Инженер  Ш. ГанзоригЭрт дээр үеэс өөрийн хэрэглэх бараа таваарыг бусдад өгч өөрт хэрэгтэй бараа таваараар солилцож эхэлснээс бартер гэх зүйл
/арилжаа/ үүсэлтэй. 2008-2009 оны дэлхийн эдийн засгийн хямрал, тухайн үеийн Монголд үүссэн санхүүгийн хямрал зэргээс шалтгаалж бартерын тогтолцоо бага багаар барилгын салбар луу нэвтэрсэнээр одоо гүн шингэн тогтжээ. Энэ үед хямралын давлагаагаар зах зээл дахь бэлэн мөнгөний нийлүүлэлт багасаж төсөл хөтөлбөрүүд зогсох эрсдэл үүсэх үед бизнесмэнүүд ихэнхдээ төлбөрийн арга дээрээ бэлэн болон бэлэн бус бараа бүтээгдэхүүн санал болгож эхэлсэн.

Бэлэн бүтээгдэхүүний зах зээл дээр бартерын системээр аль аль талдаа сэтгэл ханамжтай харилцан нэг нэгнийхээ хэрэгцээг хангах, таваарыг таваараар солилцон тохиролцож явагдах боломжтой тул цаг хугацаа хэмнэх сайн талтай ч байж мэдэхээр юм.   

Тэгвэл бартерын арилжаа нь ДЭД БҮТЭЦ, БАРИЛГЫН САЛБАРТ хэрхэн нөлөөлж байгаа талаар нарийвчлан үзье.

• Манай дэд бүтэц, барилгын салбарын төсөв бодох аргачлал нь НЭГЖИЙН НОРМ дүрэм дээр үндэслэн тооцоолол хийж бий болдог. Энэ нэгж үнэлгээ нь дотроо шууд ба шууд бус зардал ч гэж хуваагдаж болно. Гэхдээ энгийн үгээр тайлбарлахад зах зээлийн НЭГЖ үнэ нь материалын үнэ + ажлын хөлс + тээврийн зардал + машин механизмын зардал + төлөвлөгөөт хуримтлал буюу ашиг + бусад магадлашгүй ажлын зардлуудын нийлбэрээр тооцогдож бий болдог. Мөн эдгээр шууд зардлуудыг үнийн өсөлтийн индексээр өөрчлөн тооцож байж зах зээлийн бодит үнэ гардаг барилгын эдийн засгийн тооцоолол юм.

• Мөн энэхүү аргачлалыг барилгын эдийн засгийн шинжлэх ухааны суурь онолоор НОРМЧИЛЖ БИЧИГ БАРИМТ болгон мөрдөж иржээ. 

Нэг талдаа бид нормчилсон төсөв өртөг тооцох бичиг баримттай хэдий ч нөгөө талдаа зах зээлийн хөөсрөлт орсон үнийн дүнд тулгуурлаж эдийн засгийн харилцаанд орж хэвшжээ. Мэдээж зах зээлийн үнэ нь нормчилсон төсөв өртгийн үнээс бага зэрэг дээгүүр байдаг нь арилжааны явцад бий болсон жижиг хөөсрөлт бөгөөд энэ нь өрсөлдөөний зарчмаар тодорхой түвшинд байдаг л үзэгдэл юм. Жишээлбэл, нэг төрлийн бүтээгдэхүүн хоёр өөр дэлгүүрт нэг үнээр зарагдах боломжгүй бөгөөд дэлгүүрүүд бүтээгдэхүүний үнээр зах зээлд өрсөлдөг энгийн арга юм.

2012 оноос хойш эрчимтэй бий болсон бартерын систем дэд бүтэц, барилгын салбарт нэвт шингэж хөрөнгө оруулагч болон гүйцэтгэгч байгууллагуудын хоорондын харилцаа нь бартер оруулахгүйгээр зохицохооргүй болсон байна. Энэ тохиолдолд сөрөг үзэгдлүүд бий болсон нь тухайн салбарт ажиллах хүчний хомсдол, чанар, аюулгүй байдал, хариуцлага, үнийн хөөсрөлт, ажилгүй иргэдийн өсөлт зэрэг олон сөрөг үр дагаврыг дагуулсаар байна. 

Төсөвт өртгөөс шууд хамааралтай ажлууд дээр мөнгөн дүнгийн санхүүжилт хийгдэхгүй байхаар ямар ч үед доголдол үүсэж, сөрөг зүйлс гардаг нь бараг л хууль юм. Иймээс тус бүрд нь бага зэрэг тайлбарлая.

1. Материалын зардал /шууд зардал/ 

Материал худалдан авалт хийхдээ бэлэн болон бэлэн бус бүтээгдэхүүнийг бартер оруулан тооцож гэрээ хийх үед хоёр тал аль аль нь бүтээгдэхүүний бодит үнэ дээр эрсдэлээ тооцон үнийн дүнг өсгөж тооцдог жишиг тогтсон байна. Үүний улмаас хэрэглэгчдэд очих эцсийн бүтээгдэхүүний үнэ улам бүр өссөөр.

Бараа материал борлуулдаг байгууллагууд хоёр үнэтэй болсон нь бартер орсон нөхцлийн үнэ мөн бартергүй бэлэн мөнгөн дүнгийн үнэ гэсэн үнэлгээ гараад удаж байгаа билээ. Энэ нь тухайн байгууллага өөрийн алдагдалд орох эрсдэлээ хааж буй арга хэдий ч үнэн чанартаа заавал жижиг алдагдал мөнгөний саатал зэргийг мэдэрч  байдаг талтай.  

Нийлүүлэгч тал нь бартерын бүтээгдэхүүнийг хөөсрөлт орсон үнээр аваад бэлэн мөнгөний хомсдолд орж эхэлбэл зах зээлийн үнээс хямд, хурдан борлуулах эрсдэл тулгарч байдаг тул заавал их, бага хэмжээний алдагдал хүлээнэ.

Зарим үед ирээдүйд бий болох бүтээгдэхүүнээр (ашиглалтад ороогүй байр, эзэмших гэрчилгээ бүхий газар, түргэн хөрвөх авто машин гэх мэт)  бэлэн бүтээгдэхүүнээ солилцох  тохиолдол гарах тул барилгын бараа бүтээгдэхүүн борлуулж буй байгууллага ямар нэг хэлбэрээр хохирол амссаар байна.

Энэ солилцоо урьдчилан тохирсон шаардлагуудын дагуу арилжааны хэрэгсэл ашиглахгүйгээр шууд тохиролцож ихэнхдээ татвараас зайлсхийж нягтлан бодох бүртгэлийн хууль дүрмийг зөрчиж хийгддэг тул татвар ноогдуулах боломжгүй том арилжааны зах зээл далд хөгжиж бие нь томорсоор байдаг.

Захиалагч тал нь хамгийн шилдэг хувилбар болох түргэн хөрвөх чадвартай бүтээгдэхүүн санал болгосон хэдий ч тухайн нийлүүлэгчийн агуулахын таталтаа хийж чадахгүй менежментийн алдаанаас хамаарч хүнд байдалд хүрвэл бас хохирогч болно , эсвэл гэрээт ажлын явцад дахин мөагөн дүнгийн оронд бэлэн болон бэлэн бус бартерыг нийлүүлэгч талд тулгах тохиолдолд мөн нийлүүлэгч тал хохирч эцсийн бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгдсээр...

Ийм харилцаанаас шалтгаалан эцсийн дүнд хоёр тал маргааны байдалд шилжих нь энгийн үзэгдэл болжээ. Гэрээний үүргээ аль нэг нь биелүүлээгүй тохиолдолд манай улсад гурван шатны шүүхээр явах асуудал туйлын хүнд тул хоёр тал хугацаанаас хамаарсан эдийн засгийн  хохирол дахин амсдаг.

2. Ажиллах хүчний зардал /Шууд зардал/

Энэ зардал өдөр тутмын хүний анхан шатны хэрэгцээг хангах зорилготой цалингийн зардал бөгөөд үнийг нийт үнийн дүнд шингээж тохиролцох явдал нь туйлын бүдүүлэг бөгөөд бизнесийн ямар ч этикгүй харилцаа юм. Гэсэн хэдий ч манай салбарт байсаар байгаа нь дараах хэд хэдэн хүнд нөхцөлийг үүсгээд байна.

Ихэнхдээ оюуны бүтээл болон гүйцэтгэл хийдэг байгууллагууд мөнгөн урсгалаа сайтар тооцоолж төлөвлөгөө гаргахгүйгээр байгууллагын эзний мэдрэмжээр, төлөвлөгөө гаргасан ч буруу тооцох эсвэл нөхцөл байдал өөрчлөгдөх эрсдэлийг буруу, зөрүү тооцож  “ажилтай байвал ам тосдоно” гэсэн зарчим баримтлан  нөгөө л хөөсрөлт орсон үнэтэй бүтээгдэхүүн шингэсэн гэрээ хийх сонголттой тулгарсаар. Ихэнхдээ захиалагч тал бартерын шаардлагыг гаргадаг тул гүйцэтгэгч тал түүнд зохицох арга эрэлхийлж эрсдэл хүлээж шийдвэр гаргадаг.

Бүх төрлийн гэрээт ажлын гүйцэтгэгч талын ашиг нь зөвхөн хугацаан дээр тулгуурлан тооцож гаргадаг бөгөөд хугацаа алдах тусам олох ашиг нь буурдаг бөгөөд хугацаатай уралдаж ажлаа гүйцэтгэсээр...

Гүйцэтгэгчид хугацааны эрсдэлд орохгүй байх үүднээс бэлэн мөнгөний урсгалаа аль болох бараа материал тээвэр гэх мэт шууд худалдан авах зардал руу шилжүүлж бартерын бүтээгдэхүүнээ арилжаанд оруулах замаар цалингийн зардлаа шийдэх зарчим баримталж, зарим үед цалингийн өр  хүлээлт үүсгэх, зээлээр материал авах гэх зэрэг богино хугацааны эрсдэлүүдийг хүлээж ажил гүйцэтгэсээр байна.

Ингээд эцсийн дүнд ажилчдад цалингийн хоцрогдол болон өр үүсээд эхлэхээр тогтвортой ажиллах хүчингүй болох, тухайн байгууллага бизнесийн нэр хүндгүй бол зөвхөн бэлэн мөнгөөр ажил гүйцэтгүүлэх сонголт үлдэж байна.

Үүнээс шалтгаалан тогтвортой цалингүй ажилчид хэд хэдээрээ нийлж бригад үүсгэж, өдөр өдөртөө ажлын хөлсөө авах процесс руу шилжихээс өөр гарцгүй болж төрөлжин хөгжсөөр байна.

Бригад хувь хүнтэй тохиролцож өдрийн цалингаар ажиллах процесс хэт ихсэх явцад цалингийн зардал нэмэгдэж ямар ч татваргүйгээр өдөртөө цалин авах бригад, татварын өрөнд унах байгууллага нь чанарын болон хөдөлмөр хамгааллын тогтолцоо нэвтрүүлж хэвших  ямар ч боломж бүрдэхгүй байсаар.

Барилгын салбарт ажилчид өдрийн цалингаар ажиллах үед:

• Тогтвортой ажлын байргүй хүн нийгмийн бүх төрлийн үйлчилгээ авахад хүндрэл үүсэх, эрүүл мэндийн үйлчилгээ, нийгмийн даатгал дээр тулгуурласан бүх үйлчилгээ, халамж хаалттай болох 

• Санхүүгийн зээл, ипотекийн харилцаанд орох боломжгүй болох

• Мөнгөнөөс хамаарсан гэр бүл доторх төлөвлөгөө гаргах боломжгүй болох

• Ажлын байрны хөдөлмөр хамгааллын ойлголт муутайгаас  осол аваарт орох эрсдэл нэмэгдэх 

• Бэлэн мөнгөний ажлаас шалтгаалж өдөр бүр муу зуршилд донтож найдваргүй ажиллах хүчинд тооцогдох, үүнээс улбаалж нийгмийн муу сөрөг үзэгдлүүд бий болох

Ажилгүй иргэдийн дунд гэмт хэрэг, хулгай дээрэм,  гэр бүл салалт статистикаар хэт өндөр болсон үзэгдэл ч үүнтэй холбоотой байх магадлалтай.

Бартерын гэрээтэй ажил гүйцэтгэх байгууллага мөн адил дараах байдлаар хохирол амссаар.

• Өдөр тутам бэлэн мөнгөөр ажил гүйцэтгүүлэхийн тулд байнгын бэлэн мөнгө хүндрэлд орох

• Татварын өрөнд орох, санхүүгийн үнэн зөв тайлан тооцоо гаргах боломжгүй болох

• Хэт өндөр үнэтэй бартерын бүтээгдэхүүнийг алдагдалд орж борлуулах 

• Ажлын байрны хөдөлмөр хамгааллын асуудлыг орхигдуулах, Чанарын асуудал дээр төсөв гаргаж хяналт сайжруулах боломж гарахгүй болох, Цаашлаад эцсийн бүтээгдэхүүн чанарын доголдол үүсгэх нөхцөл бүрдэх 

• Хугацааны хоцрогдолд орж гэрээний дагуу торгууль хүлээх

• Тогтвортой ажиллах инженер техникийн ажилчидгүй болох

• Цаашлаад удаан хугацаанд оршин тогтнох үндэсгүй байдалд ч хүрэх эрсдэлтэй юм.

• Захиалагч байгууллагууд чадварлаг бригадтай хамтарч ажиллах зар түгээж байгаа нь гүйцэтгэгч байгууллагуудыг бүрэн устгах ажиллагаа мэт ...

Эдгээр эрсдэлийг тооцоод манай зарим нэг корпорацууд гүйцэтгэлийн ажил дээр бартер хийхгүй гэсэн бодлого барьдаг нь сайшаалтай. Тухайлбал, ШУНХЛАЙ ХХК, МАК ХХК, MCS ХХК гэх мэт гэрээний төрлөөс хамаарч бартерыг хориглосон шийдвэрээр ажилладаг.

3. Тээврийн зардал. Тоног төхөөрөмжийн зардал / Шууд зардал /

Төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх явцад тээврийн зардал, тоног төхөөрөмжийн зардал цахилгааны төлбөр, машин механизмын түлш, засвар үйлчилгээнд багагүй зардлаар явагддаг тул хөрөнгө оруулагч , захиалагч нар зөвхөн бэлэн мөнгө хуваарилж төсөвлөдөг. 

Автомашин механизмыг хүний оролцоогүй ажилд гаргах боломжгүй тул зөвхөн бэлэн мөнгө төсөвлөнө. Гүйцэтгэгч нар мөн адил бэлэн мөнгөний урсгалаа энэ хэсэгт түлхүү ашигладаг.

Хэрэв ашиглах тоног төхөөрөмж, тээврийн зардал дээр бэлэн мөнгөний ихэнх хэсгийг төсөвлөхгүй бол “төсөл 0 зогсолт хийнэ” гэж тооцон бэлэн мөнгөний урсгалаа үүн дээр төвлөрүүлж  нийт төсвийн тодорхой  хувийг хуваарилж явдаг тул бартер санал болгох нь төдийлөн амжилттай бус шийдэл гэдгийг гэрээний хоёр тал аль аль нь маш сайн мэддэг болно.

Тээврийн зардал импортын бүтээгдэхүүн борлуулдаг байгууллагуудад томоохон хүндрэл учруулдаг бөгөөд энэ нь зайлшгүй бэлэн мөнгөний системээр явагддаг тул ямар ч үед бартер оруулах боломж хомс юм.

4. Ажлын цар хүрээг нэгтгэх шийдэл / Бараа материал + Гүйцэтгэлийн ажил /

Захиалагч талын хувьд “энэ хамгийн шилдэг шийдэл” гэж тооцож сонгон шалгаруулалтыг ийм болзолтойгоор хийж хэвшээд байна. Нэг талаас материал худалдан авалт, гүйцэтгэлийн цалингийн зардал гэсэн хоёр том мөнгөн урсгал шаардах хэсгийн эрсдэлээ гүйцэтгэгч талдаа үүрүүлж байгаа юм.  Энэ тохиолдолд гүйцэтгэгч байгууллагаас том төсөв шаардагдах бөгөөд бартерын төлбөр дээр томоохон алдагдал хүлээж мөнгөн урсгалаа шууд худалдан авалт хийх материал руу илүү хуваарилж эхэлдэг, мөн цалингийн зардлаа танаж ажилчид хохирол амсах магадлал өндөрсөж байдаг.  

Танахгүй, тогтмол, тасралтгүй байх ёстой цалингийн зардал доголдохоор захиалагч, гүйцэтгэгч хоёр аль аль нь хугацаа, чанар болон бусад хохирлыг хамт үүрч эхэлдэг талтай.  

Чадварлаг хөрөнгө оруулагч, захиалагч тал энэ төрлийн эрсдэлийг тооцож төсөл хөтөлбөр хэрэгжүүлэх нь найдвартай гүйцэтгэгч нараар кластер үүсгэж хөгжүүлж явах шийдэл гэдгийг тооцоолж, ажиллах хүчний зардлыг бартер тооцохгүй бараа материалын худалдан авалтыг өөрсдөө хариуцах нь бий. 

Тухайлбал, манайд томоохонд тооцогддог NCD, ХУРД, MCS гэх зэрэг төсөл хэрэгжүүлэгч байгууллагуудын жишээг дурдаж болох юм. 

5. Газрын төлбөр + Бартер

Гэр хорооллын инженерийн шугам сүлжээний төсөл, дахин төлөвлөлтийн төсөл эхэлснээс хойш газрын төлбөрт бартер тооцож гэрээлэх хувилбар маш сайн хөгжиж байна. Мөн инженерийн шугам сүлжээ бүхий газрууд ч мөн адил ийм төрлийн гэрээний хувилбар хөгжсөөр...

Жишээлбэл, Хан-Уул дүүргийн Арцатын амын газрын эздийн шаардлага манай салбарт их яригддаг хувилбар юм. Инженерийн шугам сүлжээ нэгдсэн байрдлаар татаад, газруудыг жижиглэн хувааж, тухайн байрлал дээр өөрийн хөрөнгөөр барьсан барилгаас хувь тэнцүүлэн тооцож бартер хийх нөхцөлтэй гэрээний хувилбар юм.

Энэ тохиолдолд газрын эзэд, хувь хүн байгууллага хохирол амсах магадлал бараг л байхгүй. Харин ч эсэргээрээ төлбөрийн бэлэн мөнгөний хэсгээ урьдчилж авах эсвэл бартерын байраа хөрөнгө оруулагчийн борлуулалтын үнээс хямдаар зарж ч болох тул үүрэх эсрдэл маш бага юм.

Хөрөнгө оруулагч тал маш том ажлыг эхлүүлэх үед бэлэн мөнгөний хомсдолоо банкнаас зээл аван шийдвэл богино хугацаанд гүйцэтгэснээр ашигтай байх боломжтой. 

Хөрөнгө оруулагчдын санхүүгийн загвар үүсгэхдээ байнга алдаж буй хэд хэдэн шалтгаан байдаг.  

• Төсөл гүйцэтгэж байх үеийн үнийн өсөлтийн эрсдэл дутуу тооцоолсон

• Газрын эзэдтэй хийсэн гэрээний бартерын нөхцөлөө гүйцэтгэгч нарын гэрээнд оруулж өгсөнөөр хөрөнгө оруулагч тал маш том алдаа хийх процесс эхэлдэг

• Бартер тооцуулсан байрны талбайг газрын эзэд төслийн төлөвлөгөөт үнээс хямдаар зах зээлд нийлүүлвэл тухайн төсөл бүрэн утгаараа саармагжиж зогсонги байдалд шилждэг. Ингэснээр зээлийн хүүгийн зардал өсөж үнэ нэмэх процесс руу орох тул хэрэглэгчид очих эцсийн бүтээгдэхүүний үнэ нэмэгддэг

• Дахин төлөвлөлтийн төсөл гэж тооцон маркетингийн зардалаа танах үзэгдэл

• Борлуулалтын дүндээ үнэлгээ өндөр бартер тооцуулах процесс

• Төслийн технологийн хүндрэлийг дутуу тооцвол гарах нэмэлт зардал

• Төсөл удаашрах тусам хугацааны алдагдал хүлээж эхэлдэг. Банкны хүү болон тогтмол зардал, борлуулалтын зардалууд дагаад өсдөг.

Эдгээр хэд хэдэн хүчин зүйлсийг хөрөнгө оруулагч тал дутуу тооцох магадлалтай байдаг.

Хөрөнгө оруулагч талын дээрх эрсдэлүүдээс хамаарч төслийн эцсийн бүтээгдэхүүний үнэ өсөж худалдан авалт буурч, ипотекийн зээлийн хүсэлт ч дагаад саармагждаг.

Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн ажил нөгөө талаараа хот төлөвлөлтийн маш томоохон нормыг зөрчдөг бөгөөд жижиглэн зарсан газар бүр дээр өөр өөр хөрөнгө оруулагч өөрийн мэдлэгийн хүрээнд төсөл хэрэгжүүлэх үед хот эмх замбараагүй болж тэлсээр байна. 

Жишээлбэл, инженерийн шугам сүлжээ татсан газрын төлбөр байрлалаасаа хамаарч  2022 оны ханшаар нийт төслийн талбайгаас 10-12% болзолтойгоор зарагдаж байна. Ийм нөхцөлтэйгээр дахин төлөвлөлтийн эрх авсан бүх компани, пүүсүүд газраа жижиглэн зарж байна. Нөгөө талдаа бартерын томоохон хэлцэл хийж орсон хөрөнгө оруулагчдын гүйцэтгэж буй төслүүд нь бэлэн мөнгөний хомсдолоос болж удаашрахаар мөн л захиалгын гэрээг хөөсрөлт орсон бартераар тооцуулж зах зээлд гаргахаас өөр гарцгүй. Үүнийг дагаад эцсийн бүтээгдэхүүний үнэ тэнгэр лүү тэмүүлсээр...

6. Авилга ба бартерын тогтолцоо

Барилга, дэд бүтцийн салбарт саяхан “Дулаан хангамж түгээхийн нэг дарга 82 байртай, түүний 46 нь захиалгын гэрээ хийгдсэн”  гэх мэдээ цацагдаад бүдгэрч амжаагүй байна.

Дэд бүтэц, барилгын төсөл хэрэгжүүлэхэд алхам тутамдаа төр захиргааны байгууллагуудтай харьцаж газрын харилцаа, зөвшөөрөл лицензийн харилцаа, шугам сүлжээний дэд бүтцийн харилцаа гээд олон төрлийн шийдвэр хүсэх процесст орж эхлэнэ. 

Энэ процесс нь удаашрах явцад төсөл хэрэгжүүлж буй хөрөнгө оруулагч тал хүссэн эс хүссэн ч хугацаа алдахгүй хурдан шийдвэрлэхийн тулд даргын хүслийг гүйцэлдүүлж АВИЛГА өгөхөөс гарцгүй болно. Харин өгөх авилгыг сүүлийн жилүүдэд маш соёлтойгоор бартер хэлбээр аваад хэдийн хэвшжээ.

Авлигад өгөх байр болон автомашинуудыг ямар нэг хэлбэрээр төлөвлөн бэлдэж төрийн дарга нартай харилцан тохиролцдог болсон нь төслийн эцсийн үнэ өсөх том шалтгаан болж байна.

Жишээлбэл, нэг Land 200 автомашины зах зээлийн үнэ 1000 төгрөг, даргад авилгад  өгөхдөө 1100 төгрөгт тооцож өгнө, дарга цаашаа 1200-аар нэгэн харилцагч хувийн хэвшилд тулгаж зарж бэлэн мөнгөн болгоно. Энэ мэтчилэн бартерт тооцуулж буй машины үнэ ч дагаад бага зэрэг өсдөг. Энэ бол энгийн жишээ бөгөөд автомашин авилгаар бартерт авч буй дарга дунд түвшний эрх мэдэлтэй гэж тооцохоор түүний дээрх эрх мэдэл бүхий томчууд байраар авилгал авахаас өөр яах билээ.

Нийгмийн бохир үзэгдэл бохир зүйлийг л бий болгодог. Утааны асуудал ч маш олон тооны бартерын авлигатай шууд бусаар хамааралтай гэж боддог. 

Хэт өндөр хөөсрөлтийг үүсгэж буй бартерын систем нь эцсийн бүтээгдэхүүний үнийг өсгөхөөр хөрөнгө оруулалт огцом багасаж, орон сууцны төслүүд маш удаанаар хэрэгжиж, ипотекийн зээлийн эргэлт удааширч түүнийгээ дагаад УТААНЫ асуудал ч яаг ийм хурдаар өөрчлөлт орно гэж үздэг.

Том асуудлын эхлэл нь нүдэнд үл харагдах жижиг зүйлсийн нэгдэл тул бартерын системийг халаад, санхүүгийн зөв урсгал бүрдүүлээд зөв бүтэц бий болговол урт хугацаандаа маш цэгцтэй болж жигдрээд ирэх болов уу.

Бартерын сайн тал:

Хэрэгцээтэй бараагаа өөр бусдын хэрэгцээнд тулгуурлаж солилцоход цаг хугацаа хэмнэх сайн талтай хэдий ч хөрөнгийн үнэлгээ бодит биш тул орчин цагт энэ харилцаа муйхар арга юм. 

Тогтвортой том төсөв бүрдүүлж чадсан корпорацууд хүртэл бэлэн мөнгөний урсгалаа тооцож хүүгийн зардал, менежментийн зардлаа тооцон шингээж алдагдлаа нөхөх зарчмаар орж ирсэн бартерын бүтээгдэхүүнийг зардаг тул ОРЧИН ЦАГТ энэ систем хэрхэвч бизнесийн орчинд байж болохгүй гэж үзэхээс өөр гарцгүй юм.

• Барилгын мэргэжлийн ажилчид бартерын гэрээ бүхий байгууллага төсөл дээр тогтвортойгоор ажиллахгүй хуваариа бригад үүсгэж хөдөлмөрлөж байгаа нь багаар ажиллах бүтээмжийг нэмж, ажил гүйцэтгэх хугацаа л хурдан болж харагдаж байна.

• Бэлэн мөнгө яаралтай хэрэгтэй тохиолдолд бартераар орж ирсэн бүтээгдэхүүн зах зээлийн үнээс хямд зарагддаг тул цөөн тооны хэрэглэгчдэд сайн талтай.

Дүгнэлт:  

Ихэнх эдийн засагч, хуульчид хэлцэл хийхдээ сайтар тооцоо бодох хэрэгтэй гэдэг ч үнэндээ манай улсын хувьд байгууллага болгон өөрийн эрх ашгийг хэт хамгаалсан гэрээний загвар заалтуудыг тулгах, эрсдэлийг аль болох тэнцүү хуваах зарчим баримтлахаас илүүтэйгээр эрсдэлийг өөрөөсөө зайлуулах арга зам сүвэгчлэх, хууль гэрээний мэдлэггүй байдлыг ашиглах, гэрээт ажлын явцад дахин шинэ бартер тулгах гэх мэт бохир тоглолтууд үргэлжилсээр байна.

Бартерын нөхцөлтэй гэрээнээс ХОЖСОН гүйцэтгэгч гэж огт байдаггүй тул үүнийг захиалагч нар өөрт ашигтайгаар овжин ашигласнаар манай салбар тогтвортой өсөлт үзүүлж байгаа ГҮЙЦЭТГЭГЧ байгууллага бий болохгүй байгаа юм.

Том хүрээгээр харахад бартерын систем нэвт шингэсэн барилгын салбарт их бага хэмжээгээр ХОХИРОГЧ болж үзээгүй оролцогч талууд байхгүй нь салбарын нэр хүнд тэр хэрээр унаж, эцэс төгсгөлгүй үргэлжилсэн хуулийн маргаануудыг бий болгож, энэ салбар луу орох хөрөнгө оруулалт саармагжиж зогсонги байдалд ороод байна.

Харин  “одоо бид яах вэ” гэдэг асуулт гарч байна.

Технологийн шинэчлэл байхгүй, удирдлагын бүтэц шинэчлэл байхгүй, төрийн зөв удирдлага менежмент байхгүй, шинэ инновац нэвтрүүлэлт байхгүй, хөрөнгө оруулалтын таатай орчин байхгүй, санхүүгийн харилцааны зохицуулалт байхгүй, хариуцлагын тогтолцоо бүрдээгүй, хяналт шалгалтын тогтолцоо байхгүй ийм орчинд хүссэн эс хүссэн ч БАРТЕР- ын систем амь бөхтэйгөөр оршсоор л байна.

2010 оноос өмнө манай салбарын суурь бүтэц зөв тавигдсаны улмаас норм дүрэм, зураг төслийн салбар боломжийн зөв голидролтой байгаа гэж олон  мэргэжилтнүүд дүгнэдэг юм билээ.

Шийдэл:

1. Олон улсад гэрээний хоёр тал харилцан ашигтайгаа байхаар тусгасан загвар гэрээнүүд маш олон бөгөөд хамгийн боломжит (20-30) төрлийн загварыг бэлдэж хэн ч хаанаас ч ороод татаж авахад бэлэн платформ үүсгэх. Энэ байдлыг заавал салбарын яамны оролцоотойгоор хийх хэрэгтэй. Асар олон залуус гэрээний мэдлэггүйн улмаас захиалагч байгууллагын гэрээний нөхцөлөөр орж хохирол амсаж байгаа юм.

Бизнесийн харилцаан дээр гэрээ бол тоглоомын дүрмийг бичсэн цаас төдий зүйл, гол нь итгэлцэл гэж үздэг маш олон бизнесменүүд  байдаг. 

Гэвч үнэндээ хуулийн дагуу оролцогч талуудын эрх ашгийн хамгаалж хоёр талын оролцоог тодорхойлсон зөрчил, маргаан үүсэхээс сэргийлсэн эрх зүйн бичиг баримт бөгөөд захиалагч, гүйцэтгэгч нарын харилцааг хуулийн хүрээнд баталсан баримт гэж  үзэх мэдлэгтэй хэдэн хүн барилгын салбарт байгаа бэ гэдгээс үүдэлтэй юм.

2. Ажиллах хүчний зардал ямар нэгэн байдлаар шингэсэн гэрээт ажил дээр бартер оруулж тохиролцохгүй байхыг салбарын яам хуулийн гаргалгаагаар шийдэх хэрэгтэй. Хөдөлмөр хамгаалал аюулгүй ажиллагаа, зөвшөөрөл зэргийг шалгах баг гэрээний төрлийг хянаад эхлэхээр бүгд л бартертай гэрээ хийхээр татгалзаж санхүүгийн загвараа өөрөөр тооцоолж эхлэх болов уу.

3. Барилгын салбар улирлаас хамааралтай тул ажилчдын хувьд аль ч улиралд тогтвортой ажилтай, цалинтай байх боломж нь байгууллагын төлөвлөгөөт хуримтлал бий болгож чадах процесстой шууд хамааралтай. Тиймээс гүйцэтгэл хийж буй байгууллагуудын эрх ашгийг хамгаалж бартерын гэрээг хориглох. Мэдээж байгууллагууд сул цалин өгөхгүй тул байнгын ажлаар таслахгүй байхыг зорьж ажиллана.

4. Барилгын салбарт мэргэжлийн ажилчдын бүртгэлийг нээлттэй байлгах зорилготой платформ хийвэл хувиараа ажил хийх сонирхолтой зарим хэсэг хүмүүс тэр системдээ бүртгүүлээд хувь айлын засвар үйлчилгээ хийгээд, зарим хэсэг нь урт хугацаандаа нэг байгууллагад орж тогтвортой ажиллаж нийгмийн болон санхүүгийн үйлчилгээндээ хамрагдаж явах зорилготойгоор цэгцрээд ирэх болов уу...  Үүнийгээ дагаад найдваргүй үйлчилгээ үзүүлдэг хэсэг ч үгүй болох сайн талтай. Энэ платформыг гаргахын тулд дуудлагын төв ажиллуулж чанарын асуудлын бүртгэлийг хийж хэвшээд явбал энгийн иргэд ч гүйцэтгүүлсэн засварын ажлаараа хохирохгүй байх талтай.

5. Хүчин чадлаас хамааруулж төсөлд бригадаар ажиллах боломжгүй болгож хувь хүнтэй үе шатны ажлыг гэрээлэхгүй байхаар хуулийн жижиг заалт тусгаж, шийтгэврийг маш тодорхой зааж өгвөл захиалагч төсөл хэрэгжүүлэгч хүссэн эс хүссэн ч тусгай зөвшөөрөл бүхий туршлагатай, хүн хүчтэй гүйцэтгэгч байгууллагуудтай харилцаад эхэлнэ. Энэ нь жижиг аж ахуйн нэгжүүдэд том дэмжлэг болно. Жишээлбэл, 500м2 дээш хүчин чадалтай өрөгт бүтээц,  ган бүтээц, төмөр бетон бүтээцэн барилга байгууламжийг заавал тусгай зөвшөөрөл бүхий хуулийн этгээдээр гүйцэтгүүлэх гэх зэрэг… одоо энэ ажлуудыг бригад нэртэй залуус хийж чанар, хөдөлмөрийн аюулгүй байдал зэргийг орхигдуулж, татвараас гадуур улирлын чанартай орлоготойгоор, зээлийн бүтээгдэхүүн, моргейж, эрүүл мэндийн даатгалд хамрагдаж чадахгүй байгаа юм.

6. Төсвийн хөрөнгө оруулалтаар баригдаж буй барилга байгууламжийн ажилд туслан гүйцэтгэгч болон худалдан авалт хийхдээ бартерын нөхцөлтэй гэрээг хориглох заалт хэрэгтэй. Бэлэн мөнгөөр тендерээ авчхаад хэт өндөр үнэтэй машин, газар зэргийг санал болгоод нөгөө төслөө гацааж хойшлуулдаг үзэгдэл одоо ч байсаар байна. 

7. Барилгын салбарт бэлэн мөнгөний хомсдол үүсгэхгүй байх үүднээс төсвийн хөрөнгө оруулалтай төсөл хөтөлбөр дээр үе шатны гүйцэтгэлийн хэмжээнээс хамаарч зээлийн баталгааг гаргаж өгдөг систем бүрдүүлбэл тухайн гүйцэтгэгч байгууллага олон шалгуурыг давж гарчхаад төслөө дуусгах болон хурдтай ажил гүйцэтгэх дээр маш том санхүүгийн дэмжлэг болох талтай. Энэ нь далд утгаараа тухайн салбар дахь бэлэн мөнгөний урсгалыг нээж өгөх сайн талтай ч байж мэднэ.

8. Барилгын салбарт цалингаараа их бага хэлбэрээр хохирч үзээгүй оюутан залуус байхгүй тул тэдний эрхийг хамгаалах зорилгоор бартерын гэрээтэй эсэхийг хянаж дуудлагын төвөөр дамжуулан гомдол саналыг байгууллагууд руу анхааруулж ажиллах суурь бүтцийг бий болгох хэрэгтэй.

Түр ажиллаж буй оюутан залуусыг зуны улиралд зөвхөн амь даатгал хийлгэсэн нөхцөлд тусгай зөвшөөрөл бүхий байгууллагад цалинтай 7 хоногийн аюулгүй ажиллагааны сургалтад хамруулсны дараа ажиллах шаардлага гаргаж тэдний эрх ашгийг хамгаалсан зохицуулалт хийн шийдэх хэрэгтэй. Энэхүү зохицуулалт байхгүйн улмаас цалин, эрүүл мэнд, амь насаараа хохирдог оюутан залуус олон тул заавал шийдэх асуудал юм. 

Дээрх бүх шийдлийг хянах систем байхгүй бол олон мянган гоё гаргалгаатай хууль шиг замхрах тул ТОРГУУЛИЙН СИСТЕМИЙГ маш тод болгож нийтэд сурталчлаад хэрэгжүүлэх хэрэгтэй. Олон улсын туршлагаар шийтгэл гэхээс илүүтэйгээр халаастай нь ярилцаад эхлэх үлдсэн болов уу.