Барилгын бүтээцийн зураг төслийн эксперт,

док / Ph.D/   Т.Мөнхбаяр

Монгол улсад сүүлийн жилүүдэд ялангуяа 2020 оноос хүмүүст мэдрэгдэхүйц газар хөдлөлтүүд олон удаа болж, хоорондын давтамж нь ойртож, болзошгүй хүчтэй газар хөдлөлтийн эрсдэл өндөрсөж байгааг сейсмологчид анхааруулах боллоо. Хүчтэй газар хөдлөлт боллоо гээд хүний амь үрэгдэж, эд материалын хохирол учирдаггүй харин чанаргүй барьсан барилгуудаас л болдог хэмээн эрдэмтэн судлаачид үзэж газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын зураг төслийн төлөвлөлт, барилга угсралт, ашиглалтын нөхцөл байдлыг судлахад анхаарч ирсэн байдаг.

Миний бие өөрийн орны энэ талаарх хийгдэж буй ажлуудад сэтгэл дундуур явдаг бөгөөд газар хөдлөлтөөр Монгол улсад учирч болох их хохирлоос сэргийлэх, олон арван мянган монголчуудын амь нас, эрүүл мэнд, эд хөрөнгийг хамгаалах, Монголын үр хойчийн 100 жилээс багагүй хугацаанд ашиглаж, амьдрах барилгуудыг нэгэнт газар хөдлөлтөд тэсвэргүй барьсан нөхцөлд засах бараг боломжгүй байдгаас тэднийг үргэлжийн эрсдэлтэй нөхцөлд амьдрахад хүргэж байгаад санаа зовж байна.

Иймээс улсын өмнө мэргэжлийн хүний хувьд хүлээсэн үүргээ биелүүлэх үүднээс энэ удаад тулгамдсан асуудлуудын үндэслэлийг нь илүү тодотгохыг  хичээн оролдлоо.

Аль нэг байгууллага, ажилтан, инженер ажилдаа хариуцлагагүй хандаж алдаа гаргаж байгааг нотолж харуулахад биш. Жижиг улсын хувьд газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын талаар судалдаг судалгааны байгууллага байхгүйгээс энэ талаарх бодлого алдагдсан, зориуд биш мэдэхгүйгээс болоод алдаа гарган гүйцэтгэж байгаа ажил, хэрэгжүүлж буй арга хэмжээнүүд шинжлэх ухаанч биш оновчгүй байгааг шүүмжилж өөрийн саналаа оруулж байна.  

Цутгамал барилгын төлөвлөлттэй холбоотой асуудал

2021 оны 3-р сард Баянзүрх дүүргийн 14-р хороонд баригдах 16 давхар, цутгамал дөрвөн блок барилгаас бүрдэх орон сууцны цогцолборын зураг төсөлд магадлалын дүгнэлт гаргуулахаар хуваарилсны дагуу зураг төсөл, гүйцэтгэсэн тооцоотой  танилцахад,

Цутгамал барилгын ханаа далд баганагүй бүхэлд нь “ханын хавтгаалж ” байдлаар сонгон тооцоогоо гүйцэтгэж бүх ханаа босоо чиглэлд 2ф12 А-III ба хөндлөн чиглэлд 2ф10 А-III а-200-гаар  жигд арматурласан байв. Бүтээцийн хийцлэл болон тооцооны үндэслэл шалтгааныг зохиогч инженерүүдээс нь нягтлахад “Цутгамал барилгын зураг төсөлд зориулсан тодорхой техникийн баримт бичиг ашиглаагүй, газар хөдлөлтийн нормын 

<<хавтгаалжин барилгын>> заалтын дагуу төлөвлөсөн, тооцооны үр дүнгээр барилга газар хөдлөлтийн үйлчлэлийн үндсэн хэлбэрүүдэд мушгирахгүй давших хөдөлгөөн хийж байгаа, дагуу арматурлал харьцангуй бага, хэв гажилт зөвшөөрөгдөх хязгаарын дотор, тогтвортой байгаа зэргээс харахад хавтгаалжин ханын огтлол, байрлал зохистой хэмжээнд байна гэж дүгнэсэн ба Монголд баригдаж байгаа орон сууцны зарим хорооллын барилгыг уг шийдлээр гүйцэтгэсэн байдаг. ” гэсэн тайлбар өгсөн болно.

Зохиогч инженерүүдийн өгч буй энэ тайлбараас газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилга төлөвлөх ойлголтын нь алдаа харагдаж байгаа юм. Баянзүрх дүүрэгт баригдах орон сууцны цогцолборын зураг төслийн хийцийн шийдэл, тооцоо буруу учир хануудын уулзварт далд баганатайгаар өөрчлөн засаж боловсруулах санал тавьсан боловч зохиогч инженерүүд саналыг хүлээн авалгүй, асуудлаа мэргэжлийн зөвлөлийн хурлаар оруулж шийдүүлэлгүй өөр эксперт томилуулсан байв.  

Дэлхийн бүх улсуудын газар хөдлөлтийн бүсэд барилга төлөвлөх норм бүрд  тооцооны зарчим, дарааллыг заахын зэрэгцээ тооцооны үр дүнгээс хамаарахгүйгээр зураг төсөлд заавал тусгах бүтээцийн төлөвлөлт ба хийцлэлийн арга хэмжээний зөвлөмжийг  багтаасан байдаг. Зарим улсын нормд энэ зөвлөмжийн хэмжээ нь нормын ихэнх хэсгийг нь эзэлсэн дэлгэрэнгүй, ихээхэн хэмжээтэй байдаг байна.

Газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын талаар судалдаг эрдэмтэд нормд энэ зөвлөмж байх шаардлагыг:  

1-рт Газар хөдлөлтийн үед барилгын үзүүлэх онцлог байдлууд өнөөдрийг хүртэл бүрэн тодорхой судлагдаагүй. Яг ямар тооцооны шалгалт нь зайлшгүй болох нь тэр бүр тодорхой байдаггүй.  

2-рт Хүчтэй газар хөдлөлтийн дараа барилгуудын бүтээцэд явуулсан инженерийн олон тооны практик судалгааны ажлын үндсэн дээр нормын зөвлөмжийг боловсруулсан байдаг тул зөвлөмжид эргэлзэх шаардлага байдаггүй.  

3-рт Практикт хэрэглэгдэж байгаа газар хөдлөлтийн бүсэд барилга төлөвлөх нормд заасан томьёог хялбаршуулсан төвөгтэй биш хэрэглэхэд энгийн байлгадагтай холбоотой. – гэж үздэг юм.

Ийм ч учраас нормд заасан тооцоонд хэрэглэгдэж байгаа хялбаршуулсан динамик загвар нь барилгын газар хөдлөлтийн үйлчлэлийн үеийн онцлог, хэв гажилтыг бүрэн тооцож чаддаггүй байна.

Казахстан, Киргиз, Украин зэрэг орнуудын нормд шинэ хийц, бүтээцийг нэвтрүүлэхдээ тооцооны зэрэгцээ заавал бодит туршилт явуулж техникийн нөхцөлийг тодорхойлсон байхыг шаардсан тусгай заалтыг оруулсан байдаг. ОХУ-ын нормд энэ заалтыг эрх бүхий судалгааны байгууллагатай хамтран боловсруулах шаардлагатай гэсэн байдлаар тусгасан байдаг.

Казахстан улсын эрдэмтэн И.Е. Ицков 1999 оны 08-р сарын 19 -нд Туркт болсон сүйрэлт газар хөдлөлтийн дараа барилгуудын эвдрэл гэмтлийн байдалд инженерийн судалгаа явуулан гаргасан шинжилгээний ажлынхаа дүгнэлт [ 1 ] -д  “ Барилгын хийцийн шийдэл төлөвлөх, барилгын арга сонгоход одоогийн хэрэглэж байгаа норм дүрмийн шаардлага маш бага нөлөөлсөн байна. Газар хөдлөлтөд илүү их өртсөн бүсүүдийн барилгуудын  90 хувиас багагүй нь хийцийн шийдлийн хувьд газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын зарчимд тохирохгүй байна. Зураг төслийг хянах зөвшөөрөх, БУА-ыг эхлүүлэх зөвшөөрөл өгөх ажлыг хэлбэрдэж  байжээ” гэж дүгнэсэн байна.

Судлаач Ю.В. Измайловын хуучнаар ЗХУ болон бусад улсуудын газар хөдлөлтийн бүсэд цутгамал барилга төлөвлөх тооцоо болон хийцлэлийн зарчмыг онолын болон туршилтын талаас нь задлан судалсан ажлын дүнд   “Сейсмостойкие монолитные здания” [ 2 ] судалгааны бүтээлийг боловсруулжээ. 

Эрдэм шинжилгээний болон инженер техникийн ажилтнуудад зориулсан энэ судалгааны бүтээлийн 5.3-р хэсэгт: Нормын шаардлагаар  хүрээгээр (0,1-0,2) h уртад арматурлах талаар заасан байдаг. Энэ шаардлагыг бусад улсуудын нормд ч мөн заасан байдаг.

... Хүрээгээр арматурлахын гол агуулга нь – Хүрээний арматурлал нь ханын гулзайлтын үед сунгах хүчлэлийг хүлээн авч нормал болон налуу ан цав үүсэхэд саад болоход оршдог байна.  Иймээс ч ханын хажуу захаар арматурладаг болохыг заажээ.

Мөн энэ судалгааны ажлын 5-р бүлгийн дүгнэлтэд цутгамал барилгын хийцлэлийн үндсэн нөхцөлийг:  

• Цутгамал барилгын үндсэн гол арматурлал нь хүрээгээрх арматурлал бөгөөд онцгой хослолын ачаанд тооцсон тооцооны үр дүнгээр тодорхойлно. Ихэнх тохиолдолд хүрээ арматурлалыг цөөн тооны хэлбэр- хэмжээтэйгээр  ижилсгэсэн каркасаар гүйцэтгэнэ. Каркасын дагуу арматурын голчийг өөрчлөх замаар хүлээн авах хүчийг зохицуулах хэрэгтэй. Тулгуураас 0,25 H зайд битүү хомутын алхам 10 d -ээс багагүй байх хэрэгтэй.
• Ханын талбараар арматурлахыг чухалчлахгүй.
• Ханын талбараар арматурлах шаардлагатай байвал бат бэх хэв гажилтын тооцооны үндсэн дээр налуу буюу диагональ каркасаар арматурлавал зохимжтой.- гэж заасан байдаг.

ОХУ-ын СП, Казахстаны РК, Украины ДБН зэрэг газар хөдлөлтийн бүсэд барилга төлөвлөх норм дүрмүүдийн “Цутгамал барилга” хэсэгт ханын талбарын болон булан уулзварын арматурлалын талаар тодорхой заасан байдаг нь Ю.В. Измайловын дээрх судалгааны дүгнэлттэй мөн ерөнхийдөө тохирч байна.

Турк, Хятад, ОХУ зэрэг улсад боловсруулсан цутгамал барилгын зураг төслийн шийдэл нь ерөнхийдөө хоорондоо ижил ханын булан уулзварт далд баганууд төлөвлөсөн нь газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын дээрх ерөнхий зарчимтай нийцэж байгаа нь харагдаж байна.

1986 оны Карпатын газар хөдлөлтийн дараа явуулсан инженерийн судалгааны дүгнэлтэд [ 3 ] олон арван цутгамал барилгууд эвдрэлд орсны шалтгаан нь эзлэхүүн төлөвлөлтийн шийдэл, хийцлэлийн онцлог, арматурлал болон газар хөдлөлтийн үйлчлэлд бүтээцийн тооцоог хэрхэн гүйцэтгэх талаар зөвлөмж байхгүйгээс болсон байна. Иймд энэ талаар нормд ч тусгаж өгөх шаардлагатай гэж заажээ.

Энэ бүхнээс үзэхэд Баянзүрх дүүрэгт баригдах дээрх орон сууцны цогцолборын хийцийн шийдлийг барилгын булан уулзваруудад далд багана төлөвлөөгүй, уулзваруудыг хүчитгэж бэхлээгүй байдлаар сонгосон нь цутгамал ханын загварын хэвтээ хүчний үйлчлэлд ажиллах зарчимтай нийцэхгүй, гадаад улсуудад боловсруулсан зураг төслийн болон техникийн баримт бичгийн шийдэлтэй тохирохгүй, хүчтэй газар хөдлөлтийн дараа явуулсан судалгааны ажлаар барилгын булан уулзваруудад их хүч үүсдэгээс хийцийн хүчитгэл шаардлагатай гэсэн. Газар хөдлөлтөд тэсвэртэй барилгын ерөнхий зарчимтай илэрхий зөрчилдөж байгаа нь газар хөдлөлтөд тэсвэргүй болохыг харуулж байна.

Манай улсад цутгамал бүтээцтэй барилгуудыг барьж эхлээд нэлээд хэдэн жил болсон гэхдээ өнөөг хүртэл цутгамал барилгын төлөвлөлт, хийцлэлийн талаарх техникийн нөхцөлийг тодорхойлсон баримт бичиг байхгүй байгаагаас зарим инженерүүд Баянзүрх дүүрэгт баригдах орон сууцны цогцолборын адил зөвхөн тооцоондоо түшиглэн газар хөдлөлтөд тэсвэргүй байхаар бие биеэ даган дуурайж барилгуудын зураг төслийг алдаатай боловсруулж байна. Ингэж газар хөдлөлтөд барилга төлөвлөх ерөнхий шаардлагатай зөрчилдөж боловсруулагдсан зургаар баригдсан барилгууд газар хөдлөлтийн үед эвдэрч гэмтэн бүр нурах ч аюултай юм.  

Эндээс дүгнэхэд: