Манай улс нь төв Азийн тэгш өндөрлөгт байрладаг уул нуруу тал хээр говь хосолсон 4 улиралтай. Геологийн хувьд бүх төрлийн хөрс байдаг ба барилга барих талбайд инженер геологийн судалгаа хийсний үндсэн дээр хөрсний бүтэц, гарал үүсэл, хөрсний усны түвшин зэргийг тодорхойлдог. 

Инженер геологийн судалгааны тайлан дээр үндэслэн зураг төслийн байгууллагууд барилгын зураг төслийг хийдэг байна. 

Барилгын талбай дээр газар шорооны ажлыг эхлүүлэхэд техникийн гол шаардлага нь: 

• Тухайн барилгын суурь суух хөрсний инженер геологийн үндсэн өгөгдлүүд
• Аль улиралд энэ ажлыг эхлүүлэх гэж буйтай холбоотой 

Энд инженерийн геологийн өрөмдлөгийн ажлыг норм дүрмийн дагуу хийж, хөрсний дээжид боловсруулалт хийдэг. Ингэснээр буурь хөрсний тогтоц, бүтцийн ширхэглэл, нуралтын өнцөг, хөрсний байгалийн хөлдөлтийн гүн, хөрсний усны түвшин, цэвдэгтэй эсэх гэх мэт үзүүлэлтүүдийг тогтоон газрын ажлыг ямар арга технологи баримтлан гүйцэтгэхийг сонгодог юм. 

Хөрсийг бодисын бүтцээр нь органик ба органик бус хөрс гэж ангилдаг. 

Хүснэгт 1. Хөрс 

Барилга байгууламжийг барихдаа тухайн хөрсний даацыг харгалзан үздэг. Ачаалалд үзүүлэх хариу үйлдэл (хөрсний даах чадвар)-ээс нь хамааруулан хөрсийг сул чулуулаг хөрс, хад болон хадархаг хөрс, сул сулархаг хөрс гэж төрөлжүүлж болно. 

 Хүснэгт 2. Хөрсний төрлүүд 

Барилгын буурь хөрс ихэвчлэн барьцалдамтгай, барьцалдамтгай бус хөрс байдаг тул ийм төрлийн бүтэцтэй хөрсний даацыг ус шингээх чадвар талаас нь анхаардаг юм. 

Барьцалдамтгай бус хөрс: 

Ийм хөрс нь хоорондоо шүргэлцсэн янз бүрийн хэмжээтэй элс чулуулгийн ширхэглэлүүдээс бүрддэг бөгөөд ус ихээр шингээхгүй , ус нэвтрэн орсон ч хоорондын барьцалдаанд ихээр нөлөөлдөггүй. Мөн дэвтдэггүй тул хөрсний даац нь чийглэгийн агууламжаас бус хурдсын нягтралаас хамаардаг. 

Барьцалдамтгай хөрс: 

Ийм хөрс нь тоосорхог элс, нимгэн хавтгай шавраас бүрддэг. Хавтгай гадаргуутай шаврын гадаргуугийн бүтцээс хамааран барьцалдамтгай хөрс усыг шингээж, барьж чаддаг. Ус шингээснээр шаврын хавтгай гадаргуу дэвтэж хавтгай давхаргууд хоорондоо барьцалдах нь багасдаг. Энэ нь хөрсний бүтэц даацыг бууруулна. Харин усны агууламж буурах тусам хөрсний даац нь нэмэгддэг. 

Зураг 1. Барьцалдамтай бус ба барьцалдамтгай хөрс

Тухайн барилга объектын талбай дээр хөрсний инженер геологийн судалгааны ажлыг заавал хийх ёстой ба энэ нь барилгын найдвартай, бат бэх, чанартай байх үндэс болсон суурийн буюу газар доорх барилга угсралтын ажлын эхлэл болж өгдөг. Барилгын зураг төсөл зохиогч нь буурь хөрсний шинж чанар бусад үзүүлэлтүүдийг харгалзан инженерийн тооцоог хийж барилгыг төлөвлөдөг. 

Барилгын суурь суух гүн, хөрсний хөлдөлт, гэсэлт, ус чийгээс хамгаалах, газар хөдлөлт, байгалийн бусад үзэгдлүүдэд тооцдог юм. 

Хөрсний инженер-геологийн огтлол байгуулах тухай 

Төсөлд өгөгдсөн хөрсний инженер-геологийн зүсэлтийг дараах журмын дагуу байгуулна. Миллиметрийн хэмжээтэй цаасан дээр цооногуудын тэнхлэгийг зурж дугаарыг бичнэ. Зураг дээр масштабыг босоо чиглэлд 1:100, хэвтээ чиглэлд 1:500-аар авна. Цооногуудын тэнхлэг дээр цооногийн амсрын түвшин, хөрсний давхаргуудын дээд, доод хязгаарууд болон хөрсний усны түвшинг тэмдэглэнэ. Цооног тус бүр дээр тэмдэглэсэн түвшингүүдийг хооронд нь холбож хөрсний давхаргуудын зургийг гаргана. Хөрсний нэр төрөл, төлөв байдлыг тодорхойлсон хүснэгтээс үндэслэн зүсэлт дээр холбогдох тэмдэглэлийг хийж хөрсний давхаргуудыг ялгаж үзүүлдэг. Түүнээс гадна зүсэлт дээр газар доорх усны түвшинг (WL)   тэмдэглэж, баруун гар талд нь тооцооны эсэргүүцлийн элюрийг байгуулна. Ургамлын давхаргыг хуулж талбайг тэгшилсний дараа үүсэх төслийн түвшинг (DL) зүсэлт дээр үзүүлнэ. Инженер-геологийн зүсэлт дээр барилгын хүрээ зураг (контур)-ыг гаргаж, суурийн тэнхлэгийг тэмдэглэнэ.

Хөрсний инженер геологийн судалгааны үр дүнгийн үзүүлэлт болон барилгын буурь суурьтай холбоотой техникийн голлох үзүүлэлтийн талаарх товч ойлголтууд: 

Барилгын газар шорооны ухалтын ажлын үед суурь суух тооцооны гүнээс дээш байгаа хөрсөнд хуримтлагдсан усыг тодорхой хугацаанд зайлуулж байж суурийн ажлыг хийдэг. Хөрсний ус нь ямар түвшинд байгаа талаар инженер геологийн дүгнэлтээр гардаг ба улирлын нөлөө, хур тундасны хэмжээнээс шалтгаалан хэлбэлзэлтэй байдаг. 

Хөрсний усны түвшин нь ихэвчлэн өвлийн болон хаврын улиралд нэлээд доошилсон байдаг. Мөн хөрсөнд хаагдмал хэлбэрээр хэсэг хэсгээр орших ч бас бий. 

Барилгын буурь суурийн ажлыг гүйцэтгэхдээ суурийг ухах, котлован /хүнхээл/ хэлбэрээр ухахаас хамааран хөрсний усыг зайлуулах аргуудаас сонгодог. Мөн суурь суух нүх хүнхээлийг гадаргуугийн уснаас хамгаалах ажил хийх ёстой. 

Хөрсний хөлдөлтийн гүн

Цаг агаарын эрс тэс уур амьсгалтай бүс нутагт барилгын үйлдвэрлэлийн ажлыг гүйцэтгэхэд хөрсний хөлдөлтийн гүн гэсэн техникийн ойлголт яригддаг. Өвлийн улиралд байгалийн байдлаараа байгаа газрын хөрс доошоогоо хэр зэрэг зузаан хөлдөхийг тодорхойлдог үзүүлэлт юм. 

Манай орны хувьд бүх суурин газрууд, хот, аймгийн төвүүдээр хөрсний хөлдөлтийн гүнийг тодорхойлсон байдаг ба цаг агаараас гадна хөрсний бүтцээс хөлдөлтийн гүнийн хэмжээ хамаардаг. Улаанбаатар хотод гэхэд хөрс өвлийн улиралд 3.2-3.7 м хүртэл газрын гадаргуугаас доош хөлддөг. 

Барилгын буурьт ирэх ачаалал хөрсний бүтэц, хөрсний ус, дулаалга зэргээс хамааран барилгын суурийг хөлдөлтийн гүнээс доош, дээш суулгахыг тооцоогоор шийддэг. 

Хөрсний нуралт, асгаралт

Газар шорооны ажлыг гүйцэтгэхийн өмнө инженер геологийн дүгнэлтээр ухах газрынхаа хөрсний бүтцийг мэдэх хэрэгтэй.  Элс, элсэнцэртэй хайрган хөрс нь нуралт их үүсдэг тул эргийн налууг зөв тооцох явдал чухал байдаг.                   

Дээрх төрлийн хөрсөнд 1.25 м-ээс илүү гүнтэй хүнхээл сувгийг ухахдаа хөрсний нуралт, гулсалтаас болгоомжилж осол гэмтлээс сэргийлэх журмыг мөрдөн ажиллах ёстой. 

Хөрсний овойлт

Хөрсний бүтцэд шаварлаг, тосорхог 0.25 мм хүртэл ширхэглэлтэй хольц найрлагын 50%-аас их, усаар ханасан барьцалдамтгай хөрс нь хөлдөх үедээ овойлт үүсгэдэг. 

Усаар ханасан шаварлаг хөрс хөрсний хөлдөлтийн гүнээс  дээш байгаа тохиолдолд ус нь хөлдөж эзлэхүүнээ 10%-р ихэсгэдэг. 

Барьцалдамтгай хөрсний нэвт норсон (усаар ханасан) нүх сүвний орон зайд эзлэхүүний томрох зай байхгүй учраас хөрс овойдог. Энэ үзэгдлийг хөлдөлтөөс хөрсний овойлт үүсэх үзэгдэл гэдэг. 

Зураг 3. Хөлдөлтөөр өргөгдөх 

Хөрсний овойлт нь барилга байгууламжид ихээхэн эвдрэл гэмтлийг учруулдаг ба овойлтын хүчийг эсэргүүцэж чадахгүй байгууламжууд (гудамж зам, хашаа, дан барилгууд гэх мэт) овойж, хөрс гэсэхэд суулт үүсгэж байдаг. 

Барилгад хөрсний хөлдөлтийн гүнээс доош суурийг суулгах, суурийн доорх хөрсний овойлтын хүчнээс илүү жинтэй барилга байгууламж барих, овойлт үүсгэх хөрсийг солих, суултын заадсуудыг гаргах, суурийг дулаалах гэх мэт арга хэмжээнүүдийг авдаг. 

Мөнх цэвдэг хөрс 

Гурав ба түүнээс дээш жилийн турш тэс хөлдүү байдалд оршиж өөрийн бүтцэд мөс агуулсан хасах юмуу тэг температуртай төрөл бүрийн хөрсийг мөнх цэвдэг хөрс гэдэг байна. Мөнх цэвдэг хөрс нь хатуу эрдэс, мөс, хөлдөөгүй ус болон хийн хэлбэртэй нэгдлүүдээс бүрдсэн байдаг тул энэхүү хөрс тархсан нутагт барилга байгууламжийг барихдаа зураг төсвийн болон үйлдвэрлэлийн технологийн тусгай шаардлагууд тавигддаг. 

Манай орны нутаг дэвсгэрийн 63%-д нь мөнх цэвдэг хөрс янз бүрийн байдлаар тархаж байдаг. Мөнх цэвдэг тархсан нутаг дэвсгэрт одоогоор манай улсын 80 орчим хот суурин байрладаг байна. Хангай, Хэнтий, Хөвсгөл, Алтайн уулархаг мужид голчлон тархаж хатуу, уян, хуурай  гэсэн 3 үндсэн төрөл байдлаар тохиолддог. 

Эрс тэс уур амьсгалтай манай орны мөнх цэвдэг хөрс нь өндөр температуртай (0°С-оос -4°С) ихэвчлэн цэвдгийн дээрээ устай, бараг бүхэлдээ газар хөдлөлийн өндөр чичирхийлэлтэй (7-10 балл) бүсэд оршиж том хэмхдэст хөрс (гэсэхдээ их хэмжээний суулт үүсгэдэг)  зонхилсон байдаг тул барилга байгууламжийг төлөвлөх, барихдаа туйлын болгоомжтой хандах хэрэгтэй. Бид хөрсний ерөнхий ойлголтыг авлаа. 

Газар шорооны ажлын технологи ярилцах үед дээрх техникийн голлох үзүүлэлтүүдийг дэлгэрэнгүй авч үзнэ. Барилгын талбайн бэлтгэл ажилд талбайн геодезийн ажлууд болох улаан шугам, тэг тэнхлэгүүд, өндөржилтийг батлагдсан ажлын зураг, улсын геодезийн сүлжээний баталгаатай солбицол, тэмдэгтүүдээс авч талбайд оруулна. 

Геодезийн ажлыг баталгаажуулсан багажаар, мэргэжлийн байгууллагаар тавиулан тулгуур цэгүүдийг байгуулан тэмдэглэж хадгална. 

Улаан шугам, тэг тэнхлэгийг татсан ажлыг БНбД 3.01.03-88 нормоор хүлээн авна. Барилгын ажлын явцад тэнхлэг, өндөр дамжуулалтын ажлуудыг төслийн талбай хариуцсан инженер эсвэл геодезийн мэргэжилтэн хийдэг. 

Геодезийн ажил нь барилга угсралтын ажлын бүх явцад байнга хийгдэж байдаг нарийн хэмжилтийн ажил бөгөөд өндөр нарийвчлал бүхий оптик, лазерын төхөөрөмжүүд (теодолит, нивелир, лазерын тэгшлэгч) ган туузан метр, рейк болон хэмжээ тавих, хадгалах бусад төхөөрөмжүүд, багаж хэрэгсэлтэй байдаг. 

Зураг 4. Зайн электрон хэмжилт

Барилгын газар шорооны ажил эхлэхийн өмнө уг талбай дээр дулаан, ус, бохир ус, цахилгаан, холбооны болон бусад газрын болон агаарын шугам сүлжээ байгаа эсэхийг зураг дээр тодруулалт хийж зайлуулах, зохицуулах ажлыг хийсний дараа ажил эхлүүлнэ.

Эх сурвалж: "Барилгын газар шороо, суурийн ажил" номноос