Энэ удаагийн VIP   ярилцлагадаа Гудамж төслөөрөө овоглогдсон, хот төлөвлөгч, зөвлөх архитектор Б.Батболд докторыг онцлон урьлаа.   Тэрээр АНУ, Япон улсад хот төлөвлөлтийн чиглэлээр магистр,  Хот төлөвлөлтийн чиглэлээр доктор хамгаалсан анхны хүн бөгөөд дотоодын төдийгүй олон улсын төслүүд дээр амжилттай ажиллаж ирсэн Монголдоо ховорхон мэргэжилтнүүдийн нэг билээ. 

Цаг хугацааг ухраах боломж өгвөл та аль үедээ очих вэ? Тэр мөчөөс яриагаа эхлье гэж бодож байна?

Хүүхэд насандаа очихыг хүсэх байхдаа. Зарим хүмүүс гурван үеийн хотын хүн гэж байхгүй гэж ярьдаг.  Би гурав дахь үеийн хотын хүн. Аав, ээж маань жолооч, социалист нийгмийг хөгжүүлэхэд хүчин зүтгэж байсан хүмүүс. Бага байхаасаа зураг зурах, зохион бүтээх авьяастай, өмд, жакет оёдог хүүхэд байлаа. Хоёрдугаар ангид байхаасаа ангийнхаа ханын сонинг гаргадаг, багаасаа л шөнө орой хүртэл ширээн дээрээ суудаг хүүхэд байсан даа. 

1981 онд конкурс өгөх болж, ааваасаа архитектур мэргэжлийн талаар асуухад “Барилгыг зохион бүтээнэ гэсэн үг дээ” гэж тайлбарлаж билээ. Миний  хүсэл зорилго, давуу талууд, аавын хэлсэн үг архитектор болоход маань ихээхэн нөлөөлсөн. 

Таныг тамирчин байсан гэж сонссон. Ямар спортоор хичээллэдэг байв? 

Би залуудаа 10 гаруй жил боксоор хичээллэсэн. Улсын залуучуудын шигшээ багийн тамирчин явлаа. Архитекторууд боксчин байх нь ховор л доо. Улсын аварга шалгаруулах тэмцээнээс мөнгө, хүрэл медалиуд авч, олон улсын тэмцээнд орж байсан. Хамгийн сүүлд 1997 онд боксын бээлий өмссөн юм байна. Тухайн үед ажиллаж байсан зураг төслийн товчооны удирдлага маань спортоо болиод  ажилдаа төвлөрөхийг шаардсан учраас дараа дараагийн тэмцээнүүддээ орж чадалгүй спортоо орхисон. 

Бизнест хэрхэн хөл тавьж байв? Тухайн үед хэн бусдаасаа түрүүлж алхана, тэр хүн хожиж, хөгжиж чадсан санагддаг юм? 

Би их сониуч хүн. Тэр маань намайг шинэ алхмууд хийхэд ихээхэн нөлөөлсөн байх гэж боддог. 

1989 онд Хүнсний үйлдвэрийн институтэд архитектораар ажиллаж байхдаа 650 орчим төгрөгний цалин авдаг байлаа. Тооцоолоод үзэхээр цалингаараа байр, машин худалдаж авах боломжгүй, 40 жил тууштай ажилласан ч мөрөөдөл биелэхгүй санагдсан. Тухайн үед шинэчлэлийн үе буюу социолизмыг шүүмжилж, ардчилалыг дэмжиж байсан учраас хүн бүр шинэ зүйлийг хүсэж, тэмүүлж байлаа. Би ч ялгаагүй өөрөө бүтээж, чөлөөтэй амьдрах сонголтыг хийсэн. Ажлаасаа гараад оёдлын үйлдвэр байгуулан хувцас, малгай оёод зах дээр борлуулж эхэлсэн. Бага байхаасаа жинсэн өмд, жакет оёдог байсан маань энэ бизнесийг эхлүүлэхэд нөлөөлсөн болов уу. Тухайн үед Москвич машинаа зараад, үйлдвэртээ хөрөнгө оруулалт хийж, бизнесээ хөл дээр нь зогсоосон. 

Миний хамгийн их ашиг олсон бизнес бол Францын хүүхдийн үүргэвчийг (манайд огт байгаагүй) шууд дуурайлган үйлдвэрлэсэн явдал юм. Эсгий гутлын үйлдвэр, нэхээсгүй давууны үйлдвэр, арьс ширний үйлдвэр, төмрийн завод, Тахь компаний кноп, цагираг хийдэг үйлдвэр гэх мэт 5-6 үйлдвэрийн дунд тухайн үедээ менежмент хийж, эцсийн бүтээгдэхүүнээ өөрсдөө угсран бэлэн болгодог байв. Цүнхэн дээрээ торгон хэвлэлээр өөрийн зурсан Мики маусны зургийг гар аргаар хэвлэж байв. Тухайн үед барууны соёлыг мэддэг хүн бараг байгаагүй учир Мики маусыг хэн ч мэдэхгүй гадны ориг бүтээгдэхүүн шиг л боддог байлаа. 

"Бөртэ чоно" хувиараа эрхлэх аж ахуй 1991 он

Бизнес маань ч амжилттай болж, үйлдвэрлэлээ илүү өргөжүүлэхийн тулд 1990 онд “ХОТШ” банкнаас 3 сая төгрөгийн зээл авсан. Тухайн үеийн 3 сая төгрөг гэдэг их мөнгө. Банкны мэргэжилтэн надад хэлэхдээ “3,4 хорооллын 12 давхар барилгыг 1,5 сая төгрөгөөр барьдаг. Би танд 12 давхар хоёр барилга барих мөнгийг зээлүүлж байна шүү” гэж билээ. Зээл авснаар үйлдвэрлэл улам өргөжин томорсон төдийгүй Сингапураас Болгар руу дараа нь Монголдоо анх удаа нөүтбүүк, анхны бандгар том гар утас (Panasonic), видео камер оруулж ирж зардаг байсан. 

1990 онд ихэнх хүмүүс ганзагын наймааны зээл авч маш олноороо шатаж, ихэнх нь зээлээ буцаан төлж чадаагүй гэдэг. Миний хувьд нэг төгрөг ч дутаахгүй буцаан өгөхдөө нийт авсан мөнгөнийхөө талыг ч зарцуулж чадаагүй байсан. 

“Хот төлөвлөлтийн хууль нь цэвэр технологийн, физик орон зайн хууль байх ёстой болохоос захиргааны шинжтэй байж болохгүй”

Та багагүй хугацаанд ажиллаж, бизнес хийж үзсэнийхээ дараа сурахаар шийджээ. Юу таныг алс нутаг руу хөтөлсөн бэ?  

1992 оны үед амины 3 давхар орон сууц барьж эхэлсэн ч хоёрдахь давхрын угсралтын ажил явагдаж байхад барилга маань голоороо хагарчихсан юм. Тухайн үед газар худалдаж аваад барилга барих гэдэг ойлголт бараг байхгүй, хаус барих туршлагатай барилгын гүйцэтгэгч ч үнэндээ байгаагүй (СОТ-2 болон 3-аас салсан анхны бригадууд) учраас бусдыг буруутгаж чадаагүй. Багагүй хугацаанд ажиллаж, хэд хэдэн төрлийн бизнес эрхэлж, унаж босож үзсэний эцэст өөрийгөө суралцах ёстой гэж бодсон. Тиймээс “капитилист” орон руу явж бизнест суралцахаар шийдсэн юм. 1994 оны хавар анх Лос-Анжелес хотод UCLA сургууль дараагаар нь Монтана их сургуулиудад хувиараа суралцаж 1995 оны 2 сард АНУ-аас нутагтаа ирсэн. 

UCLA сургууль, Лос-Анжелес, 1994 он 

Шалтгаан нь 2 жилийн өмнө Японы засгийн газраас зарласан шалгалтны хариу гарч намайг Монголдоо түргэн ирж сургуульдаа явах зөвшөөрөл ирсэн байсан.   Америк явахаасаа өмнө оройгоор гадаад харилцааны  дээд сургуулийн Япон хэлний оройн ангид сурдаг байсан учраас Японы засгийн газрын тэтгэлгээр суралцах оюутнуудын шалгалтад тэнцэж, Японы топ 5 сургуулиас сонгон суралцах эрхтэй болсон байлаа. Монголын цаг агаартай төстэй, өвлийн улиралтай газар сурахыг хүссэн учраас Хоккайдогийн их сургуулийг сонгон суралцаж, магистраа “Орон сууцны бодлого” сэдвээр, доктороо “Скандинавийн орнуудын хот төлөвлөлт” сэдвээр 2001 онд хамгаалсан. Сургуулиа төгсөөд Японы хамгийн нэр хүндтэй зураг төслийн “Никкенсеккей” компанид 2 жил орчим ажилласан.

Nikkensekkei LLC

10 гаруй жил сурч, ажилласан мэдлэгээ эх орондоо хэрэгжүүлж, хийж бүтээхийг маш их хүссэн учраас нутаг буцсан.  Надтай хамт сурч байсан олон хүмүүс Японд үлдэн ажиллаж амьдарсан байдаг. Ер нь гадагшаа явсан хүмүүс хүүхдүүддээ боловсрол олгох үүднээс үргэжлүүлэн амьдрахаар шийддэг тохиолдол олон байдаг.  

Хийж бүтээх хүслээр дүүрэн таныг эх орон тань хэрхэн хүлээн авав?  Монголдоо ирээд хийсэн эхний ажил юу байв?

Монголдоо ирээд анх гайхсан зүйл маань мэргэжлээрээ доктор цол хамгаалаад ирсэн надад ажил олдоогүй учир хувиараа компани байгуулж ганц нэг зураг төсөл хийж эхэлсэн. Намын харьяалалгүй байснаас тэр үү, нийслэлд ажлын санал тавьсан намайг ажилд аваагүй. Харин хэдэн сарын дараа 2004 оны зун Хот төлөвлөлтийн зураг төслийн институтын дэд захирлаар ажиллаж эхэлсэн ч удалгүй тэр ондоо БХБ-ын сайд намайг дуудаж уулзаад, Хот байгуулалт хариуцсан газрын даргаар ажиллах санал тавьсан. Намайг сонинд “Хот төлөвлөлтөө зөв шийдсэний дараа газраа олгож эхлэх хэрэгтэй. Буруу газар олголт хийвэл хожим нь төлж баршгүй хохирол үзнэ” гэж бичиж байсныг маань олж хараад ямар мэргэжилтэн болох, юу чаддагийг нь харах гэсэн болов уу. Миний хувьд олон жил сурч, мэргэжлийн хүн нь болсон учраас өөрөөс шалтгаалах бүх л зүйлийг хийж, бүтээе гэж хэлээд яамны газрын дарга болсон. Гэвч цаг, минут бүрийг үр  дүнтэй ашиглахыг эрхэмлэдэг надад сүүлдээ төрийн алба “там” мэт санагдах болсон. Өдөржин хуралдана, маргалдана, хамаг цагаа буруу шийдвэр гаргахын төлөө ажилласан мэт санагдаж гаргасан шийдвэр нь хэдэн сарын дараа заавал буруутна. Тэгээд ахин дахин хуралдана, ажлын тоогоор бүтээмж муутай ажлын хэсэг байгуулна. Цаг хугацаа хайран санагдсан учраас газрын даргаар гурван жил ажилласны дараа хувийн секторт ажиллахаар шийдсэн. 

Анх Монголд ирсэн даруйдаа анзаарсан зүйл гэвэл ийм их гэр хороололтой мөртлөө орлогод нийцсэн хямд өртөгтэй орон сууц бараг байгаагүй. Тиймээс “studio type” маягийн буюу 1 өрөө орон сууцнуудыг анх санаачлан барьж эхэлсэн. Халаалт бага шаарддаг, минималист амьдралын хэв маяг бүхий энэ төрлийн орон сууцны эрэлт хэрэгцээ өндөр, энэ сигментийн худалдан авагчид маш их байсан учир богино хугацаанд борлуулалт хийгддэг байлаа. Тухайн үед нийт 400 гаруй айлын орон сууц ашиглалтад оруулсны 70 орчим хувь нь ийм төрлийн орон сууцнууд байдаг. Уг нь төрийн дэмжлэгтэйгээр энэ төрлийн орон сууцаар хангах ёстой байдаг ч төр нь чадаагүй учраас  ашиг багатай ч хувийн секторийн бид хийж, амжилт олж байсан хэрэг. Тухайн үед орон сууцны зээлийн систем (эпотек) хэрэгжиж эхлээгүй, иргэдээс урьдчилгаа захиалга бэлэн мөнгөөр аван барилгаа барьдаг байсан тул огт банкны зээл авч байгаагүй.  

Орон сууцны зах зээл хөгжсөн оронд энэ төрлийн буюу нийгмийн шинжтэй орон сууцны бодлогыг төрөөс санхүүгийн корпорацийн дэмжлэгтэйгээр амжилттай хэрэгжүүлдэг. Яаманд байхдаа Санхүүгийн корпорацын тухай хууль санаачилсан боловч олон сонирхлын бүлгийн нөлөөгөөр нийгмийн орон сууцны бүтээн байгуулалтыг санхүүгийн аргаар хэрэгжүүлэх ёстой корпорац маань хувийн сектортой өрсөлдөж барилга барьдаг байгууллага болж хувирсан. Сүүлдээ НОСК, ТОСК болоод үйл ажиллагаагаа явуулах болж дээ. Орон сууцны санхүүжилтийн корпорац /ОССК/-ын хуулийг санаачилсан миний анхны концепци нь ОССК нь барилгын төслүүдийг (ялангуяа нийгмийн) санхүүжүүлэх үүрэгтэй болохоос өөрсдөө барьж болохгүй гэдэг санаа юм л даа. Япон, Америк бусад оронд ийм л байдаг. Мөн төрд ажиллаж байхдаа 40,000 айлын орон сууц хөтөлбөрийн бүхий л төлөвлөгөө стратегийг гаргахад оролцож, саналаа тусгасан ч тусыг эс олж дараа дараагийн засгийн газар нь залгамж чанаргүйгээс тогтвортой бодлого өгүүлэгдсээр байна.  

Сонсголон төмөр бетон замын ажил 2014 он 

Төрд ажиллаж байгаа холбогдох хуулиудыг шинэчилж байв уу? 

Газрын дарга байхдаа Хот байгуулалтын цогц хуулинд олон саналууд оруулж байсан. Үүнд хотын ногоон байгууламжийн тухай, газрыг албадан хураах тухай, барилгыг хамтран өмчлөх тухай, автомашины зогсоолын тухай, газар доорх байгууламжийн тухай, дахин төлөвлөлтийн тухай, хурдны замын тухай зэрэг нийт 12 хуулийг боловсруулах саналыг дэвшүүлж байлаа. Эдгээрийн дотор бусад улс оронд суурь болох Хот төлөвлөлтийн хууль нь Монголд Хот байгуулалтын хууль гэж хэрэгжсэн байдаг. Гэтэл Хот төлөвлөлтийн хууль нь цэвэр технологийн, физикийн хууль байх ёстой болохоос захиргааны шинжтэй байж болохгүй гэдэг дээр өөрийн зүгээс байнга санал тавьдаг. Уг нь Герман, АНУ, Японы хот төлөвлөлтийн хуулийг үзэхээр физикийн ном шиг тоо, томьёотой нь бичсэн байдаг юм. Гэтэл манайх нэг ч томьёо байхгүй тэр чигтээ захиргааны шинжтэй байдаг учраас өөрчлөхийг хүссэн. Тэр үед бүх судалгааг хийж, тоо томьёотой нь бичээд засгийн газраар оруулсан ч батлагдаагүй. Яагаад гэвэл энэ хуулийг батлуулах миний дараагийн хүн нь тэдгээр томьёо, орон зайн илэрхийллийг ямар учиртай вэ гэдгийг ойлгохын тулд зузаан зузаан ном сөхөх, мэргэжлийн сайн мэдлэгтэй байх шаардлагатай болсон. Тухайн үед над шиг АНУ, Японд мэдлэг эзэмшсэн хүн тун цөөн байсан учраас намайг үл ойшоодог байсан даа. 

Одоо дунд болон дундаас дээш орлоготой иргэдэд зориулсан орон сууцууд баригдаж, өндөр үнэтэй, олон давхар барилгууд ихсэж байна. Яагаад гэвэл бага орлоготой иргэдийн бүлгүүдэд зориулж хувийн компаниуд барилга барихгүй, тэдний үүрэг нь ч биш. Уг нь төрийн бодлогоор гэр хорооллын бага орлоготой өрхүүдийн тодорхой хувь нь орон сууцаар хангагдаж, дэд бүтэцгүй гэр хорооллын масс багасах ёстой байтал эсрэгээрээ нэмэгдээд л байна. Үүний үр дүнд утаа ихсэж, хөрсний бохирдол мэтийн байгаль орчны доройтлоор төлөөсийг нь бид бүгд эрүүл мэндээрээ төлж байна шүү дээ. 

Та сүүлийн үед ямар ажил дээр төвлөрч ажиллаж байна вэ? Японд ямар төсөл дээр зөвлөхөөр ажиллаад ирэв? 

Би Японд 1 жил гаруй хот төлөвлөлтийн төсөл дээр зөвлөх хийж байгаад ирлээ. “Pacific Consultant” гэдэг Японы толгой компаний нэг л дээ. Эхний хэдэн сар миний саналаар  Монголын ОУ-ын нисэх онгоцны буудлын Airport-Link буюу нисэх буудлыг хотын Урбан сүлжээтэй хоёр буюу түүнээс дээш алтернатив хувилбараар холбох төсөл дээр (LRT буюу хурдны төмөр замаар холбох) ажилласан боловч Монгол талын Political-will илүү санаачлагатай байх шаардлагатай байсан тул төслөө зогсоосон. Дараа нь Зүүн өмнөд Азийн гурван оронд “Smart Industrial park and New town” төсөл дээр Японы мэргэжилтнүүдийг ахлаад ажилласан (Лаос, Мянмар, Тайланд улсад). Тайландын конгломерат AMATA бүтээн байгуулалтыг эхлүүлэн Япон болон бусад орны томоохон хөрөнгө оруулалтыг дэмжих зорилго бүхий олон улсын томоохон төсөл юм. Одоо төсөл үргэлжилж байгаа. Би үргэлжлүүлэн удаан ажиллах хүсэл байгаагүй, учир нь Монголд илүү их хийх ажил байсантай холбоотой. 

Одоогоор хэд хэдэн хувийн компаний төслүүд дээр ажиллаж байна. Мөн Ханбогдын ерөнхий төлөвлөгөөн дээр ажиллаа. Ажиллаж байх үеэр Оюу толгойн гадаад захирал надтай уулзан, таны зөвлөж байгаа ерөнхий төлөвлөгөнөий ажил бол бодлогын баримт бичиг учир Ханбогдод манай компани илүү бодитой зүйл хийх хүсэлтэй байна. Таны удирдан ажиллуулж байсан Гудамж төслийн талаар бид нэлээн судалсан, иймд та Гудамж төслөө хэрэгжүүлнэ үү, бид санхүүжүүлнэ гэсний дагуу бид төслийнхөө ажлын зураг төслөө дуусгаад энэ оны 4 сараас барилга угсралтын ажил эхлүүлэхээр зориод ажиллаж байна. Мөн өнгөрсөн оны 7 сараас ADB-ийн зөвлөхийн гэрээ хийн УБ хотын 2040 оны ХЕТ дээр ажиллалаа. Одоогоор Хэнтий аймгийн Дадал сумд баридахаар төлөвлөж байгаа Чингисийн Цоцолборын зөвлөхөөр ажиллаж эхлээд байна. Төслийг мөн Азийн хөгжлийн банк санхүүжүүлж байгаа. 

“Мөнгө бүх зүйл биш”

“Гудамж төсөл” гэдэг бараг таны овог болжээ. Төслийг амжилттай болгосон гол хүчин зүйл юу байв? 

Намайг заримдаа гудамжны Батболд гэдэг юм./инээв/ Гудамж төсөл 2013 оны 5 сард эхлээд ганцхан зуны дотор 18 уулзварыг шинэчилсэн.

Хотын төлөө хийж чадах бүхнээ зориулна гэсэн итгэлээр “Гудамж төсөл” - ийг эхлүүлсэн. Төсөл маань амжилттай болсон гол хүчин зүйл бол нэгдүгээрт хувийн компани шиг бизнес удирдлагаар төрийн ажлыг хийсэн, хоёрдугаарт тухайн үеийн засгийн газар энэ төслөө маш сайн дэмждэг, ажиллах орчныг нь бий болгосон байсан, гуравдугаарт мэргэжлийн хүний хувьд зураг төсөл гаргах, барилга угсралт явагдах гэх мэт бүх ажлын хугацааг тодорхой, нарийн гаргаж төлөвлөөд, том зургаар нь харж ажилласан явдал юм. Чадварлаг мэргэжилтнүүд, мэргэжлийн удирдлага, засгийн газрын дэмжлэг, гадны технологи, чанарын хяналтыг оруулсан учраас төсөл маань чанартай, амжилттай болсон. 

Эндээс үзэхэд аливаа төслийг мэргэжлийн маш сайн удирдах багаар бүрдүүлэх, засгийн газраас сайн ойлгож дэмжин чадваргүй цүнх баригчдыг биш сайн мэргэжлийн хүмүүсээ ажиллуулж чадсан тохиолдолд бид ямар ч төслийн ард гарна, ямар ч зүйлийг бүтээж чадна гэдгийг харуулсан гэж боддог. Монгол залуусд итгээд үүрэг өгвөл цөмийн зэвсэг ч хийж чадна гэж би боддог. Гэвч тэдгээр залуучууд маань Монголдоо цалингаараа сайхан амьдрах боломжгүй байгаа учраас ихэнх нь гадны улс оронд амьдрахыг илүүд үзэж байгаа нь үнэхээр харамсалтай. 

Гудамж төслийн нээлт, Чингисийн өргөн чөлөө 2015 он

Мөнгө байсан учраас амжилттай хэрэгжсэн гэх нь бий. Олон хүний анхаарлыг татаж, зарим хүмүүсийн атаархлыг төрүүлсэн юм болов уу даа?

Нэг удаа Авто замын газрын даргатай хамт “Хотын замыг сайжруулах талаар” телевизийн нэвтрүүлэгт оролцсон юм. Тэр үед төрийн байгууллагуудыг шогломоор санагдаад “Даргаа танайх жилд нэг л замын уулзварыг шинэчилдэг байсан биз дээ” гэж асуутал, тиймээ гэж байна. Тэгвэл бид нэг зуны дотор 13 уулзварыг шинэчиллээ, иймэрхүү хурдтайгаар хийх боломж байгаа юм биш үү гээд хэлчихсэн юм. Гудамж төслийн ийм ажлын хандлага хотын энэ агентлагийн ажлыг эрс өөрчилсөн гэдгийг олон хүмүүс хэлдэг, тэд сүүлдээ биднээсээ дутахааргүй мундаг ажилласан шүү. Энэ өөрчлөлт бол ердөөсөө ч мөнгө биш шүү. 

Миний бодлоор гудамж төслийг харлуулахыг хүсэж байгаа зарим хүмүүс санхүүжилт ихтэй байсан учраас амжилттай болсон гэж хэлдэг. Гэтэл орон нутгийн болон төсвийн хөрөнгө оруулалтын тоо буурахгүй өсөж байхад бидний нүдэн дээр агаарын бохирдол буурсангүй, замын түгжрэл багассангүй. Цагдаагийн уулзварын гүүрийг гэхэд л 46 сая доллараар шинэчилж байгаа ч одоо болтол дууссангүй, тэр гүүрээр явган иргэд ч гарч чадахгүй байна. Мөнгөгүй болоод Дарханы замыг хэдэн жил өнгөрөхөд засаж чадахгүй байна гэж үү. Мөнгө бол бүх зүйл биш. Юм хийж бүтээнэ гэдэг нь хүний сэтгэл зүрхэнд байдаг. Хийж бүтээх сэтгэлтэй хүнд багахан мөнгө өгөхөд ихээхэн зүйл хийнэ шүү. 

Мэргэжлийн бус удирдлагатай, санхүүгийн хяналт зохицуулалт муутайгаас болоод 100 төгрөгөөр хийж болох бүтээн байгуулалтыг хоёр гурав дахин их мөнгөөр хэрэгжүүлж байна. Авлигалд хамаг мөнгө нь үрэгддэг. Авлигал, санхүүгийн сахилга батгүй байгаа цагт ажил бүрэн хэрэгжихгүй гэдгийг одоо цагийн олон төсөл харуулж байгаа. 

Уг нь энэ жишгээрээ төсөл цааш үргэлжилсэн бол олон оновчтой шийдлүүд бий болох байсан байх. Хэл ам ихтэй байсан учраас үргэлжлэх боломжгүй болсон уу?

Би Авлигатай тэмцэх газар /АТГ/ өглөө нь шалгуулаад, үдээс хойш нь нэг уулзвар нээгээд л ажилласан даа./инээв/ Монголд улс төрийн үзэл бодол их дэлгэрсэн учраас хэдхэн сайн мэргэжилтнүүдээ МАН, АН гээд хоёр хуваагаад байх шиг санагддаг. Би бусдын нүдэнд АН - ын хүн шиг харагддаг бололтой, тэгсэн хэр нь АН-ынхан намайг МАН-ы хүн гээд л үнэндээ бол инээдтэй. Үнэндээ надад нам, улс төр хамаагүй. Хийж бүтээхийн төлөө л ажиллаж яваа энгийн нэгэн. Тийм ч учраас үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлдэг юм. 

Ер нь аливаа томоохон төсөл хэрэгжүүлэхэд заавал бусдад хардагддаг юм билээ. Тухайн үед уулзвар яагаад ийм өртөгтэй болов? гэдэг асуултын тэмдэг байсан. Бид  Японы зөвлөх компанитай хамтраад олон улсын стандартын дагуу бүх ажлаа гүйцэтгэсэн. Өөрөөр хэлбэл асфалтаа зузаан тавьж, гудамж замын тоног төхөөрөмж, тоноглол, хашлага гээд бүх зүйлийг олон улсын төвшинд чанартай хийсэн. Биднээс өмнө энэ төвшинд ажил гүйцэтгэдэггүй байсныг одооны хүмүүс мартаж эхэлж байгаа болов уу. Чанар гэдэг цаг хугацааны шалгуураар харагдана, мэдрэгдэнэ гэж бодож байна. 

Тэр үед Японы зөвлөх маань тооцоолол, бүртгэл, технологийн хяналт гэх мэт бүх мэдээллийг маш нарийн тодорхой бүртгэдэг байсан учраас АТГ- т зузаан зузаан тайлан, тэмдэглэгээг өгч, шалгуулсан даа. 

Энэ төсөл цааш үргэжлээгүй гол шалтгаан нь засаг солигдож, өөр үзэл баримтлалтай, идеалогитой нам гарч ирсэнээр бүрэн дэмжлэггүй болсон. Дээр хэлсэнчлэн АН- ын хүн гэсэн нүдээр хараад дэмжээгүй болов уу. Үүнээс гадна миний халагдсан гол шалтгаан бол 46 сая долларын гүүрийг барихын оронд 5-6 сая доллараар нүхэн гарц хийвэл 10 дахин бага өртгөөр ижил үр дүн гаргаж болно гэж засгийг шүүмжилсэнээс болсон юм даа./инээв/

“Газар олгодог байгууллагаасаа эхлээд хот төлөвлөлтийг эвдэлж байдаг”

Хот төлөвлөлт дээр ажилладаг архитекторуудын хэлж байгаагаар төлөвлөгөө маш сайн гарч байгаа боловч хэрэгжилт дээрээ унаад байна гэдэг. Гээндээ ч бий, гоондоо ч бий гэвэл та санал нийлэх үү? 

Хот төлөвлөлтийн мастер төлөвлөгөө, хэсэгчилсэн төлөвлөгөөг хот төлөвлөлтийн мэргэжилтнүүд гаргадаг. Харин хэрэгжүүлдэг субъект нь шийдвэр гаргах төвшний төрийн байгууллагууд байна. Тиймээс нэг л мэдэхэд олон нийтийн газарт үйдвэрийн барилга баригдаж, ногоон байгууламж байх ёстой газар нь барилга босгочихдог. Өөрөөр хэлбэл төлөвлөлтөөс өөрөөр хэрэгжүүлдэг атлаа шүүмжлэгчид нь өндөр албан тушаалтнууд өөрсдөө байдаг. Үргэлж хот төлөвлөгч нарыг буруутгаж байна. Үнэндээ газар олгодог байгууллагаасаа эхлээд хот төлөвлөлтийг тэд нар л эвддэг. 

Гэхдээ 100% хот төлөвлөгчдийг өмөөрч болохгүй л дээ. Муу төлөвлөсөн зураг төсөл байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ яг тэр зураг төслөөр нь хэрэгжилтийг хангах хүмүүс нь шийдвэр гаргах төвшнийхөн байдаг юм шүү.

Улаанбаатар хотын даац хэтэрсэн гэж ярих болсон. Даац хэтрэх гэхээсээ тохирсон төлөвлөлтийг хийж чадахгүй гэж хэлэх ёстой юм шиг? 

Даац хэтрэх гэдэг нь хотын хүн амын тоог дэд бүтэцтэй нь харьцуулсан харьцаа буюу одоо амьдарч байгаа иргэддээ дэд бүтэц нь хүрэлцэхгүй байхыг хэлээд байгаа юм. Улаанбаатар хотыг 1,5 сая хүнтэй байхаар тооцож байгаа бол тохирсон стратеги, төлөвлөгөөг гаргаж, хотруу чиглэсэн нүүдлийг хянах ёстой. 

Дагуул хотуудыг бий болгохоор ажиллаж байна? Үүнийг хэр зөв шийдэл гэж хардаг вэ? 

Дагуул хотуудыг хөгжүүлэх нь зөв. Бусад улс орнууд ч ийм жишгээр хөгжсөн. Шинэ суурьшлын бүсийг бий болгохдоо нэгдүгээрт дэд бүтцийг шийдэх, хоёрдугаарт бизнесийн орчин нөхцөл, ажлын байрыг бий болгох хэрэгтэй. 

Гэхдээ одоогийн нөхцөл байдлыг харж үзэхэд Улаанбаатар хотын нийт суурьшлын бүсийн 65-70 хувь нь гэр хороолол. Гэтэл эдгээр хүмүүсийн амьдрах орчин, дэд бүтцийг шийдэж чадаагүй байж дахиад цоо шинээр хот бий болгоно гэдэг нь өрөөсгөл ойлголт. Уг нь бусад улс оронд иргэдийн амьдрах орчныг бүрдүүлж, дэд бүтцээр нь бүрэн хангаад цааш нэмэгдүүлэх боломжгүй болсон цагтаа дагуул хот, шинэ суурьшлыг бий болгодог юм. Нэг үгээр хэлэхэд олон улсын хот байгуулалтын жишигт “Leave no one behind” буюу ардаа хэнийг ч үлдээхгүй гэдэг ойлголт бөгөөд бүгдийг адил тэнцүү амьдрах орчинтой байлгах гэдэг үндсэн зарчим юм. Манайд зарчим эсрэгээрээ байж болохгүй. Гэр хорооллыг түмэн асуудалтай нь орхиод хотын захиргаа нь цоо шинэ газар руу нүүж болохгүй гэсэн үг. Үнэндээ нэг үндэстэн бүхий монголчуудын нэг хотод хоёр тэс ондоо нийгэм үүсээд байна. 

Манайхан нэг том хашаанд нэг гэртэй амьдардаг учраас газрын ашиглалт дэндүү бага. Гэтэл энэ том газрыг ашиглаж чадаагүй хэрнээ цоо шинэ зүлгэн дээр шинэ хотыг бий болгох гээд байх нь хэр тохиромжтой бол. Гэр хорооллоо дахин төлөвлөж, орчин үеийн стандартад дөхүүлээгүй байж шинэ суурьшил ярих нь бодит байдлаа мэдэхгүй байгаа хүмүүсийн шийдвэр болов уу. Эхлээд Налайх, Төв аймгаа хөгжүүлэх хэрэгтэй. Уг нь Улаанбаатартаа, энэ хонхортоо хийх ажил мөн ч их байна даа, гол нь гэр хороолол руу.  

Манай улс хот төлөвлөлтөө гаргахдаа бусад ямар улс орны төлөвлөлтөөс жишиг авч ажиллавал тохиромжтой вэ? 

Скандинавын орнуудыг хэлнэ. Том газар нутагтай хүн ам цөөтэи, цаг агаарын хувьд манай оронтой төстэй, ухаалаг хот төлөвлөлт, ухаалаг нээлттэй засаглалыг хэрэгжүүлсэн, тэр нь ч амжилттай хөгжиж байна. Тиймээс хойд америк, хойд европын орнуудын өвлийн хотуудын хот төлөвлөлтийг судалж, тэдний туршлагыг монголчлоод шууд “ухаалаг хуулах” хэрэгтэй гэж боддог. Бидэнд үнэндээ шинэ дугуй зохиох гээд байх шаардлагагүй, хамгийн гол нь цаг байхгүй. Хотын хэт ялгаатай нийгмийн ангал өдөр өдрөөр нэмэгдэж байгаа одоо үед. 

“Сайн архитектур гэдэг үл хөдлөх хөрөнгөний амин сүнс”

 400 гаруй барилга ашиглалтад оруулсан гэхээр маш олон бүтээн байгуулалтыг бий болгожээ. Гол үзэл баримтлал, концепт тань юу байдаг вэ? 

Өмнө хэлсэнчлэн ихэнх хувь нь орлогод нийцсэн орон сууцуудыг барьсан. Сүүлд сигминтээ өөрчилсөн. 

Би хот төлөвлөлтөөр мэргэшсэн хүн учраас олон нийтийн төлөө эрх ашгийг эрхэмлэх хэрэгтэй болдог. Барилгын технологийн мэргэжилтнүүдээс арай өөр ойлголт, өөр өнцгөөр хардаг гэж хэлж болох юм. Өөрөөр хэлбэл, олон нийтийн эрх ашиг, иргэдийн амьдрах таатай нөхцөлийг бүрдүүлэх талаас нь бодож төлөвлөнө гэсэн үг. Бүх л төслүүддээ аль болох дотоодын материалаа ашиглаж, Монгол залуучуудынхаа хүч хөдөлмөр, ур чадвараар бүтээхийг хичээдэг. Майлайзын эргээс авчирсан чулуунаас Ховдоос авчирсан улаан чулуу нь агуулга ач холбогдлын хувьд илүү гэж үздэг. Мөн эко, ногоон архитектур талдаа төслүүдийг түлхүү хэрэгжүүлдэг. Highland төслийн хувьд ч анхны концепцийг тэгж гаргасан. Харин төслийг бодитоор хэрэгжүүлж бодитоор бүтээж байгуулна гэдэг маш чухал. Энэ төслийн хувьд манай компаний охин компани маш сайн хийж гүйдэтгэсэн.  

Анхны ногоон барилга гэвэл Хандгайтад тунгалаг хашаатай, шилэн хауснуудыг 10 гаруй жилийн өмнө барьж байсан. Зарим хүмүүс хамаг юм нь ил харагдаад, хулгай салахгүй юм байна гэж билээ. Гэвч тэдний хэлсэн шиг зүйл өнгөрсөн хугацаанд болсонгүй. Ил байх тусмаа хүн хүрч чаддаггүй байх, угаасаа манайд алт мөнгө нөөшлөөгүй байдаг л даа./инээв/ Анх 1,5 га зуслангийн газрыг худалдаж аваад, өөртөө зуслангийн томоос том хаус барихаар шийдэж, эскиз зургаа гаргаж эхэлж билээ. Эскиз хийж байх үед хүү минь энэ том талбайд хэнтэй тоглох билээ гэсэн бодол төрсөн. Тиймээс хүүхдээ, өөрөө ч гэсэн community based /нийгэмд суурилсан/ орчинд байхыг хүссэн учраас эскиз зургаа базаж хаяад, 15 айлтай дундаа тоглоомын талбайтай, сайн хөршүүд байхаар төлөвлөлтийг өөрчилсөн. Энэ төлөвлөлтийн үр дүнд миний хүү тоглоомын талбай дээр 10 жил хамт тоглосон дотны олон найзтай болсон. Айл бүр өөрсдийн эдлэн газартай ч хоорондоо хашаагаар зааглагдаж, тусгаарлагдаагүй учраас бидний хооронд амьд харилцааг бий болгож чадсан юм.  

Ногоон хөгжил рүү дэлхий нийтээрээ чиглэж байна. Гэтэл манайд хөрөнгө мөнгөнөөс болж байна уу, ухамсар, үзэл санаанаас шалтгаалж байна уу төдийлөн дорвитой урагшлахгүй юм? 

Ногоон барилгын үзэл баримтлалыг тусгаад явж байгаа хэд хэдэн компаниуд байгаа. Ихэнх барилгын компаниуд дэлхийн дулааралд санаа зовж, байгаль орчиндоо ээлтэй байя, нүүрсхүчлийн хийн ялгаралтыг багасгая гэж бодож, түүнийг ойлгохыг оролдохоос илүүтэй одоо байгаа материалаараа барилгаа бариад хурдан борлуулж, ашигаа авахыг чухалчиж байна. 

Үнэндээ тэр олон ногоон барилгын технологиудыг судалж, барилга барих нь төвөгтэй. Тиймээс нийгэмд, байгаль орчинд хэрхэн нөлөөлөх, агуулга,  шинжлэх ухааны талаас нь сайн бодолгүйгээр богино хугацаанд барихыг бодож байна. Зэрлэг капитализм гэдэг шиг. Ногоон барилга барихад тодорхой хэмжээний эхний хөрөнгө оруулалт хэрэгтэй байдаг. Гэвч академик судалгаанд суурилсан хөрөнгө оруулалт тун бага учраас шинжлэх ухаан, илүү дэвшилтэт тал руугаа хөгжихийн тулд  цаг хугацаа, хөрөнгө мөнгө, хамгийн гол нь төрийн цэгцтэй бодлого шаардагдаж байна даа.  

Таны хэлдгээр олон нийтийн эрх ашгийн төлөө гэсэн сэтгэл гэдэг зүйл энд дутагдаад байна уу даа. 

Тийм шүү. Зарим хөрөнгө оруулагчид сэтгэл багатайгаас гадна боловсрол багатай байна. Үүний үр дүнд чанаргүй, төлөвлөлт муутай барилгууд босож, хэдхэн жилийн дараа гэхэд үнэ цэн нь унаж байгаа. Сайн архитектур гэдэг үл хөдлөх хөрөнгөний амин сүнс. Чанартай, сайн төлөвлөлттэй барилга бол удах тусмаа үнэ цэнэ нь өсөж байдаг юм.   

“Бодол, төсөөлөл хэдий хүчтэй байх тусмаа биелэлээ олдог”

Шинэ залуу үеийн хот төлөвлөгч архитекторууддаа юу гэж зөвлөх вэ? Өөрийгөө хөгжүүлж ирсэн туршлагаасаа хуваалцвал? 

Аливаа нэгэн үйлдлийг хийхийнхээ өмнө танин мэдэхүйгээ сайжруулах буюу суралцах үйл ажиллагаа хамгийн чухал. Аль болох шинийг таньж мэдэх хэрэгтэй. Хот төлөвлөлтийн чиглэлээр Монгол хэл дээр одоогоор нэг ч ном байхгүй байна. Тэгэхээр мэдэж судлахын тулд гадаад хэл сурахаас өөр аргагүй болдог. 

Хүн сурч боловсрохын хэрээр мөрөөдөл, төсөөллөө биелүүлэх итгэл үнэмшилтэй, зорилготой болдог. Бодол төсөөлөл хүчтэй байх тусмаа биеллээ олдог харин хүсэл мөрөөдөл сул байвал хэрэгжих магадлал бага болдог. Намайг залуу байхад тэр болгон англи хэл мэддэг, хуучин монголоор бичээд, ханз үсгээр хичээллээд байдаг хүмүүс маш цөөхөн байсан. Би энэ бүгдийг наймаа хийж мөнгө олохынхоо хажуугаар хийдэг л байсан. Шөнө орой болтол англи хэлний хажуугаар хуучин монголоор бичиж ханз үсэг цээжилдэг байснаа санаж байна. Тэр үед гадаад хэл сураад, ном уншиж, судлах тусам мөрөөдөл тэмүүлэл маань батжиж байсан байх. Би ийм л жишгээр сурч, хөгжиж, хүссэн зүйлдээ хүрч чадсан болов уу. Зарим залуучууд мэргэжлийн зах зухаас сураад шүүмжлэх өнцгөөс хараад эхэлдэг. Хаа хүрэх, юу хийх ёстойгоо тодорхойлж чадаагүйгээсээ болоод тогтворгүй, тал тал тийшээ өөр зүйл сонирхоод цаг хугацаагаа алддаг. Аль болох нэг зүйлдээ тууштай байх нь чухал. Еврэйчүүд шиг. 

Хүмүүнлэг нийгэм, хүмүүнлэг хотыг бий болгоно гэдэг нь өөрөө маш зузаан зузаан ном доо. Би одоо ч маш сайн суралцагч шүү. Тиймээс Ленин шиг сур сур бас дахин сур л гэж хэлмээр байна даа.  

Дотоодын төдийгүй олон улсын төслүүд дээр зэрэг ажилладаг. Энэ олон ажлаа яаж хянаж, төлөвлөж ажилладаг бол. Өдөр тутамдаа ашигладаг хэрэгсэл, ухаалаг технологи тань юу вэ? 

Өдөр тутмын ажлаа ухаалаг технологигүйгээр төсөөлөх аргагүй. Би mac орчинд ихэвчлэн ажилладаг. Хамгийн сүүлд гэхэд Macbook pro-ийн 14 инчийн (Customized addition) хамгийн чадвартайг нь захиалж авсан. Маш өндөр үнэтэй компютертэй болсон учраас одоо ажиллаад л байна даа. Ер нь хурдтай, чадвартай компютер дээр ажиллах их урамтай.

Гадны компаниудтай хурал хийхдээ Line, Zoom, MS Teams meeting, Тrello, Skype зэрэг энгийн софтууд дээр ажилладаг. Харин Viber-ийг Rakuten худалдаж авснаас хойш нэлээн шинэчлэл хийж эхэлж байгаа юм байна лээ.  

Амьдралын утга учрыг та хэрхэн тайлбарлах вэ?

Үүнийг маш олон хүмүүс олон янзаар тун мэргэн тайлбарладаг. Би маш энгийнээр хэлнэ. Хүн амьдралынхаа туршид хийхийг хүсэж байгаа зүйлээ хийж, бүтээж, дотроо бодож төсөөлсөн зүйлдээ хүрэх нь их утга учиртай санагддаг. Би өөрийн мэргэжил архитектурт маш их дуртай. Ажил мэргэжил маань миний хобби, миний бүх ертөнцийг дүүргэж байдаг. Урдаа тавьсан зорилго, хүсэл тэмүүллийнхээ төлөө цуцахгүй, ядрахгүй ажиллаж амьдрах нь миний оршин тогтнохуй юм болов уу. Би амьдралынхаа туршид мэргэжлээсээ хазайсангүй, уйгагүй ажиллаж, урагшилсан гэж боддог. Эргээд бодоход дотроо бодож төлөвлөсөн олон зүйлийнхээ ард гарсан ч дараа дараагийн зорилго тэмүүлэл байнга л байдаг даа. Ер нь хийж бүтээх мөрөөдөлтэй байх нь архитектор хүний гол чанар гэж боддог.  

Бидний ярилцаад сууж байгаа энэ орчин бусад барилгуудаас онцлог, өөр мэдрэмж төрүүлж байна. Урдаасаа нар тусаад, хойноо туул голын урсгалыг хараад л тун таатай юм. Энэ төслийн санаагаа хэрхэн гаргасан бэ? 

Энэ төслийг барих анхны санаа 1999 онд Япон профессортойгоо хамт хойд Европын хотуудын судалгаагаар явж байхдаа Шведийн Стокгольм хотын  Klarastrandsleden гэдэг голын эрэг дээрх орон сууцыг хараад Монголдоо ийм барилга барихсан гэж хүссэн. Тэр барилгын архитектур урагшаа биш хойшоо харсан том цонхтой өрөөнүүдийн шийдэл маш их таалагдсан. Орон сууцны барилгууд ихэвчлэн урагшаа харсан цонхтой байдаг, ялангуяа Азийн орнуудад. Тиймээс скандинавын орнуудаар судалгаа хийж байхдаа хойшоо харсан цонхтой шийдлийг хэрхэн сайн төлөвлөсөн нь миний энэ төслийн эхлэл байсан гэж боддог. Энэ сэдвээр диссертаци бичээд Япон, Солонгосд эрдэм шинжилгээний илтгэл тавьж байлаа.

2008 онд Зайсанд голын эрэг дээр ил жорлонтой, байгал орчинд сөрөг нөлөөтэй 4 хашаатай айлын газрыг худалдаж аваад, Туул голын эрэг дээр хойшоо голын орон зай руу харсан том цонх, террастай энэхүү төслөө эхэлж байсан. Дэлхийн олон өнгө үзэмжтэй хотууд голын эрэг дагуу ийм төрлийн бүтээн байгуулалтыг хийдэг туршлагаас бид суралцах хэрэгтэй. Энэ төсөл анх санаанд орсноос хойш 21 жил өнгөрсөн байна. Төслийг 2 жил боловсруулж, барилга угсралтыг 11 жил хийж байна даа. Чиний хэлдгээр утга учир гэж ийм зүйлийг хэлэх байх. Энэ хугацаанд олон саад бэрхшээл олон тулгарсан ч төслөө зогсоох бодол огт төрөөгүй. /инээв/

Ярилцаад л байвал танд мэдэхгүй, чадахгүй зүйл гэж байхгүй бололтой. Бараг нэг ном бичсэн ч болохоор санагдлаа. Цаг зав гаргаж бидэнтэй ярилцсан танд баярлалаа. Цаашдын бүхий л үйлсэд нь амжилт, бүтээлийн дээдийг хүсье! 

Баярлалаа танд ч бас.