“Барилгачны алдар” ярилцлагын буландаа Монголын барилгын зураг төсөл зохиогчдын холбооны үүсгэн байгуулагчдын нэг, Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан, “Эрчим төсөл” ХХК-ийн цахилгааны инженер, Монгол Улсын зөвлөх инженер, Хөдөлмөрийн баатар Дашзэвэгийн Нанжааг урин ярилцлаа. Тэрээр эрчим хүчний салбарт 60 гаруй жил хүчин зүтгэж яваа ахмадуудын төлөөлөл билээ. 

Юун түрүүнд эрчим хүчний салбарт хүчин зүтгэж яваа та энэ салбарынхаа 100 жилийн ойгоор Хөдөлмөрийн баатар цол хүртсэн явдалд баяр хүргэе! Тухайн үеийн сэтгэгдлээ бидэнтэй хуваалцаач? 

Баярлалаа. Монгол Улсын Хөдөлмөрийн баатар цол хүртэж байгаа энэ баярт үйл явдал надтай хамтран ажиллаж байсан, одоо хамтран ажиллаж байгаа үе үеийн Инженер техникийн ажилтан /ИТА/, ажилчид, цаашилбал миний гэр бүл, аав ээжийн бүтээлч хөдөлмөрийн үр дүнтэй шууд холбоотой юм шүү гэж бодож байлаа.

Эрчим хүч гэхээр бид тог цахилгаан, дулаан гэж л түгээмэл ойлгодог, том зургаараа юуг хэлээд байгаа талаар эхлээд тайлбарлаж өгөөч? 

Эрчим хүч бол зөвхөн Монгол Улсын төдийгүй дэлхийн хөгжлийн тулгуур шүү дээ. Тог цахилгаангүйгээр бид өнөөдрийн 21 дүгээр зуунд амьдарч байна гэж төсөөлбөл 18 дугаар зуундаа амьдарч байгаатай адил гэсэн үг. Өнөөдрийн энэ их дэвшил хөгжил, инновац эрчим хүчтэй шууд холбоотой. Эрчим хүчний салбарын хөгжил манай улсын хөгжилтэй мөр зэрэгцэн явж байгаа. Монгол Улс сүүлийн 30 гаруй жилд өмнө нь хөгжиж байснаасаа илүү амьдралын таатай хөгжлийн шат руугаа орсон гэж боддог. Гэхдээ зарим талаар шүүмжлэх зүйлс байдаг ч залуу хойч үе минь сайжруулан засаад явах байхаа гэж боддог.

Та эрчим хүчний салбарт тасралтгүй 60 гаруй жил ажилласан. Энэ хугацаан дахь түүхээсээ бидэнтэй хуваалцаач? 

Би 1962 оны гуравдугаар сард Москвагийн Эрчим хүчний дээд сургууль (МЭИ)-ийг Эрчим хүчний системийн реле хамгаалалт, автоматикийн мэргэжлээр төгсөж ирсэн даруйдаа Төв цахилгаан комбинатын (ТЦК) реле хамгаалалт, автоматикийн инженерээр томилогдсон. Ирсэн жилдээ үндсэн ажлынхаа хажуугаар ТЦК-ийн 6 кВ генераторууд, дотоод хэрэгцээний 380;500;6000 В хөдөлгүүрүүд, 6/0,5 кВ, 6/0,4 кВ трансформаторууд, Улаанбаатар хотыг цахилгаан эрчим хүчээр хангадаг байсан 6 кВ агаарын шугамуудын реле хамгаалалт, автоматикийн тавилын тооцоог логарифмын шугам ашиглан хийж, тооцооны дагуу реленүүдэд тохируулгыг хийсэн нь ТЦК-ийн найдвартай ажиллагааг дээшлүүлэх, хотын хэрэглэгчдийн цахилгаан хангамжийн тасалдлыг багасгахад чухал зүйл хийсэн гэж цахилгаан станцын захиргаанаас анхны шагналаа авч байлаа. 

Үүний дараагаар Улаанбаатар хотын уурын зуухнууд, айл өрх, ТЦК-ийг нүүрсээр хангадаг Налайхын уурхайн 35/6 кВ дэд станцын ажиллагаа доголдсоны улмаас АҮЯ-ны томилолтоор сар гаруй ажиллаж, доголдлыг арилгасны зэрэгцээгээр 6 кВ болон 0,4 кВ тоноглолуудад нь тохируулга, хэмжилт, өндөр хүчдэлийн туршилтыг хийсэн. Мөн реле хамгаалалт, автоматикийн тавилын тооцоог шинэчлэн хийж тохируулсан. Эдгээр ажил надад урам зориг өгсөн миний анхны амжилт байсан. Мөн тухайн буюу 1960-аад оны үедээ Дарханы цахилгаан станцын реле хамгаалалт, автоматикийн хэсгийг хүлээн авах, Дарханы цахилгаан станцыг Улаанбаатарын цахилгаан станцтай зэрэгцээ ажиллуулахаар холбоход зориулан реле хамгаалалт, автоматикийн өөрчлөн сайжруулалтыг хийж байлаа.

Үүний дараа 1970-1990 онуудад ТЭЦ-4, ЗХУ-ын Галуутнуурын цахилгаан станцыг Дархны 220 кВ дэд станцтай холбосон 220 кВ шугам, мөн Дарханыг Улаанбаатар хоттой холбосон 220 кВ шугам, Дарханыг Эрдэнэтийн Уулын баяжуулах үйлдвэрийн дэд станцтай холбосон 220 кВ-ын шугам, Улаанбаатарыг Багануурын уурхайтай холбосон 220 кВ-ын шугам дэд станц, Багануураас Чойр орсон 220 кВ-ын шугам дэд станц болон аймгийн төвүүдийг холбосон 110 кВ-ын шугам, дэд станцын реле хамгаалалтыг хугацаанд нь ашиглалтад оруулахад хичээн зүтгэснийг төр засгаас үнэлж, Алтан гадас одонгоор хоёр удаа, Аж үйлдвэрийн гавьяат ажилтан цолоор шагнасан. 

1990-2000 онуудад зах зээлийн нийгэмд шилжсэн үеийн эрчим хүчний хүндрэлийг даван туулахад янз бүрийн даалгавар биелүүлж явсны зэрэгцээгээр реле хамгаалалт автоматиктай холбоотой цаг үеийн ажлуудыг гүйцэтгэж байсан. Мөн хэрэглэгчдэд түгээсэн эрчим хүчний үнийг олж авах тоолуурын зохистой системийн зургийг хийж, нэвтрүүлсэн нь өнөөдрийг хүртэл үр дүнгээ өгсөөр байна. Сүүлийн 20 жилд би хувийн хэвшилд өөрийн мэргэжлийн дагуу эрчим хүчний зөвлөх инженерээр өнөөдрийг хүртэл тасралтгүй ажиллаж байна.

Тэр үеийн эрчим хүчний салбарын хөгжлийн явцыг эргээд нэг сөхвөл? 

1962 оны үед буюу намайг төгсөж ирэхэд Төв цахилгаан комбинат 24 МВт нийлбэр чадалтай гурван турбогенератортай, Улаанбаатар хотын хэрэглэгчдийг 6кВ агаарын шугамаар дамжуулан цахилгаан эрчим хүчээр хангадаг байв. Харин Налайхын нүүрсний уурхайн хэрэглэгчдийг модон тулгууртай 35 кВ-ын шугамаар дамжуулан цахилгаан эрчим хүчээр хангадаг байсан. Ихэнх аймгийн төв жижиг дизель генератор ажиллуулдаг байсан үе.

Өнөөдрийн эрчим хүчний системийн байдлыг бид бүгд харж байна. Тухайн үетэй харьцуулбал танигдашгүй болтлоо өргөжин тэлж, бүх аймаг, сумуудын төвийг эрчим хүчний нэгдсэн сүлжээнд холбож чаджээ. Монгол Улсын хөдөөгийн малчин айл хүртэл цахилгаанаар хангагдаж чадаж байгаа нь өнөөдрийн бидний хүрсэн амжилт гэж би харж байна.

Мөн тухайн үедээ ЗХУ-ын мэргэжилтнүүдийн бидэнд туслан хийдэг байсан бүх ажлыг манай инженерүүд бие даан хийдэг болсны нэг том жишээ бол 110-220 кВ шугам, дэд станцын зураг төсөл болон барьж байгуулах ажлыг Монголын инженер, техникчид бие даан гүйцэтгэдэг болсон явдал юм. 

Манай улсын эрчим хүчний нийт системийн хүчин чадал, хангамж нийлүүлэлт ямар түвшинд байна вэ?

Эрчим хүчний системийн хүчин чадал өнөөдрийн хэрэгцээг хангахад хүндрэлтэй байдалд орж эхэлж байх шиг байна. Манай энэ салбар Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдал, Тусгаар тогтнолын нэг чухал тулгуур болсон салбар бөгөөд энэ салбарт хөрөнгө оруулалт, шинэ технологи, инновацыг хамгийн түрүүнд нэвтрүүлж байх ёстой. 

Гэтэл сүүлийн 30 жил энэ салбарын хөгжилд нэг их анхаарахгүй байснаас 40-50 жилийн өмнө барьж байгуулсан цахилгаан станцууд л ажиллаж, өнөөдрийн эрчим хүчний хэрэгцээг хангахад бэрхшээл учирч байгааг харж байна. Иймд дулааны болон усан цахилгаан станцууд, бүс хоорондын  220;330;400 кВ шугамуудыг яаралтай барьж байгуулах, сэргээгдэх эрчим хүчний эх үүсвэрүүдийг барьж Зүүн хойд азийн эрчим хүчний хэрэгцээг хангах зорилтоо биелүүлэх, инженер мэргэжилтнүүдэд олон улсын хэмжээнд ажиллаж чадах мэдлэг, мэргэжлийг эзэмшүүлэхэд анхаарах хэрэгтэй байна. 

Энэ салбарт олон ажил ажилласан инженер хүний хувьд эрчим хүчний үр ашиг, хүртээмжийг хэрхэн сайжруулах нь зүйтэй талаар саналаа хуваалцаач? 

Эрчим хүчний үр ашгийг дээшлүүлэхэд гаргаж байгаа бүтээгдэхүүний өөрийн өртөг багатай том чадлын эх үүсвэрүүдийг бий болгох шаардлагатай гэж бодож байна.  Мөн цахилгаан эрчим хүчийг импортоор авахыг зогсоож экспортод гаргах, экспортлохгүй юмаа гэхэд импортоор авахгүйгээр хангадаг болмоор байна. Энэ асуудлыг шийдвэрлэж, импортоор эрчим хүч авахыг зогсоох ажлуудыг яаралтай хийж эхлэх хэрэгтэй. 

Импортоор авахгүй байхын тулд ямар ажлуудыг хийвэл зохистой вэ? 

Өөрийн өртөг багатай том чадлын эх үүсвэрүүдийг барьж байгуулах ажлаа эрчимтэй хийх, үүнд Засгийн газраас онцгой анхаарах цаг нь болсон. Эгийн голын усан цахилгаан станц, Шүрэнгийн усан цахилгаан станцыг даруй ашиглалтад оруулах, Ховд гол дээр барьж байгаа Эрдэнэбүрэнгийн усан цахилгаан станцыг төлөвлөсөн хугацаанд нь ашиглалтад оруулах, 400/230В шугам сүлжээний техникийн үзүүлэлтийг зохих түвшинд гаргах ажлыг нийслэл болон бүх аймаг, сумуудад зохион явуулах, СКАДА системийг өргөн нэвтрүүлж орон тоог хэмнэх зэрэг хийж байгаа болон төлөвлөж буй ажлуудыг зоригтой хийх хэрэгтэй.

Бид эрчим хүчний арвин их нөөцтэй гэдэг шүү дээ. Үүн дээр нэмж тайлбарлавал? 

Монгол Улсын эрчим хүчний нөөц хязгааргүй, шавхдашгүй. Ялангуяа сэргээгдэх эрчим хүчний нар, салхины эх үүсвэр бол дуусашгүй. Одоогийн байдлаар бид нүүрсийг түлхүү ашиглаж байна. Одоо байгаа нүүрсний станцуудаа хүчин чадлыг нь тултал нь ажиллуулж байгаа, цаашдаа нэмэлт үүсвэрүүдийг барьж байгуулах шаардлагатай. Манай улс салхи, нар, усны сэргээгдэх эрчим хүчний нөөцтэй орон. Өнөөдөр бид нар, салхины болон усан цахилгаан станцуудыг барьж байгуулан тодорхой хэмжээний туршлагатай болсон. Үүнийгээ цаашид хөгжүүлэн барихаар төлөвлөсөн газрууд дээрээ байгуулах мөн салхи, нарны сэргээгдэх эрчим хүчийг дэмжиж шинэ залуу боловсон хүчнийг бэлтгэн өөрийн орны инженерүүдийн хүчээр барьж байгуулах нь зүйлтэй. 

Ирээдүйд энэ нь манай улсын болон энэ салбарын хөгжил, дэвшил ямар байхаас шууд хамаарна. Хөгжил дэвшил гэхээр манайхан цахилгаан станц, эх үүсвэрийг ярьдаг боловч энд манай залуу сайн инженерүүд, хүний нөөцийг бэлтгэх асуудал ч бас орж байгаа гэдгийг чухалчлан дурдмаар байна. Ирээдүйд манайх атомын цахилгаан станц байгуулах боломжтой гэж боддог ч үүнийг хийх, хэрэгжүүлэх залуу инженерүүдийг бэлтгэх нь өнөөдрийн тулгамдаж байгаа асуудал гэж үзэж байна.

Мөн эрчим хүчний хэмнэлт гэдэг маш чухал. Барилгаар авч үзвэл хуучны угсармал орон сууцны дулаалгыг сайн хийх нь эрчим хүч, дулааныг мөн давхар хэмнэнэ. Үүнээс гадна дулаан хэмнэх барилгын шинэ технологи, инновац гарч ирэх нь ард иргэдийн амьдралд чухал нөлөөлөхөөс гадна салбарын хөгжил, эрчим хүчний салбарт хэмнэлт, үр ашиг гаргахад нөлөөлнө.

Хүний нөөцийн чадамжийг сайжруулах тал дээр хэрхэн ажиллах хэрэгтэй вэ?

Манай улс эрчим хүчний инженерүүдийг бэлтгэж байна. Гэхдээ бэлтгэгдэж байгаа мэргэжилтнүүд маань гадаад хэлний мэдлэг тааруу байгааг нуух юун. Цаашид олон улсын мэдээлэлтэй харьцаж ажиллах чадамжтай байхын тулд хэлний мэдлэг сайн байх хэрэгтэй. Бид чинь дэлхийн хөгжилтэй хөл нийлүүлэхэд хамгийн түрүүнд олон улсын сургалтын чанарт хүрэх хэрэгтэй байдаг.

Герман улсын эрчим хүчний инженер бэлтгэж байгаа туршлага нь маш их таалагдсан. Герман улс манайх шиг олон улсын жишиг ийм байдаг тул сургалтын хөтөлбөрөө өөрчлөхгүй гэдэггүй, өөрийн сургалтын хөтөлбөрийг цаг тухайд нь шинэчилж чаддаг. Миний үед сурч байсан хөтөлбөрөөс маш их өөрөөр сурдаг юм билээ. Гэтэл манай улсын инженер бэлтгэж байгаа сургалтын хөтөлбөр нь миний 60 гаруй жилийн өмнө сурч байсантай бараг ижил санагдсан. Харин сүүлийн жилүүдэд Япон улсад инженер бэлтгэж эхлээд байгаад хувьдаа би таашаалтай хандаж байгаа. Бид чинь оюутан сурагчдаа гадаадад сургаж, ирсэн сайхан залуучуудаа дэмжиж өгч байж л хөгжинө шүү дээ.

Герман улсын сургалтын хөтөлбөрийг дэлгэрүүлбэл? 

Тэд оюутнуудаа шууд цахилгаан станц, шугам сүлжээ дээрээ ажиллуулж цалинтай сургадаг. Ингэснээрээ тухайн оюутан энэ мэргэжилд дуртай эсэхээ мэддэг, юуг илүү түлхүү сурахаа сайтар ойлгодог, нэг үгээр хэлбэл практикийг онолтой шууд хослуулан явдаг. Тухайн оюутан өөрөө юуг гүнзгийрүүлэн сурахаа шийдэх бөгөөд дагалдан ажиллаж байгаа инженерээ “багшаа” гэх бөгөөд дагалдуулан сургаж буй инженерт багшийн цалин, урамшуулал нэмж өгдөг юм билээ. Ингэснээрээ оюутан төгсөөд шууд ажлын талбарт гарахад бэлэн бэлтгэгдсэн байдаг ба цаашаа өөрийгөө хөгжүүлээд явах бүрэн чадвартай болсон байдаг нь надад маш их таалагдсан. 

Энэ салбарт төрөөс баримталж буй бодлогод ямар байр суурьтай байдаг вэ? 

Монгол Улсын хэмжээнд салбар болгон Төрөөс баримтлах бодлогыг батлуулан хэрэгжүүлж байгаа ч Засгийн газрын өөрчлөлтийн үед энэ баримт бичгээ баримтлахгүй, солигдож, зарим хийгдэх гэж байсан ажил, хийгдэж байсан ажлыг зогсоож шинээр өөр ажил хийдэг нь цаг хугацаа болон санхүү, хөрөнгийн хувьд маш үрэлгэн байдал үүсэгдэг. Тухайлбал, Эгийн голын усан цахилгаан станц ашиглалтад орсон ажиллаж байх ёстой байсан. Гэтэл удааширч одоог хүртэл хийгдээгүй ярьсаар байгаа нь өнөөдрийн Монгол орны минь дүр төрх болоод байна. Миний залуугийн үед хийсэн төлөвлөсөн нь таван жилээр явж, бүтээн байгуулалтын нөр их ажил хийгдсэн үе байж дээ гэж бодогддог. 

Эрчим хүчний салбараа хөгжүүлэх нь бусад салбарт ямар үр ашигтай вэ? 

Дээр хэлсэнчлэн Эрчим хүчний салбар бол Монгол Улсын Үндэсний аюулгүй байдал, Тусгаар тогтнолын баталгаа болсон салбар. Мэдээж бүх салбар чухал ч гэлээ энэ салбарын хөгжил муу байвал бусад салбар хөгжих асуудал үгүй болно. Эрчим хүчний салбараа хөгжүүлснээр цахилгааны төлөвлөгөөт бус тасалдал үгүй болж, чанарын үзүүлэлт эрс дээшилж, хүн амын амьжиргааны чанарт эерэг нөлөөлнө.  

Эрчим хүчний салбар болон барилгын салбарын уялдаа юу вэ? 

Сүүлийн үед нарны дэлгэцийг байшингийн хана, дээвэр дээр хийх нь олон улсад маш түгээмэл болж байна. Манай улс энэ туршлагыг өргөн хэрэглэх боломжтой. Манай улсын барилгын салбар өмнөх үеэ бодвол сайжирсан. Гэхдээ яг цахилгаан эрчим хүчний орчин үеийн технологийг хэрэглэх байдалд арай хоцорсон байна. Манай иргэд олон улсад зорчдог, хөгжил дэвшлийг нь маш сайн мэддэг болжээ. Гэтэл байшин барихдаа тухайн ахисан түвшний эрчим хүчний холболтуудыг хийхгүй, зардлыг хэмнэж дөнгөж хэрэгцээ хангах төдийд орхиж байна уу даа гэж харагддаг. Тухайлбал, шинэ барилга дотор хурлын заалны тоног төхөөрөмжийн холболт, розетканы хангамж гээд л наад захын юм ярихад уртасгагч залгаад байгаа нь 21-р зууны барилга байгууламжийн цахилгааны ая тухтай, аюулгүй байдал байхгүй байх шиг. Үүнээс гадна реле хамгаалалтын хамгийн энгийн хэлбэр болох 0,4 кВ-ын автомат гал хамаагалагч нь шаардлага хангахгүйгээс гал гарах асуудал байсаар байна. 

Барилгын салбарт таны зүгээс шүүмжлэлтэй ханддаг зүйл юу вэ?  

Өөрийн дотор бодогдож байдаг зарим шүүмжлэлээс энд цухас дурдахад барилгын салбар төлөвлөлт муутай, сургууль, цэцэрлэг, үйлчилгээний төв байхгүй, зам талбай багатай барьснаас болж хүмүүсийн бухимдал үүсэж, хүүхдээ хол байдаг сургууль, цэцэрлэгт зөөн замын түгжрэл үүсэх гээд олон асуудлууд бий болгож байна. 

Би өөрийн хуучны байрнаасаа нүүх дургүй байдаг нэг шалтгаан бол орчин үеийн байшингууд эрүүл ахуйн талаасаа их муу зохион байгуулалттай юм. Жишээлбэл, ямарваа нэг орон сууц нь нэвт агааржуулалттай байх шаардлагатай байдаг боловч ихэнх шинэ байрны айлуудын цонх нэг тийш харж, агаар солилцоогүй болсон байна. Мөн нарны гэрэл өдөрт хоёр цагаас багагүй хугацаагаар цонхоор тусдаг байх ёстой байхад цонхоороо нарны гэрэл үзэхгүй байшингууд бас олноороо баригдсан байна. 

Энэ нь надад болон миний насны хүмүүст шууд мэдэгдэж, эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлдөг. Надад ингэж мэдрэгдэж буй зүйл нялх хүүхдүүд, залуучуудад бас нарны болон агаарын дутагдал үүсгэж байгаа. Иймд улс орны хөгжлийг эрүүл ахуйн болон хүний сэтгэлзүйн хэрэгцээнд нийцүүлж хөгжүүлэх нь чухал байдаг гэдгийг бүгд өнөөдөр ойлгож, цаашдын хөгжилдөө илүү хүнлэг, таатай орчныг бүрдүүлэхэд анхаарах хэрэгтэй байна.

Улаанбаатар хот хүн амын төвлөрлийг гүйцэж хөгжиж чадахгүй болсноос бид өнөөдөр агаарын болон хөрсний бохирдлоос үүдэлтэй эрүүл амьдрах орчингүй болоод байна. Энэ асуудлыг шийдэх хүрээнд Хөшигийн хөндийд 100-150 мянга хүртэлх хүн ам амьдрах дагуул хотыг бий болгох шийдвэр гаргаж хэрэгжиж эхлээд байна. 

Хөшигийн хөндийд байгуулагдах дагуул хотын талаар таны үзэл, бодол ямар байна? 

Миний хувьд дагуул хотыг байгуулахын эсрэг байдаг хүн л дээ. Учир нь Улаанбаатарын орчимд Монголын хүн амыг даллан дуудсан явдал болно гэж боддог. Энэ хотыг байгуулснаар байгаль орчинд, ялангуяа гүний худаг олноор гаргаж усыг нь ашигласнаар тухайн орчны газар  цөлжиж эхэлнэ. Улаанбаатараас цэвэр усны шугам татсантай холбоотой усны хэрэгцээ нэмэгдэнэ. Мөн тухайн газар нь газар хөдлөлтийн идэвхтэй бүсэд багтдаг, хот байгуулалттай холбоотой их зардал гарна. 

Олон арван мянган хүнийг ажилтай байлгах үйлдвэр байгуулах хэрэгтэй болно. Үүний оронд энэ зарцуулагдах хөрөнгө, санхүүжилтээ төмөр зам, автозамтай холбогдсон бусад аймгийн төвүүдэд үйлдвэрийг байгуулж, хүн амыг Улаанбаатараас гаргах бодлого баримтлах нь зүйтэй. Үүнээс гадна шинэ Хархорин хотыг барьж байгуулахад энэ зардлыг зарцуулж болно гэж бодож байна.  

Энэ салбарт  оруулсан хувь нэмрээсээ та тухайлан дурдаач?  

Энэ салбарт би 60 гаруй жил тасралтгүй ажиллаад, тэтгэвэрт гараад 14 хоноогүй байтал хувийн салбарт ажиллах урилга ирж үүнээс хойш өөрийн мэргэжлийн дагуух ажлыг хийсээр л явна. Залуу инженер байх үе минь социализмын материал техникийн баазыг байгуулах чухал үетэй давхцаж байсан болохоор бидний хийж байгаа зүйлс байнга бүтээл болон өрнөдөг байлаа. 

Би улсад ажиллаж байх хугацаандаа гурван шинэ бүтээл, 50 гаруй оновчтой санал сэдэж үйлдвэрлэлд нэвтрүүлсэн нь явцуу шат дамжлагыг арилгасан, хөдөлмөр хөнгөвчилсөн, асуудлыг шийдвэрлэсэн, эдийн засгийн үр өгөөж өгсөн, тоног төхөөрөмжийн найдвартай ажиллагааг дээшлүүлсэн, хэрэглэгчдийг эрчим хүчээр тасралтгүй хангахад чухал нөлөө үзүүлсээр ирсэн. Үүнээс гурван шинэ бүтээл, 23 оновчтой саналд диплом, гэрчилгээ, үнэмлэх авсан. Социализмын үед миний сэдэж үйлдвэрлэлд нэвтрүүлсэн ШБОС-уудын үр ашиг тэр үеийн ханшаар  450 орчим сая төгрөг гэсэн тооцоолол гарч байсан.

Салбарын талаар нэлээд ярилцлаа. Ярилцлагынхаа төгсгөлрүү таны хувь хүний үзэл баримтлалын талаар ярилцъя. Та амьдралынхаа туршид ямар зарчмыг баримталж ирэв? 

Би залуугаасаа эхлээд өдрийг дэглэмтэй өнгөрөөхийг хичээдэг байсан. Өглөө болгон дасгал хийнэ, өөрийнхөө мэдлэг мэргэжлийг дээшлүүлэхэд анхаарч үргэлж өөрийн мэргэжлийн чиглэлээрх ном, товхимлыг захиалж уншина, үр хүүхдүүдээ эрүүл өсгөх, архи, тамхи хэрэглэхгүй, шударга, тусархаг байх гэсэн зарчмуудтай байсан юм болов уу даа.

Миний эхнэр эдийн засагч хүн байсан. Би гурван охинтой. Олон зээ хүү, охидтой болсон байна. Хүүхдүүддээ эрүүл байхыг л их захидаг даа. Ялангуяа хүүхдийг бага наснаас нь нүд, шүдийг эрүүл байлгах тал дээр залуучуудыг анхаараасай гэж хүсдэг. Мөн ажил, амралтын цагаа зөв зохицуулж, өөрийгөө амрааж, ажлыг тууштай хийх нь амжилтын үндэс гэж хэлдэг. Орчин үед эрүүл хоол, хүнсний асуудал бас их чухлаар тавигдаж байна. Иймд аль болох эрүүл органик хүнсийг хэрэглэх, хүнсний тогоо, савыг хүртэл нарийн сонгох хэрэгтэй юм байна гэж ойлгосон тул хүүхэд залуучууддаа бас энэ талаар өргөн мэдээлэлтэй байж, өөрийнхөө амьдралд хэвшүүлээсэй гэж хүсдэг. Архи, тамхи болох муу зуршлууд амьдралын хамгийн хэрэггүй зүйлс гэж бас захиж хэлдэг.

Залуу үед тань ажлын талбар дээр хүнд хэцүү санагдаж байсан зүйл байв уу? Түүнийгээ хэрхэн даван туулж байсан бэ? 

Миний залуу үед ажлын талбар дээр хүнд хэцүү санагдаж байсан зүйл цөөнгүй байсан. Түүнийг даван туулахад хамт ажиллаж байсан нөхөд, гэр бүлийн туслалцаа, дэмжлэг надад урам зориг өгч байсан. Үүнээс гадна бас хувь хүний шаргуу хөдөлмөр ямар ч хүнийг хүнд хэцүүгээс гаргадаг гэдэгт итгэдэг байсан учир тууштай хөдөлмөрлөж, хүнд бэрхшээлийг амжилт болгохоор зорьж ажиллаж байсан даа.

Залуу үеийнхэндээ ажил, амьдралын хувьд юуг зөвлөх вэ? 

Орчин үеийн хөгжлийн хурд улам түргэсэж залуучууд минь цаг заваа зөв ашиглах, богино хугацаанд их зүйлсийг сурах шаардлага улам нэмэгдэж байна. Энэ хэрэгцээг хангаж, орчин үетэйгээ хөл нийлүүлэн ажиллаж, амьдрахын тулд юуны түрүүнд эрүүл байх, зөв зохистой ахуйн амьдралын дэглэмтэй байх, эрхэлсэн ажлынхаа талаар мэдээллийг цаг хугацаанд нь авч, мэдлэгийг байнга бүтээлч санаачлагаар баяжуулж, өөрийн гэсэн зорилготой байх хэрэгтэй гэж хэлмээр байна. Мөн орчин үед өндөр хөгжилтэй орны хэлийг мэдэж байх нь дэлхийн хөгжлөөс мэдээлэл авах гол түлхүүр гэж хардаг. Иймд залуу үе минь орчин үеийн дэвшил, хөгжлийн мэдээлэл, мэдлэгээс хоцрохгүйн тулд англи хэлийг маш сайн эзэмшихийн зэрэгцээ Монгол хэлээ маш сайн эзэмшиж байх нь чухал шүү гэж хэлье дээ.

Ярилцлагынхаа сүүлийн асуултаар хүн ер нь өнгөрсөн амьдралдаа ямар туршлага хуримтлуулснаар хүн болсны үйл хэрэг бүтлээ гэж бодох бол? Энэ талаар та нэгийг бодож хоёрыг тунгааж байсан болов уу? 

Яг ингэж бодож үзээгүй л дээ, гэхдээ хүн өөрийнхөө хүссэн ажлыг чанарын өндөр түвшинд хийж, үүнээсээ сэтгэлийн таашаал авч, мөн гэр бүлийнхээ сайн сайхан амьдралын төлөө өөрийнхөө сэтгэл зүрхийг зориулж, түүнээсээ урам зориг авч, ах дүү, анд нөхөдтэйгөө сайхан харилцаж, туслан дэмжиж түүгээрээ бахархан амьдрах сайхан байдаг. Хүн сэтгэлийн түвшин байдал, амар амгалан байгаа цагтаа аз жаргалтай байдаг. Тийм болохоор өөрийнхөө энэ бодож байгаагаараа амьдарснаараа хүн болсон үйл хэргээ бүтээх юм болов уу даа.

Ц.СОЛОНГО