ШУТИС - ийн зөвлөх профессор, академич Д. Дашжамц

Газар доорх орон сууцны барилгыг гүн биш суулгах, шороо овоолж дарсан хэлбэртэй байж болно. Харин байгалийн гэрэлтүүлэгтэй байх зарчмыг баримтална. Олон нийтийн зарим (хүүхдийн цэцэрлэг гэх мэт) барилгуудыг бас байгалийн гэрэлтүүлэгтэйгээр төлөвлөх шаардлага тавигддаг. Бусад барилгуудын суулгалтын гүн харилцан адилгүй байна. Жишээ нь кино театрын барилгыг байгалийн гэрэлтүүлэггүй боловч бага гүнд суулгаж хучилтын дээгүүр ногоон байгууламж хийнэ. Давсны уурхайд сувилал барих бол түүнийг далд гүнд байрлуулах шаардлагатай байдаг. 

1. Орон сууцны барилгуудын бүтээцийн шийдэл. 

Орон сууцны барилгуудын бүтээцэд хавтгай болон орон зайн төмөрбетон, мод, ган бүтээц өргөн ашиглана. Орон зайн бүтээцийг ашигласнаар рельефийн налуутай зохицсон, хөнгөн сэтгэгдэл төрүүлэхээр хийх боломжтой байдаг. Орон зайн бөмбөгөр хэлбэртэй хучилтуудыг хийгээр үлээлгэж гаргасан нийлэг хэв болон пластмассан хэвэнд цацалтын бетон металл хавиргатай цутгаж хийж болдог. 

Газарт булагдсан барилгуудын бүтээцийн шийдлийн нэг онцлог нь дулааны хамгаалалт сайтай байдаг. Ийм гадна тусгаарлах ханыг ил ханатай барилга шиг зузаан ханатай эсвэл тийм дулаан тусгаарлалт  хийх шаардлагагүй байдаг. Нимгэн төмөрбетон, тоосгон хананд сайн ус тусгаарлалт болон шүүрүүлэх систем хийхэд хангалттай байдаг. 

Орон сууцны барилгуудыг тэгш болон налуу гадаргууд 1-2 давхар тусдаа сууц хэлбэртэйгээр төлөвлөдөг. Налуу ихтэй газарт олон давхар террас хэлбэрээр төлөвлөнө. 

Хэлбэрээр нь орон сууцны барилгуудыг өндөрлөсөн, нэвт гаргасан, атриум хэлбэрийн гэж ангилдаг (зураг 1).

Зураг 1. Орон сууцны барилгуудын үндсэн схемүүд: а-өндөрлөсөн;

б-нэвт төлөвлөлттэй; 

в-атриум хэлбэртэй; 

г-налуу дээрх; 

1- хөрстэй контактлах хана; 2-хавтгай хучилт; 

3-суурь; 

4-хөрстэй харьцахгүй чөлөөтэй орших хана; 

5-хучилт; 

 6-дотор хана; 

 7-бөмбөгөр хучилт; 

8-гэрлийн фонарь.

Өндөрлөгдсөн барилгын нэг ханыг (гол төлөв урагшаа харсан) хөрсөөр даруулалгүй чөлөөтэй үлдээдэг (зураг 1 а). Энэ төрлийн барилгуудыг бас тэгш газарт бага зэрэг суулгаж бариад 3 талаас нь шороогоор дарж хучиж болно. Чөлөөтэй үлдэх ханын урт аль болох бага байвал дулаан алдалтыг багасгана. Үндсэн өрөөг гэрэл нэвтрэх цонх бүхий талд байрлуулж араар нь коридор үүсгэж эсрэг талд нь гал зуух, ариун цэврийн болон   сантехникийн өрөөнүүдийг байрлуулдаг. 

Нэвт төлөвлөлттэй барилгуудыг тэгш газарт барих ба 2 талаас гэрэлтүүлэгтэй байдаг. Барилгыг бага зэрэг газарлуу суулгаж өгөх бөгөөд хөрсний хажуугийн даралт их биш байдаг. Дээвэр дээр тэгш асгаас хийдэг. Ийм төрлийн барилгуудад нээлттэй хана болон хөрсөөр даруулсан хануудын зааг газруудад түших хана хийж өгнө (зураг 1 б). 

Атриум хэлбэрийн төлөвлөлттэй барилгуудыг дотор талын орон зай болон орцтойгоор төлөвлөх бөгөөд эндээсээ гэрэлтүүлэг авч байдаг. Ийм төлөвлөлттэй барилга дөрвөн талаасаа шороогоор манагдсан байх, эсвэл нэг тал чөлөөтэй байж болно (зураг 1 в). Дотоод орцны периметр дагуу үндсэн сууцны өрөөнүүдийг байрлуулж битүү тойруулсан коридор үүсгэж эсрэг талын цонхгүй хана талд бусад туслах өрөөнүүдийг байрлуулна.

Налуу энгэр газарт байрлах барилгуудыг бага зэрэг газарт суулгаж нэг ханыг гэрэлтүүлэг болон агаар солилцох зорилгоор ашиглана. Барилгын давхруудыг шаталсан хэлбэрээр, мөн тусдаа барилгуудыг шаталсан хэлбэртэйгээр байрлуулбал оновчтой болно (зураг 1 г). Хүмүүсийн сууц руу орох орцонд лифт болон шат төлөвлөж өгдөг. Үндсэн өрөөнүүдийг нээлттэй ханын дэргэд, түүний ар талд коридор, эсрэг талд нь бусад туслах өрөөнүүдийг төлөвлөнө. 

Зураг 2. Орон сууцны барилгуудын үзэгдэх байдал.

а- өндөрлөгдсөн;

 б- нэвт төлөвлөлттэй;

 в- атриумтай;

 г- налуу энгэрт.

Гүн суулгалттай болон шороогоор булагдсан барилгууд бүтээцийн хувьд дараах үндсэн элементүүдээс бүрдэнэ: 

хучилт (ус тусгаарлалт, дулаан тусгаарлалт, дренажийн системтэй); 

гадна хана (ус тусгаарлалт, дулаан тусгаарлалт, дренажийн системтэй) ; дотор хана; суурь; хөрсний даралт хүлээж авах парапетийн хана; давхар хоорондын хучилт; түших хана

Газарт байрлуулах барилгуудын төлөвлөлтийн нэг гол асуудал нь барилгыг газрын рельефтэй холбох асуудал байдаг. харьцангуй тэгш газарт барилгыг хагас суулгах, барилгын эргэн тойронд бага зэргийн асгаасаар манаж төлөвлөнө. Бага налуутай газарт барилгыг хөрсөнд бүрэн болон хагас суулгана. Харин огцом уналттай газарт барилгыг хэд хэдэн түвшинд төлөвлөж террас бүхий олон давхар барилга үүсгэж төлөвлөнө. Барилгын шалыг суулгах гүн нь рельеф, хөрсний усны түвшингээс, шороогоор дарах зузаан нь барилгын дулааны алдагдлаас, булах хэлбэр нь ландшафтын ерөнхий төрх болон нарны тусгал зэрэг хүчин зүйлүүдээс хамаарна. 

            Газар доорх барилгын урт өндрийн хэмжээ нь пропорцын зохицуулалт, суулгах гүн, булах хэлбэр, барилга руу тусгах нарны гэрлийн байдал зэргээс хамаарна. Хавтгай дээвэртэй барилгын хучилтыг урьдчилан хүчитгэсэн олон нүхтэй хавтанд дулаан болон ус тусгаарлалт хийж гүйцэтгэнэ (зураг 3).

Зураг 3. Хучилтын манаас ба барилгын зангилааны схем.

а,б- 0,5-1,0 м зузаан асгаас бүхий хучилтын бүтцийн схем; 

в- хучилтын манаасны зузаан түүний дээр суулгах суулгацын хэмжээнээс хамаарах байдал; 

г...ж- барилгын парапетын хэлбэрүүд. 

1-хөрс; 

2- дернаж; 

3-дулаан тусгаарлалт; 

4-ус тусгаарлалт; 

5- олон нүхтэй хавтан; 

6,8- дотор, гадна өнгөлгөө; 

7- парапетын хучлага; 

9- парапет; 

10- нээлттэй гадна хана; 

11- хавтан; 

12- брус; 

13- гоёлын карниз.

Хучилтын хавтан дээр 20-40 см зузаантай цементийн тэгшилгээ хийж түүний дээгүүр ус тусгаарлалт, түүний дээр 150 мм зузаан дулаан тусгаарлагч тавиад 75 мм зузаан шүүрүүлэх зориулалтын элс дэвсэнэ. Шороон асгаасны зузааныг дулаан алдалтыг багасгах тооцооноос гадна  тарих ургамлын төрлөөс хамааруулна. Таримал өвс ургуулахад 450 мм , жижиг бут сөөгөнд 750 мм хүртэл, бага зэргийн модод суулгахад 1000 мм орчим зузаан байна. Барилгыг манах шороонд хөрсний хольц ашиглана. Орчны хөрсөнд элс, хүлэр зэргийг нэмнэ. Барилгын парапетын зангилаа  их эмзэг, хариуцлагатай хэсэг байдаг. Энд конденсаци үүсэхгүй байх нөхцөлийг бүрдүүлнэ. Парапет атмосферийн үйлчлэлд өртдөг учраас хэд хэдэн хувилбарыг зураг дээр үзүүлэв.

Газарт булагдах орон сууцны барилгын суурийг гол төлөв угсармал болон цутгамал шугаман суурийн хэлбэртэйгээр сонгоно. Өндөрлөгт барих сууцны нэг талын манаастай ханын суурийг хөрсний хажуугийн даралтыг бодолцоод суурийн өргөнийг тогтооно. Ханын хөрсөнд булагдах байдлаас хамааруулан зоорьтой барилгын суурь шиг эсвэл газар дээр  ил баригдах барилгын суурийн адилаар төлөвлөгдөнө. Жишээ нь өндөрлөгт байрлах   хоёр давхар барилгад хөрсний хажуугийн даралт их байх тул суурийг шилжилт ба хазайлтад тооцох шаардлагатай болно. 

Барилгын ханыг тоосго, том, жижиг блокуудаар хийнэ. Ханын өндөр давхрын хэмжээнд ойролцоогоор 2,7 м, зузаан нь дулаан техникийн тооцоогоор сонгогдоно. Мөн босоо болон хэвтээ ачаанд бат бэхийг тооцно. Ханын угсармал блокуудын залгаасыг шилжээсийн хүчлэл хүлээж авахаар тооцно. Хананд угсармал элементүүдийг арматурчилсан хөрстэй хослуулан  ашиглаж болно. 

Хучилтад олон нүхтэй хавтан, өрөөний хэмжээтэй том хавтгаалж болон цутгамал төмөр бетон хавтан ашиглана. Шороогоор булагдах хучилтын хавтан дээрээс үйлчлэх ачаанаас гулзайлтад ажиллахаас гадна ханын ачааны үйлчлэлээс өөрийн хавтгайд хөшүүн диск болж ажиллах ёстой. Иймээс хучилтын элементүүдийн залгаас, холбоосонд онцгой өндөр чанарын шаардлага тавигдана. Угсармал элементүүдийг холбосны дараа хучилт хөшүүн диск болж ажиллах ёстой.

Газар доорх барилгын хана болон хучилтад оболочек өргөн ашиглана. Хана нь цилиндр болон хуниастай хатан хэлбэртэй байж болно. Ийм ханын бүтээц хөрсний хажуугийн даралт ба шахах үйлчлэлд  үр дүнтэй ажилладаг. Дугуй байгуулалттай барилгын хучилтад купол, свод ашиглана. 

Зураг 3. Газар доорх орон сууцны барилгын бүтээц, элементүүд:

а-хана; 

б-хучилт; 

в, г-угсармал оболочек; 

д- хийлсэн хашлаганд цутгасан хучилт; 

1- тоосгон хана; 

2- хучилтын хавтан; 3- ригель; 

4- багана;

5- суурь; 

6- ханын хавтан; 

7- нүүр хавтан; 

8- цилиндр оболочек;

9- долгионт свод; 

10- купол.

Хагас булагдсан барилгын түшиг ханын бүтээц. Эдгээр барилгуудын түшиг ханын бүтээц нь хажуугийн булсан хөрсийг түших, хөрсөнд булагдаагүй ханын хэсэгт хөрсийг нуралтаас хамгаалж барих үүрэг гүйцэтгэнэ. Орон сууцны барилгуудын түшиг ханыг архитектурын хувьд үзэмжтэй, хөнгөн, ногоон байгууламжийн үүргийг гүйцэтгэхээр, материал хэмнэх, барилгын буцааж булах шороог ашиглахаар бодож төлөвлөдөг. Тухайлбал, хөрсийг арматурчилах, мембран болон оболочек хэлбэртэй, хөнгөн нэвт нүхтэй блокууд ашиглана (Зураг 4). Иймэрхүү орон зайн бүтээц, эдлэхүүнийг хоёр давхар барилгын 3-6 м өндөр хананд ашиглана. Эдгээрийг мөн налуу дээр тавьж тохижилтын ажилд ашиглана. 

Зураг 4. Оболочек ба мембранаар хийх түшиг ханын бүтээц, элементүүд:

а- гипар ба склад (нугалааст); 

б- арматурчилсан хөрс; в- ногоон хана; 

1- гипар; 

2- нугалаас; 

3,4- нугалааст ханын хавтанд зориулсан сууриуд; 

 5- угсармал хавтгаалж;               6- анкер; 

7- хайрцаган бүтээц; 

8- нугалаасын элементүүд.

Хөнгөн хийцийн төмөрбетон түших ханыг нүүрний хавтан ба суурийн хавтангуудаар нийлүүлж угсардаг.   Эдийн засгийн хувьд хөнгөн хийцийн элементүүд ашигтай байдаг. оболочекуудыг хөрс рүү болон эсрэг тал руугаа гүдгэртэй хийдэг. Энэ нь тухайн хэсэгт дээрх  хөрсний даралтаас үүсэх гулзайлгах моментыг багасгана. 

Түших ханын бүтээцийг  ногооруулахын тулд хөндий үүсгэдэг. Гэхдээ булах шороо нүхээр гоожихгүй байх шаардлагаар нүхний хэмжээг хязгаарладаг. Нүхний өндрийн хэмжээ h=δ⋅tgϕ гэж тогтооно. Энд δ-ханын зузаан; ϕ-хөрсний дотоод үрэлтийн өнцөг. Түших ханын эдгээр нүхнүүдэд гоёл, чимэглэлийн ургамал тарьж ургуулдаг.

Нугалааст оболочекийн ханын зузааныг элементийн голоор нь арматурын сетек тавьж хоёр талаар нь хамгаалалтын бетон үүсгэхийн тулд 70-100 мм-ийн зузаантай хийнэ. Ханын өндөр 6 м ба түүнээс дээш байвал хөрсний хажуугийн даралтыг бодолцож ханын элементийг зузааныг 150 мм хүртэл нэмэгдүүлнэ (зураг 4а).

Мембрант түшиг ханын бүтээц нь хөрсний даралтаас үйлчлэх суналтад ажиллах нүүр хавтанцрууд ба хөрсийг арматурчилах үүрэг бүхий   бэхэлгээний анкеруудаас бүрдэнэ (зураг 4б). Хөрсний арматурыг нарийн зурвас төмөр, тор, хавтгай мембранаар гүйцэтгэнэ. 

Хөрсөөр дүүргэх блокоор хийсэн түших хана нь ажиллагааны хувьд массив түших ханатай төсөөтэй байдаг. Тэдгээр нь тогтоож байгаа хөрс лүүгээ нэлээд гүн орж суусан байдаг. Үүргээр түших ханын тогтвор хангагдана (зураг 4в).

2. Газар доорх олон нийтийн барилгуудын бүтээц

            Тусдаа байрлах олон нийтийн барилгууд нь гүн биш далдлагдсан үед атриумын, өндөрлөгийн, нэвт гэрэлтүүлгийн болон налуу дээрх гэсэн төрлөөр төлөвлөгдөнө. Орон сууцны барилгуудаас гол ялгаа нь хэмжээний хувьд том байдаг. Жишээ нь Канадын Квебекийн консерваторын барилга хоёр давхар бөгөөд газар доор атриумтай, энд нь үндсэн өрөөнүүдийн цонх болон балкон байрладаг (зураг 5). Японы Осако хотод атриумтай хүүхдийн цэцэрлэг барьсан бөгөөд 4 талаасаа орцтой, орцуудыг холбосон атриум дотор бассейн хийсэн байна. барилгын хэмжээ 40м*40м. АНУ-ын Джефферсоны сургуулийг өндөрлөгийн зарчмаар барьсан. Цонхноос хол газруудыг нэмэлт фонариар гэрэлтүүлэхээр төлөвлөсөн. Францад нэгэн бичил хорооллын төвийг нэвт гэрэлтүүлэх зарчмаар барьсан гээд олон жишээ дурдаж болно.  

Зураг 5. Газар доорх олон нийтийн барилгуудын төрлүүд:

а- атриумын; 

б,в- өндөрлөсөн;

 г- нэвт; 

д- нам суулгалттай; 

е-налуу дээр төлөвлөлттэй; 

1- манаас; 

2- атриум; 

3- суурь; 

4- булсан хана; 

5- давхар дундын хучилт; 

6- дээврийн хучилт; 

7- түших хана. 

Олон нийтийн барилгууд нь орон сууцныхаас олон давхар байх учраас өдрийн гэрэл оруулах орц болон гэрэл ойлгож барилгын дотор гэрэл өгөх цилиндр гэрэл ойлгогч ашиглана. 

Олон нийтийн барилгын бүтээц төлөвлөлийн шийдэл нь гүн суулгалттай орон сууцны болон үйлдвэрлэлийн зориулалттай олон давхар барилгуудтай төстэй байдаг. Эдгээр нь угсармал бүтээц, угсармал-цутгамал болон цутгамал цутгамал төмөрбетоноор нээлттэй котлованд, хөрсөнд хана хийх арга,буух худаг болон уулын нэвтрэлтийн аргуудаар гүйцэтгэнэ. 

Орчин үед газар доорх олон нийтийн барилгуудын нэг маягийн зураг төсөл боловсруулж хэрэгжүүлдэг болжээ. Тухайлбал ОХУ-д 5562 м³, эзлэхүүнтэй газар доорх худалдаа, үйлчилгээний болон 7154 м³ багтаамжтай сургалтын   төвүүдийн нэг маягийн зураг төсөл, 300 суудалтай, 6779 м3 эзлэхүүнтэй газар доорх үзвэрийн газар, кино театр болон захиргаа, конторын газар доорх гараж бүхий барилгуудын зураг төсөл зохиогдон янз бүрийн хотуудад хэрэгжүүлж байна. 

 Зураг 6. Газар доорх олон нийтийн барилгуудын нэг маягийн бүтээцийн төрөл: 

а,б- угсармал, дам нуруутай болон дам нуруугүй систем бүхий барилгууд; 

в- цутгамал бүтээцтэй барилга; 

1- дам нуруут системийн хучилтын хавтан; 

2- дам нуруу; 

3,10- баганууд; 

4,11- хана;  

5,6- дам нуруут барилгын сууриуд; 

7,8- дам нуруугүй хучилтын хавтан; 

9-  капитель; 

12- дам нуруугүй хучилтын нөхцөл дэх  суурь. 

Дам нуруут хучилтын систем нь угсармал тасралттай тэгш өнцөгт огтлолтой, 5,7 м урт дам нуруу, 3 м өндөр, 0,5*0,25м; 0,5*1,0м, 0,5*1,5м огтлолтой угсармал баганатай хийнэ. Угсармал хавиргатай болон хавтгай хучилтын хавтангуудыг ашиглана. Ханын суурь угсармал шугаман, баганын суурь нь цутгамал байна. Дам нуруугүй хучилтын баганын сетек нь 6*6 м, 9*6м, 120 мм зузаан хавтан угсармал баганын капитель дээр байрлана.