Гадаад орнуудад болсон сүйрэлт газар хөдлөлтүүдийн сургамж ба Монгол улсын нөхцөл байдал

Барилгын бүтээцийн зураг төслийн эксперт,

док / Ph.D/       Т.Мөнхбаяр

1.1986 оны Карпатын газар хөдлөлтийн дараа явуулсан инженерийн судалгааны дүгнэлтэд “цутгамал барилгуудад эвдрэл үүссэн шалтгаан нь энэ төрлийн барилгын эзлэхүүн төлөвлөлтийн шийдэл, хийцлэлийн онцлог, арматурлал болон тооцооны  талаар зөвлөмж байхгүйгээс болсон байна, бүр нормд оруулж өгөх шаардлагатай” гэж дүгнэсэн байна. 

Монголд цутгамал барилгын талаар ийм зөвлөмж байхгүй, нормд ч тусаагүй байхад төлөвлөж эхэлсэн. Дээр заасан Баянзүрх дүүрэгт төлөвлөсөн орон сууцны хорооллын ижил үндэслэлгүй хийцийн шийдэл, тооцоогоор  зарим барилгууд баригдсан, одоо ч баригдаж байна. 

Энэ зөрчлөө арилгаж сургамж авахгүй бол Карпатын газар хөдлөлтөөр олон цутгамал барилгад эвдрэл үүссэн шалтгаан нь зураг төслийг техникийн тодорхой үндэслэл, зөвлөмжид тулгуурлан боловсруулаагүйгээс болсон гэх- гашуун сургамж манай улсад давтагдаж болзошгүй газар хөдлөлтөөр зарим цутгамал барилгуудад эвдрэл гэмтэл үүсэх бүр нурах аюулд ч хүрч болох юм. 

2. 1999 оны 08-р сарын 19 ний  Туркт болсон сүйрэлт газар хөдлөлтийн дараа барилгын эвдрэл гэмтлийн байдалд  инженерийн судалгаа явуулан гаргасан шинжилгээний ажлын дүгнэлтэд “Барилгын хийцийн шийдэл төлөвлөх, тооцооны арга сонгоход одоогийн хэрэглэж байгаа норм дүрмийн нөлөөлөл маш бага байна. Газар хөдлөлтөд илүү их өртсөн бүсүүдийн барилгуудын  90 хувиас багагүй нь хийцийн шийдлийн хувьд газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын зарчимд тохирохгүй байна. Зураг төслийг хянах, зөвшөөрөх, БУА ыг эхлүүлэх зөвшөөрөл өгөх ажил хэлбэрдсэн байдалтай байсан гэж заажээ. 

1990 он  Турк улс 

Монголд “дүрмийн бус” хийцийн шийдэлтэйгээр зарим барилгууд баригдаж байна. Мэргэжлийн орон тооны бус зөвлөлийн хурлаар ийм төрлийн барилгыг зөвшөөрсөн  шийдвэр гаргасан. Нэг маягийн зургууд ч “дүрмийн бус“ төлөвлөлттэй боловсруулагдаж олон газар баригдаад байна.  Цутгамал ба өндөр барилгыг төлөвлөх техникийн баримт бичиг байхгүй байна. 

Энэ зөрчлөө арилгаж сургамж авахгүй бол Туркт болсон газар хөдлөлтийн шалтгаан нь хийцийн шийдлийн хувьд газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын зарчимд тохирохгүй “дүрмийн” бус барилгууд төлөвлөснөөс болсон гэдэг гашуун сургамж манайд давтагдаж ийм барилгууд эвдэрч гэмтэх болно. 

3. Хуучнаар ЗХУ ын Сахалин аралд 1995 оны 5-р сарын 28-нд 7,6 магнитуудын  хүчтэй газар хөдлөлт болжээ.[ 14 ] Газар хөдлөлтийн улмаас олон хотуудын барилгад эвдрэл гэмтэл үүсэж 400 тэрбум рублийн хохирол учирсны  дотор Нефтгороск хот маягийн том суурин ердөө 17 секундэд газрын хөрснөөс бүрэн арчигджээ. Сууринд амьдардаг 3500 хүнээс 2100 хүн нь үрэгджээ.17 ш таван давхар угсармал барилга болон сургууль, цэцэрлэг , клуб, эмнэлэг нурсан. 80 айлын 3 сууцанд очих зам хаагдсанаас бүрэн шатаж нэг ч хүнийг аварч чадаагүй байна. 

Хүчтэй газар хөдлөлт болсны дараа барилгуудад гал түймэр гарах нь түгээмэл үзэгддэг байна.  Гэтэл Улаанбаатар хотод барилгуудыг ойрхон шахуу төлөвлөдөг, дийлэнх барилгуудын гадна ханыг шатамхай хөөсөн полистирол хавтангаар  дулаалж байгаа нь газар хөдлөх үед олон арван барилгад гал түймэр зэрэг гарах, барилга хооронд түймэр дамжих өндөр эрсдэл үүсгээд байгааг болон   газар хөдлөлтийн үед түймэр унтраах, аврах ажиллагаа явуулах замуудыг чөлөөтэй байлгах талаар хот ба барилга төлөвлөхдөө анхаарах бодолцох  шаардлагатай байна. Зураг төсөлд зөвшөөрөл өгч байгаа Түймэртэй тэмцэх газар, зураг төслийн байгууллагуудын хооронд бие биедээ найдаж харилцан шаардлага тавихгүй  байгаагаас дунд нь асуудал завсардаж байх магадлал өндөр байна.  

Сахалины газар хөдлөлтийн сургамж: Аврах гарц хаагдсан нөхцөлд түймэр унтраах, суугчдыг аврах ажиллагаа явуулах боломж гардаггүй, хүмүүсийг аврахад эхний 3-5 хоног л чухал болохыг анхаарч барилгын өндөр, хоорондын зай болон аврах үйл ажиллагаа явуулах замыг саадгүй байлгахаар хот төлөвлөлтийн арга хэмжээ авах,  барилгын зураг төсөл боловсруулахдаа гадна ханын дулаалгын шаталтын байдал зэрэгт анхаарал хандуулах нь зохистой. Хүн ам цөөнтэй Монгол улсын хувьд  Улаанбаатар хотын хэт төвлөрлийг сааруулах, барилгажилтыг төлөвлөхдөө аль болох газар хөдлөлтийн эрчим бага байх нөхцлийг бодолцох нь үндэсний аюулгүй байдалд чухлаар нөлөөлнө гэж харж байна. 

4. Дэлхийн улс орнууд газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын талаар судалдаг институт, эрдэмтдийн судалгаа шинжилгээний ажлын үр дүн, зөвлөмж, тэдний боловсруулсан норм дүрмийн заалтыг баримтлан газар хөдлөлтийн бүс нутагт барилга төлөвлөх, барих ажлаа явуулдаг байна. Өндөр барилгыг ердийн барилгын норм дүрмээр боловсруулж болохгүй гэдгийг гадаадын эрдэмтэд нэгэнт тогтоосон тул нэг нормоор төлөвлөдөггүй. Өндөр барилгын асуудалд онцгойлон анхаарч эрдэмтдийнхээ боловсруулсан техникийн нөхцөл, тэдний явуулж байгаа туршилт судалгааны ажлын үр дүнд үндэслэн хамтран төлөвлөж байна. Өндөр барилгыг газар хөдлөлтөд төлөвлөх төгс боловсруулагдсан норм дэлхийд гараагүй байгаа юм байна. 

Монголд өндөр барилгын зураг төсөл боловсруулах ажилд  БНбД 22.01.01* /2006/2013 нормыг заавал мөрдөх журмаар хэрэглэж олон барилга төлөвлөж барьж босгосон ба одоо БНбД 22.01.21 нормыг шинээр мөрдөж эхэлж байна.   Эдгээр нормыг ердийн барилгын нормд заасан өндрийг шууд ихэсгэн  барилгыг 150 м хүртэл өндөр барих боломжтойгоор зөвхөн каркасан барилгын хийцлэлийн хувьд тавигдах нэмэлт шаардлагыг зааж өгөх замаар боловсруулалтыг гүйцэтгэжээ. 

Өндөр барилгад ердийн норм нь зориулагдаагүй тооцоо, хийцлэл огт өөр онцлогтой тул өндөр барилгыг ердийн ердийн нормын дагуу төлөвлөж болохгүйг дэлхийн олон орны эрдэмтэд  нэгэнт судлан тогтоосон байгааг зөрчсөн манай БНбД 22.01.01* /2006/2013 ба шинэ БНбД 22.01.21 нормын дагуу төлөвлөсөн өндөр барилгууд газар хөдлөлтөөр эвдэрч гэмтэж болзошгүй. 

5.  2010 онд Гаити улсад болсон газар хөдлөлтөөр нийслэл Порт-o-Пренс ийн барилгуудын 80 хувь нь сүйрч, 250-300 мянган  хүн  үрэгдсэн, 3,0 сая хүн гэмтэж бэртсэн, сая гаруй хүн гэр оронгүй болж дүрвэсэн, эдийн засагт нь 9,0 тэрбум долларын хохирол учирсан байна. Өнөөдөр газар хөдлөөд 11 жил болж байгаа ч газар хөдлөлтөөс учирсан хохирлоо барагдуулж улс орноо сэргээн босгож чадаагүй, гатичуудын 60 орчим хувь нь ядуурлын шугамаас доогуур амьдарч байна.     

Гэхдээ энэ гамшиг нь гэнэт болсон асуудал биш бөгөөд экспертүүд, судлаачид хүчтэй газар хөдлөлт болох аюултай байгааг, арга хэмжээ авах шаардлагатайг  анхааруулж байсан боловч тоож үзээгүй байна. Northwestern University -гийн профессор Чак Де Мете [ 10 ] хариуцлагагүй барьсан барилгаас болж ийм их хүн үрэгдсэн. Барилгуудыг хүчтэй цохилтод тооцоогүй, картон байшин шиг л нугарч эвхэгдэн хүмүүсийн хувьд булшны газар нь болсон. Гэтэл Калифорнид яг ижил хүчтэй газар хөдлөлт болоход 63 хүн л амиа алдсан байсан гээд Чак Де Мете газар хөдлөлийн үед газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилга хүмүүсийн амийг аврахад  үлэмж чухал үүрэгтэй нь харагдаж байгааг онцолжээ.  

Гаити улсын сургамж нь  судлаач эрдэмтдийн анхааруулга болох газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын зарчимд тохирохгүй  байдлаар зарим цутгамал барилга, өндөр барилга, “дүрмийн бус”  төлөвлөлттэй барилгуудыг төлөвлөж байгааг засах, үндэслэл муутай шинээр боловсруулсан БНбД 22.01.21 нормоосоо татгалзах шаардлагатайг сануулж байна. Сургамж авахгүй бол болзошгүй газар хөдлөлтөөр Гаитигийн гамшиг манайд давтагдаж болох юм.    

6.1988 оны 12-р сарын 7- нд Армен улсад  Спитакын гэж нэрлэгдэх болсон хүчтэй  газар хөдлөлт болсон. Спитак, Ленинакан, Кировакан, Степанаван хотуудын олон тооны барилга байгууламж эвдэрч нуран, 25 000 гаруй хүн үрэгдсэн байна. Уг газар хөдлөлтөөр өмнө тооцоолж төлөвлөж байсан газар хөдлөлтийн эрчмээс хэдэн дахин давсан хүч үүссэн. Гэхдээ эрдэмтэд газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын төлөвлөлтийн зарчмыг зөрчиж төлөвлөсөн, барилга угсралтын ажлын чанар доод төвшинд байсан нь олон эмгэнэлт явдлын нэрмээс болсныг тогтоосон байна. Northwestern University -гийн профессор Чак Де Мете Калифорнид Армений газар хөдлөлттэй  яг ижил хүчтэй газар хөдлөлт болоход 63 хүн амиа алдсан байсан нь газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилга барих нь хэчнээн чухал болохыг мөн л харуулж байна гэжээ.

Армен улс. 1988 он

Манай улсын хүн амын талаас илүү нь амьдардаг УБ хот нь газар хөдлөлтийн өндөр эрчмийн бүсэд оршдог. Чингисийн талбайг дайрсан хагарал хүртэл шинээр тодорч илэрч байгаа, нөгөө талаас өндөр барилгын төлөвлөлтөд ашиглах Аэродинамикийн судалгааны лабораторигүй, бүтээцийн загварыг турших сейсмикийн платформ байхгүй. Өндөр барилгын газар хөдлөлт тэсвэрлэлтийг судлах байгууллага, мэргэжилтэнгүй, өндөр барилгын газар хөдлөлт тэсвэрлэлтийн талаарх судалгааны материал баазгүй, туршлагагүй, Лира программаас өөр тооцооны программаар хангагдаагүй, эрдэм шинжилгээний бүтээл , техникийн баримт бичиг байхгүй, барилгын угсралтын чанар байдал, хяналтын систем төдийлөн сайн биш  байхад 150м хүртэл өндөр барилгыг төлөвлөж барихыг түр зогсоох нь зөв байна.   

Спитакын газар хөдлөлтийн сургамж нь: Газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын төлөвлөлтийн зарчмыг зөрчиж манайд төлөвлөсөөр байгаа  “дүрэмгүй” барилгууд , зарим цутгамал барилгууд, өндөр барилгууд болон барилга угсралтын ажлын чанаргүй байдал нь ихээхэн хор уршгийг дагуулж болохыг харуулж  байна.

7. Энэтхэг улсад   2000 оны үед болсон хүчтэй газар хөдлөлтөөр нэг хотын ихэнх барилгууд эвдэрч, бүх барилгаа газрын хөрснөөс арчих шийдвэр гаргаж байсан. Энэ үед барилгууд нурахад хүргэсэн буруутныг олох гэж хоорондоо маргалдаж байгаа талаар хэвлэлд бичигдэн үлджээ.  

Энэтхэгийн газар хөдлөлтөөс авах сургамж :   

Улаанбаатарт хүчтэй газар хөдлөлт болж гамшиг дагуулах үед УОК толгойлоод УМХЕГ, НМХГ, БХБЯ, БХТөв, зураг төслийн компаниудад  их олон асуудал шийдвэрлэх шаардлага үүсэх нь тодорхой. Хэрвээ барилгуудад гэмтэл эвдрэл  гарч их хохирол учирснаас аль байгууллага, хэн хариуцахыг тогтоох асуудал боссон нөхцөлд  Энэтхэг улсад гарсан газар хөдлөлтийн дараах маргаантай адил асуудал манайд ч үүсэж болзошгүйг эдгээр байгууллага бүр одооноос анхаарч алдаагаа засаж, ажлаа уялдуулах нь зөв байна.   

8. 2021 оны 05-р сарын 18 нд Хятадын Шэнжень хотод 300 м өндөр, 70 давхар SEG Plaza салхи гараагүй, газар хөдлөөгүй байхад гэнэт хазайж хавь ойрын хүмүүс сандарч  эхэлжээ. Одоо  энэ өндөр үнэтэй барилгыг бэхлэх боломжгүй бараг буулгахад хүрэх байх.   

Эндээс авах сургамж: Өндөр барилгын асуудал хэчнээн нарийн төвөгтэй, сайтар судлагдаж амжаагүйг, чанаргүй төлөвлөлттэй барилга эргээд ямар хор уршиг дагуулж болохыг анхаарах хэрэгтэй байна.   

Дээрх  сүйрэлд хүргэж байсан хүчтэй газар хөдлөлтүүдээр эрдэмтдийн шинжилж тогтоосон барилгуудыг эвдрэлд хүргэсэн  шалтгаан нөхцлүүд Монгол улс, УБ хотод нэгэнт бүрэлдсэн учраас болзошгүй газар хөдлөлтөөр зарим барилгууд тэсвэрлэхгүй гэж дүгнэж болох байна. 

Хэрвээ манайд аюултай газар хөдлөлт болсны дараа гадаадын  газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын экспертүүд ирж ажиллаад дүгнэлт гаргавал: 

-Зураг төслийг  хийцийн шийдлийн хувьд газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын зарчимд тохирохгүй байдлаар боловсруулж байсан.

-Өндөр барилгын газар хөдлөлтийн норм  БНбД 22.01.01* /2006/2013 ба БНбД 22.01.21  шинжлэх ухааны үндэстэй боловсруулагдаагүй.

-Зураг төслийг хянах, зөвшөөрөх, БУА ыг эхлүүлэх зөвшөөрөл өгөх ажил хэлбэрдсэн байдалтай байсан. 

-Зураг төслийн байгууллагууд хэт олон жижиг компанид задарч хүч тарамдсан, зураг төсөл боловсруулж байгаа систем оновчгүй байгаа нь зургийн чанарт нөлөөлсөн. Чанаргүй зураг төслөөс болж их хэмжээний хөрөнгө үр ашиггүй үрэгдсэн.  

- УОК газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын талаар ажил явуулаагүй байна. Газар хөдлөлийн дараа цунами болох, атомын цахилгаан станцад эвдрэл гарч хүн амыг нүүлгэн шилжүүлэх шаардлага үүсдэггүй орон байж зарлан мэдээлэх ажилд ажлаа чиглүүлж хөрөнгөө оновчгүй зарж  байсан. 

-БХБЯ   газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын талаар тодорхой бодлогоор ажил явуулж чадаагүй.

- Мэргэжлийн хяналтын байгууллагуудын зөвшөөрөл өгөх, хянах шалгах ажил хэлбэрдсэн байдалтай явж ирсэн байна. гэж тогтоох байх гэж таамаглаж байна.   

Газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын талаар баримтлах бодлогын хувилбаруудын талаар:

Энэ бүх үүсээд байгаа нөхцөл байдлыг  хэрхэн үнэлэхээс хамаарч цаашдын бодлогыг  гурван өөр хувилбараар явуулж болох байна. 

1-р хувилбар. Нөхцөл байдал хэвийн байгаа. Бид өөрсдөө Монголдоо нормоо боловсруулаад, инженерийн тооцоондоо тулгуурлаад одоогийн байдлаа хэвээр үргэлжлүүлнэ. Үүсээд буй нөхцөл байдал санаа зовох хэмжээнд хүрээгүй. Газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын талаар судалдаг байгууллага, эрдэмтдийн санал, зөвлөмжийг тоох хэрэггүй. Энэ талаар монгол инженерүүд тэднээс дутахгүй мэдлэг чадвартай. 

Энэ хувилбарыг сонговол- Гаитийн, Спитакийн сүйрэлт газар хөдлөлтийн шалтгаан манайд бүрэн хэвээр хадгалагдан үлдэх учир хүчтэй газар хөдлөлт болох үед Монголын магадгүй Улаанбаатарын газар хөдлөлтийн гашуун сургамж гэж түүхэнд үлдэх өндөр магадлалтай байна.    

2-р хувилбар. Үүсээд буй нөхцөл байдал санаа зовох хэмжээнд хүрээгүй. Газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын талаар судалдаг байгууллага, эрдэмтдийн санал , зөвлөмжийг бид хянаж үзнэ, бидэнд энэ талын туршлага хангалттай тул зарим нэг алдаа байгаа бол засаад явна.  

Энэ замыг сонговол- газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын талаар судалдаг судалгааны байгууллагагүй, энэ талын туршлагатай мэргэжилтэнгүй, инженерүүдийн дунд ойлголтын зөрөө их байгаагаас эрдэмтэн судлаачдын зөвлөмжийг бүрэн дагаагүй нөхцөлд  Гаитийн, Спитакийн сүйрэлт газар хөдлөлтийн шалтгаан манайд хадгалагдан үлдэж болох учир мөн л Монголын магадгүй Улаанбаатарын газар хөдлөлтийн сургамж гэж түүхэнд үлдэх магадлалтай.    

3-р хувилбар. Үүсээд буй нөхцөл байдал аюултай хэмжээнд хүрсэн. Зарим цутгамал барилга, өндөр барилга, “дүрмийн бус” төлөвлөлттэй барилгууд газар хөдлөлтийг тэсвэрлэхгүйгээр төлөвлөгдсөн байна. 

Энэ хувилбарыг сонговол өндөр барилга төлөвлөх ажлаа түр зогсооно. Манайд газар  хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын талаар судалдаг байгууллага байхгүй тул цаг алдалгүй гадны туршлагатай экспертүүд ажиллуулж боловсруулсан норм, зураг төсөлдөө экспертиз хийлгэн, тулгамдсан асуудлууддаа шинжлэх ухааны үндэстэй гарц гаргалгаа гаргуулж шийдвэрлэнэ. Үүний дүнд цаашид газар  хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын талаар баримтлах бодлогоо  шинжлэх ухааны үндэстэйгээр төлөвлөх, өндөр барилга төлөвлөх бэлтгэл ажлаа олон улсын жишигт нийцүүлэн гүйцэтгэх, алдаатай төлөвлөж барьсан барилгуудын асуудлаа оновчтой шийдвэрлэх боломж бүрдэнэ. УОК зарлан мэдээлэл зэрэг шаардлагагүй зүйлд хөрөнгө зарахаа больж УОК, УМХЕГ, НМХГ, БХБЯ, БХТөв, зураг төслийн компаниудын ажлыг хэлбэрдэн гүйцэтгэх буюу ажлаа огт хийхгүй байгаа дутагдал арилж  жинхэнээр газар  хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын талаар анхаарч, хоорондын ажил нь уялдаж, харилцан бие биедээ шаардлага тавин ажиллах болно. 

Энэ хувилбарыг сонгосны үр дүнд  хүчтэй газар хөдлөлтүүд болохоос Монголчууд, Улаанбаатарчууд айж түгших шаардлага үүсэхгүй болно. 

Миний хувьд монгол хүнд үндсэн хуулиар олгосон аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг хангах, болзошгүй газар хөдлөлтийн аюулаас тэдний амь нас, эд хөрөнгийг хамгаалж чадах  3-р хувилбарыг сонгох саналыг гаргаж байна.

Бид хойч үеэдээ газар хөдлөлтөд эрсдэлгүй хот, тэсвэртэй барилгуудыг хүлээлгэн өгөх үүрэгтэй.