зураг төсөлд тоног төхөөрөмж, материалын чанар үзүүлэлтийг тусгаж өгөх нь чухал. Тиймээс бидэнд шийдэл хэрэгтэй байна. Миний бодлоор тухайн брэндийг заагаад “Үүнтэй дүйцэхүйц” гээд бичихэд энэ бүхний шийдэл. Хэнд ч давуу эрх олгохгүй гэсэн үг. 

Манайхан тодорхой нэр брэнд зааж болохгүй гэдэг учраас төсөв бодохдоо  гурван компани руу яриад дундаж үнээр нь гаргасан байдаг. Нэгэнт ингэж судалгаа хийж байгаа учраас тухайн судалгаа авсан компаниудаа тусгаад эсвэл “... үүнтэй дүйцэхүйц” гэж бичихэд болохгүй зүйл байхгүй. Төслийн худалдан авалт үүнээс эхлэлтэй. Зураг төсөл дээр л тодорхой заагаагүй бол юу авах нь тодорхой бус байна. 

Монголд газар хөдлөлтийн идэвхжил нэмэгдэж байгаа гэсэн мэдээлэл гараад байгаа. Гэтэл барилгууд маань улам өндөр болоод шигүү ойр ойрхон баригдаад байна. Энэ тал дээр та ямар бодолтой байна? 

Миний хувь  хүний мэдлэгийн хүрээнд бол газар хөдлөлтийн балл өссөн асуудал байхгүй. 

Хүний өмч, үнэ цэнтэй үл хөдлөх хөрөнгийг нь үнэлээд газар хөдлөлтөд тэсвэргүй гэвэл нэг талаараа хүний хөрөнгийг үнэгүйдүүлж байна. Нөгөө талаараа хүний хөрөнгийг үнэгүйдүүлэхгүй гээд Турк шиг өршөөлийн хууль гаргаад байж болохгүй. Тэгэхээр энэ хоёрын дунд зохицуулалт хийх ёстой болж байна. Үүний тулд л инженерүүд, оюун ухаант хүмүүс байгаа шүү  дээ. Хүчитгэх шаардлагатай бол хүчитгэх л хэрэгтэй. 

Хүчитгэл хийхэд 9 тэрбум шаардлагатай гээд яригдаад байна лээ? 

Шаардлагатай мөнгийг гаргах хэрэгтэй. Цаашид ийм их зардал гаргахгүйн тулд анхнаасаа газар хөдлөлтөд тэсвэртэй, тусгаарлах системтэй барилга барьж эхэлье л дээ. Бид өндөр хөгжилтэй орнууд Iphone хэрэглээд, цахилгаан машин унаж байна гэхээр бүгд л аваад хэрэглэж байна. Үүнтэй адил өндөр хөгжилтэй орнууд газар хөдлөлтөд тэсвэртэй тусгаарлах систем хэрэглээд байна. Бид яагаад энэ технологийг нэвтрүүлж болохгүй гэж. Тиймээс тэр стандарт, техникийн шаардлагыг оруулж ирээд, норм, дүрмээ гаргаад боловсруулалтаа хиймээр байна. Эрт орой эцсийн дүндээ ийм л сонголтод хүрнэ гэж бодож байна. 

Ирээдүйд ямар барилга үнэ цэнтэй болох вэ? 

Би АНУ - ын мэргэжилтний подкастуудыг сонсдог юм. Түүгээр нэг америк инженер гайхширалд орсон тухайгаа ярьсан юм. “LA - д хамгийн үнэтэй байшингийн сурталчилгаа нь харууцыг нь онцлоод, далайн эрэг цонхоор ингэж харагдана, гадна тал, өнгө дизайнаар нь үнэ цэн нь тодорхойлогдож байсан. Харин Японд хамгийн үнэтэй барилгын сурталчилгаанд ганцхан резиний зураг байсан” гэж ярьсан юм. АНУ - д харууцаар, Японд бол газар хөдлөлтөд тэсвэртэй тусгаарлах системээр тодорхойлогдож байгаа юм. Тэгэхээр барилгын үнэ цэн гэдэг гаднаа гоё хэлбэртэй, өндөр сайхан байх нь хамаагүй ашиглалтын үедээ нурчихгүй, хүмүүсийн амь насыг хамгаалахаар байх ёстой. Магадгүй барилга бүтээцийн тооцооны инженер хүний өнцгөөс харахад ингэж санагдаж байгаа байх.

Мөнгөтэй хүмүүс хөгжлийг түүчээлнэ. 570 унаж, LV барихаасаа урьтаад барилгадаа хөрөнгө оруулаасай гэж боддог. Үүнийг зөвөөр хүлээж аваад наанадаж өөрийнхөө хаусыг барихдаа газар хөдлөлтөд тэсвэртэй тусгаарлагчтай баривал үл хөдлөх хөрөнгө нь хамгийн үнэ цэнтэй болно. Мэдээж Монгол улс шиг  365 хоногийн бараг 250 хоног нь галлагаатай байдаг оронд эрчим хүчний хэмнэлт чухал. Үүн дээрээ нэмээд газар хөдлөлтөд тэсвэртэй дэвшилтэт технологийг ашиглавал илүү үнэ цэн бий болно. Барилгын  үнэ цэн, мөн чанар юунд оршиж буйг олж хараасай. 

Худалдаж авсан барилгынхаа баганыг нь нураах, зориулалтыг өөрчлөх зэрэг зөрчлүүд цөөнгүй гардаг. Энэ нь эрсдэл дагуулж байгаа гэж харж байгаа? 

Үүнд цензуртай хандах хэрэгтэй. Араг бүтээцтэй( каркасан) барилга нь багана, дамнуруу, хучилт байдаг. Тиймээс даацыг авч буй баганыг л нураахгүй бол тусгаарлах ханануудыг нураахад асуудалгүй. Магадгүй сайн ч зүйл байж мэдэх юм. Газар хөдлөлтийн үед даацын багана ганхаж байх ёстой байтал, тусгаарлах хананууд хөдөлгөхгүй барихаар илүү эрсдэлтэй болно. Харин бүрэн цутгамал барилга нь баганаар биш ханаар ачааллаа авдаг учраас ханыг нь нурааж болохгүй гэсэн үг.  Танаас асууя. 5 давхар байшинг тоосгоор баривал хямд уу? Араг бүтээцээр  баривал хямд уу? 

Тоосгоор барих нь илүү хямд тусах байх. 

Тийм, тэгвэл 26 давхар байшинг араг бүтээцээр барих нь хямд уу, бүрэн цутгамал хийвэл хямд уу? 

Бүрэн цутгамал байвал илүү газар хөдлөлтөд тэсвэртэй гэж ойлгож байгаа. Бүх барилгууд бүрэн цутгамал гэдгээрээ сурталчилгаагаа хийх болсон. Тиймээс араг бүтээц нь илүү хямд болов уу?

Энэ бол харьцангуй ойлголт. Карказаа цутгаад, ханаа өрөөд, гадна фасадаа хийснээс хана даацын элементээ нэг цутгах нь илүү хурдан байгаа юм. 26 давхар барилга дээр хүн хүчний тухай яригдана шүү дээ. Үүнтэй адил хуучин соц нийгмийн үеийн угсармал төмөр бетон хийцтэй барилга гэж бий. Тэдгээр барилгууд мөн ханаараа даацаа авдаг. Гэтэл ийм хуучны барилгуудыг нураагаад, өргөтгөөд байгаа нь тун аюултай. Ялангуяа 40,50 мянгатын барилгууд тоосгон ханатай. Гэтэл цонхыг нь томсгоод, хүчитгээд байж болохгүй шүү дээ. 

Манай барилга бүтээцийн тооцооны инженерүүд дунд экстремист үзэл явдаг. Тэр нь “Газар хөдлөөд бүх барилгууд нураад өгөөсэй, тэгвэл хэн чанартай барилга барьдаг нь харагдана гэж …” Нэг талаасаа бол бүүр аргаа барсан хүний үг. Нөгөө талаасаа энэ олон хүний амиар тахил өргөж байж ойлгох ёстой гэж үү. Тэгэхээр зүй зохистой ганц шийдэл нь инженер болох шаардлагуудыг өндөр тавих ёстой болж байна. Ёс зүй гэдэг маш чухал. 

Үүн дээр нэгэн жишээ яръя. Leslie Robertson гэх инженер нь 2001 онд нурсан дэлхийн худалдааны төв болох хоёр ихэр цамхгийг төсөллөсөн барилга бүтээцийн тооцооны инженер хүн. Энэ хүний мэргэжлийн ёс зүйг онцолж яримаар байна. Хувь хүнийхээ амьдралын туршлагаар барилга бүтээцийн тооцооны инженер хүн нийгэмдээ хүлээх хариуцлагыг дэлхий дахинд харуулж чадсан юм.

Түүний барьсан хоёр ихэр барилгыг онгоц мөргөж, түүн дотор байсан өчнөөн олон хүн нас барахад тэдгээр хүмүүсийн ар гэрээс маш их дарамталсан захидлууд, дайралтууд ирсэн. Чиний барилга нурчихсан байна, яг яаж тооцсон юм бэ гээд л байцаагдсан. Нэг л үг буруу хэлэхэд шоронд явна. Гэтэл энэ барилга онгоц ирээд мөргөхөд нураагүй, голоороо тасраад онгоцны түлш асгараад шатаж дуусах хүртэл нураагүй шүү дээ. Энэ төслийг эхлүүлэхэд тэрээр 30 гаруйхан настай байсан. Түүнийг 73 настай байхад осол гарч түүнээс хойш 20 жилийн дараа нас барсан. Тэр энэ бүгдийг даваад гарсан. 2019 онд Leaning out гээд энэ хүний амьдралаар баримтат кино хийгдсэн.  

110 давхар барилгын хувьд хамгийн аюултай зүйл бол газар хөдлөлт биш, салхи юм. Гэтэл тэр үед салхины инженерчлэл хөгжөөгүй, норм, дүрэм байгаагүй учраас үүнийг тооцоолоогүй байсан. Тэрээр бүх төсөл дууссаны дараа үүнийг ойлгож, барилгынхаа загварыг гаргаад хажуугаас нь салхи үлээлгээд туршиж хийсэн байдаг. Тэр хүн эгондоо дарагдаад, зүгээр орхиж болох байсан ч бүх үнэнээ хэлж, хүчитгэсэн. Энэ цэвэр мэргэжлийн ёс зүй. 

Инженерийн ёс зүйтэй холбоотой дөрвөн киног инженерүүд заавал үзэж, сонсоосой гэж бодож байна. “Leaning Out” гээд Leslie E Robertson-ийн тухай кино, Peter Rice-ийн тухай “An engineer imagines” баримтат кино, The Fifty-Nine-Story Crisis: A Lesson in Professional Behavior гэх лекц,  2024 онд цацагдах Reaching New Heights гээд өндөр барилгын эцэг Fazlur Rahman Khan - ын талаарх баримтат киног үзэх хэрэгтэй. Инженерүүд бүх төрлийн тооцоог хийдэг л байх. Гэхдээ бөмбөг дэлбэрч онгоц мөргөхөд ч  нурахгүй гэсэн тооцоо хийх үү? 

Дэлхийн худалдааны төвийн хоёр ихэр цамхгийн террорист халдлагаас хойш дэлбэрэлтийн ачаа, өргөжин нуралтын тооцоог чухалчлан авч үздэг болсон.

Мэргэжлийн ёс зүйг сануулж, ойлгуулсан нөхцөл байдлууд үүсэж байв уу? 

Газар шорооны ажил хийж байхад хөрсний ус дээшилж, тухайн үедээ усаа соруулаад ажиллаж байсан ч насост эвдрэл гарснаар хөрсний ус нь дээшээ гарч ирээд хөлдчихсөн юм. Үүнийг 12 сард гэсгээх боломжгүй. Энэ үед доод хөрс нь хөлдөөгүй байгаа гээд нүдээ аньж болох байсан ч ёс зүй гэдэг зүйл бий шүү дээ. Энэ бол алдаа мөн. Эцэст нь бид нар дараа жил нь 8 дугаар сард бүх хөрсөө гэсгээгээд ачааллаа бага багаар өгөөд ажлаа дуусгаж байсан. 

Үүн дээр нэг зүйл нэмж хэлэхэд манай инженерүүд намар гэсгэлэн байхад сууриа ухаад, хавар нь барилгаа барьчихдаг.  Гэтэл буурь хөрсний суулт гэдэг зүйл 5-10 жилээр яригддаг. Үүнийг бүгд мэддэг хэр нь ийм жишгээр явсаар л байна. Хавар газраа ухаад, дулаарангуут сууриа тавих ёстой.  Уг нь  Барилга бүтээцийн ажлын зургийн хамгийн эхэнд хөлдүү буурин дээр суурь тавихыг хориглоно гээд заасан байдаг. Тиймээс хөлдүү хөрс ухахаас залхуурахаа болимоор байна. 

Цаашид ямар ажлууд төлөвлөсөн байгаа вэ? 

2012 оноос хойш IELTS шалгалтад бэлтгэсэн. Гэхдээ англи хэл сурах гэж бэлдсэн юм. Сүүлд 2022 онд IELTS шалгалт өгөөд АНУ - ын ямар ч их дээд сургуульд тэнцэхүйц оноо авсан. Одоо тэтгэлгээр докторт сурах гээд хөөцөлдөж байгаа. Энэ бол миний нэг мөрөөдөл, зорилго. Би АНУ - д өөрийгөө сорьж, уулын бэлээс эхэлж, мэргэжлээрээ ажилламаар байна. Өөрийнхөө мэдсэн сурснаа Монгол инженерүүддээ түгээхийг хүсэж байгаа. Мөн  боломж олдвол барилгын барилга бүтээцийн өндөр тооцоолол шаардсан, архитекторын уран сэтгэмжийг бодит болгосон сайхан бүтээлд инженерээр нь ажиллах юмсан гэж боддог. 

АНУ, Аризона муж улс, гэргийн хамт 2015 он

Бидэнтэй сонирхолтой яриа өрнүүлж, өөрийн үзэл бодол, ертөнцөөсөө хуваалцсанд баярлалаа. Таны санасан бүхэн бүтэх болтугай! 

Г.Сувд-Эрдэнэ