МУГБ, Зөвлөх архитектор, Профессор Ч. Дагшигдорж

Монгол Улс хүн төрөлхтний хөгжил, дэвшлийн жамыг даган нэг нийгмээс нөгөөд шилжин давшсаар өнөөдөр ”ардчилал” тодотголтой “зах зээл” дагавартай нэрийг нь сонссоноос биш зүс үл таних нэгэн нийгэмд  алхан орж 30-аад жилийг туулахдаа өнгөрсөн ба өнөөгийн олон юмны сайн, мууг ялгаж, мэдэрч, тэмцэлдэж ирэв бололтой.  

Үүнийг бие хүний хувьд, ялангуяа өөрийн ажил-мэргэжлийн хүрээнд илүү мэдэрч, тэрхүү сайн, муугийн өөрчлөлт, шинэчлэл чухам яаж, юунд хүрч, ямар дүр төрхөөр улс нийгмийн хөгжилд тусаж харагдах болоо гэсэн төөрсөн бодолдоо автахын учир нэгэн сэдвийг хөндөх замаар мэргэжлийн нөхдийнхөө бодол санааг сэдрээж, улмаар ард иргэддээ үнэн мөнийг таниулж, зөв буруугаа шүүлгэхийг  зорьсон болой.

Энэ сэдэв бол “Барилга Архитектур” аливаа улс орны үүсэл, хөгжлийн түүхийг харуулж, хөгжлийн түвшинг тодорхойлдог биет баримт болдог бүхэл бүтэн хот, суурины, түүнийг бүрдүүлэгч аливаа бүхний “цогцолборыг”, товчоор тодруулбал хэсэг бүлэг хүмүүс болон хувь хүний ажил, амьдралын урт, богино хугацааны үйл ажиллагаанд зориулагдсан гадаад, дотоод орчин олон зүйл юмсын орон зайг бүхэлд нь архитектур хэмээн тодорхойлж түүнийг бүтээгчийг “архитектор” гэдэг. Эндээс энэ хоёр үгийн утга, агуулга, ач холбогдлыг ойлгож, дүгнэж үнэлэх биз ээ.

Тухайн орон зай юунд зориулагдсанаас  хамаарч түүнд нөлөөлөх олон хүчин зүйлс тэдгээрээс урган гарах олон шаардлагуудыг хамруулан хэтийн хөгжлийн  төлөв байдалд ургуулан хөгжүүлэх оюун санааны уран бүтээл туурвиж хот сууринг төлөвлөж түүнийг манай алдарт барилгачид газар дээр босгож , хэрэгжүүлж мөнхжүүлдэг.

Ийнхүү обьект, субьект хоёр нэрний ялгаа ч бий. Архитектур төлөвлөлтөд нөлөөлдөг олон хүчин зүйлс гэдэгт нийгэм-эдийн засаг, байгаль- цаг уур, инженер-технологи, фикик-техник, уран сайхан –гоо зүй гэх мэт, эдгээрийг тухайн үеийн бодит байдал, хэтийн төлөв байдлыг харгалзан үзэх, эдгээрээс хамаарч төлөвлөлтөд тавих шаардлагуудыг тусган зохистойгоор шийдэхэд архитекторын уран бүтээлийн цогц үйл ажиллагаа чиглэгдэнэ. 

Шаардлага гэдэг нь эдийн засгийн тухайн нийгмийн, эрүүл ахуйн, ариун цэврийн, үйл ажиллагааны, технологийн аюулгүйн, гоо зүйн гэх мэт тухайн барилгын төрөл зориулалтаас хамаарч архитектур төлөвлөлтийн үндсэн асуудал юм.

Архитектур

Ийнхүү хүн төрөлхтний үүсэл хөгжлийн түүх тэдний амьдрал ахуй, зан үйлийн илрэлийн билэгдэл болдог архитектурын гүн утгыг эртний Римын домогт архитектор Марк Витрувий Поллион /МОТӨ I-р зуун/, харьцааны эргономик системийн автор, “архитектурын тухай арван ном” хэмээх өгүүлэлдээ архитектур-ашигтай, бат бөх, гоё сайхан байх гэж тодорхойлсон  нь чухамдаа хүний хэрэглээний тэрхүү орон зайн бүтцийн 3 шинжийг илэрхийлснээр өнөөг хүртэл архитектурын агуулга, мөн чанарын бодит үнэлгээ болж ирсэн юм. 

Аливаа барилгын архитектур төлөвлөлтөд энэ гурван шинжийг тухай нийгэм, газар нутаг, байгаль цаг уурын онцлог байдалд зохицуулан шийдэж, хөгжүүлсээр ирсэн түүхэн явцад аливаа улс орны үндэсний гэсэн тодотголтой архитектур үүссэн онцлогтой. 

Тэгвэл Монголд энэ онцлог бас бий. Байгаль дагасан хүн, малын цуваа нүүдэллэн бууж, сууж, суурьшихдаа өөрийн гэх өвөрмөц орон зайг үүсгэснээр “Монголын архитектурын түүх” баримт жишээгээр хадгалагдан үлдэж, өнөөдөр дэлхийн улс орны жишгээр урагшлан хөгжсөөр буйг монгол хүн бүр өөрийн ажил амьдралын орчиндоо харж, мэдэрч байдагт үл эргэлзнэм. Гэвч архитектур гэдэг олон улсад түгсэн энэ нэр үг монгол хүний хувьд төдийлөн сонсогдоогүй, дасаагүй буюу зөвхөн мэргэжлийн хүрээнд хэрэглэгдээд төдийлөн их удаагүй болохоор үгийн агуулга, зориулалт нь нийтэд тодорхойгүй, буруу зөрүү  нэрлэснээс утга агуулга нь гажиж улмаар архитектурын мөн чанар алдагдаж, хэтийн хөгжлийн чиг хандлагад нөлөөлөх шинж ажиглагдсаны учир ийнхүү тайлбарлалаа.

Витрувийн тодорхойлсноор үнэхээр ч хэн бүхэнд тэр орон зайд өөрийн үйл ажиллагааг эрхлэн явуулахдаа юуны өмнө хамгийн тохиромжтой, олон талын ашигтай, бат бөх, гоё сайхныг мэдэрч байснаар “ажлын их амжилт” амьдралын сайн сайхны ерөөл чухамдаа тэрхүү архитектурын орчинд бат орших буй заа.

Ийнхүү хувь хүн, гэр бүл, хамт олон, иргэдийн оршин сууж, амьдарч, ажил хөдөлмөр эрхлэх гадаад дотоод орон зай хэмээн нэрлээд байгаа хот суурин түүнийг бүрдүүлэгч барилга, байгууламж бүгдийг архитектур хэмээн нэрлэж хотын, барилгын, зам гүүрийн, ландшафтын гэх мэтээр тодотгон тодорхойлдог учиртай. Эдгээрийн алийг нь ч аваад үзсэн нөгөө ашигтай байх, бат бөх байх, гоо сайхан байх гэсэн 3 утга дагалдсаар байдгийг анзаарах биз.

Гэвч гадаад үгийн нэр томьёоны агуулгыг дутуу ойлгосноос буруу хэрэглэж утга алдагдуулах   явдал байгааг энэ ташрамд   дурдахад энд тэмдэглээд байгаа архитектур гэдэг биет зүйлийг ур, ухаанаараа цаасан дээр урлан бүтээж, барьж босгоход бэлэн болгодог олон мэргэжлийн хүмүүсийн нэгийг “архитектор” гэж нэрлэдэг.

Бид өнөөдөр барилга, хот гэдэг үгнүүдийг ерөнхийд нь мэддэг, тодорхой хэмжээнд ойлгодог болсон ч утга учрыг гүнзгий ухаж, судалж үзвэл  нэлээд өөр төсөөлөлтэй болох бөгөөд хувь хүний хувьд ч, улсын нийгмийн түвшинд ч түүний ач холбогдол гэдэг тодорхой ойлголттой болох бололтой.

Барилга тойрсон сайн муу, маш олон зүйл асуудлыг бичиж дэлгэх нь байтугай, тоолж үл барна. Тэдгээрээс өнөөдөр хуучнаа голж, устгаж, гоё гэж өнгө хэлбэрт хууртан бусдыг дуурайж хуулах болсноор түүх, үндэсний гэдэг хоёр том ойлголт бүдгэрч, устах тийшээ хазайв. 

Архитектур гэдэг өнгө гоёл, сонин чамин хэлбэр гэсэн ойлголт биш юм гэдгийг тайлбарлахыг хичээлээ.

Барилга

Зураг төсөл хэмээх, тооцоотой, судалгаатай олон төрөл асуудлыг нэгтгэсэн, баталгаажсан, хууль ёсны, цаасан дээр бүтсэн техникийн баримт бичгийг үндэслэн барьж босгох бүтээн байгуулалтын нэг том ажлыг манай алдарт барилгачид гүйцэтгэж, газар дээр сүндэрлүүлдэг, хамгийн хариуцлагатай, эрсдэлтэй, гавьяатай үйл хэрэг билээ. Хотыг бүрдүүлж байгаа тэр олон, том жижиг барилгууд төрөл, зориулалт, дүр төрх, нас, түүхтэй байдаг утгаараа улсын төдийгүй ард түмний “үнэгүй баялаг” гэлтэй.

Хүн бүр дуу хөгжим, зураг хөрөг сонирхож, мэдэрч амьдралдаа сэтгэл санааны баяр баясгалан нэмэрлэж явдаг шиг насан туршдаа ажиллаж амьдарч буй орчин танд өдөр тутмын жаргал зовлонг илүү мэдрүүлж байдгийг анзаардаг биз ээ. Тэр орчныг бүрдүүлж буй бүх юмс, орон зайн хэлбэр, хэмжээ, өнгө материал, гэрэл гэгээ, тоног төхөөрөмж, хаалга, цонх гээд олон зүйлээс аль нэг нь таны сэтгэл санаа, бие организмд сөргөөр нөлөөлж, уур уцаар хүргэж, амгалан тайван байдлыг алдагдуулаад байгааг мэдэрч, үгүй ядахдаа орон гэртээ тавилгаа зөөж байн байн засаж, өнгөлж байдгийн учир юу билээ.

Энэ бол танд зориулсан тэр орчинг төлөвлөхдөө хэтийн хөгжлийн түүхэнд гурван үеийг дутуу төсөөлсний алдаа буюу өнөөдрийн архитектурын үйл ажиллагаанд хөндлөнгөөс хамааралтай буруу тогтолцоо нүүрлэж буй шинж. Ийм учраас архитектор хүн тэр бүхнийг нарийн тооцоолж, түүхэн уламжлалаа сэргээж, хадгалах, өнөөдрийн тогтолцоог мэдэрч тусгах, маргаашийн хөгжлийн хандлага шаардлагыг төсөөлж тусгах гурван цаг доор бүтээлээ туурвиж эрүүл саруул зөв орчинг ард түмэнд /хүн бүрд/   хүртээх үүрэгтэй билээ.

Иймд хүн насан туршдаа оршин тогтнох ажил, амьдралын орчин болдог барилга хэмээх орон зайгаа бие, сэтгэл хоёроороо мэдэрч сайн, муу, буруу, зөвийг нь зохицуулж чадваас түүний ач холбогдол, үр дүнг илүү ойлгох учиртай, барилга-ард түмний хөрөнгө гэдэг утга үүнд орших биз ээ.

Үүний учир  барилгын талаар мэргэжлийн хүрээнд зарим зүйлийг тодотгохыг зорилоо. Энд хот төлөвлөлтийн үндсэн зарчим үйлчилдэг учиртай, түүнийг төрөлжүүлж , задалж үзвэл,

Схем 1

-Барилга бүр хотын хүрээнд өөрийн гэсэн байршилтай. Үүнийг хотын төвийн, дүүргийн, хорооллын, бичил хорооллын, захын, алслагдсан гэж үйл ажиллагааны зориулалтын төрлөөр зааглан байршуулдаг хот төлөвлөлтийн зарчим бий.

-Үйл ажиллагааны төрлөөр тэдгээрийн нэр төрөл, хүчин чадал, хэнд зориулсныг тогтоосон байдаг.

-Тодруулбал дээрх схем 1-д үзүүлсэн олон нийтийн, олон төрөл барилгууд зориулалт, хүчин чадлаасаа хамаарч хаана, хэнд, ямар хүрээнд байрлах нь тогтоогдоно.

-Барилга бүр дээрх нэр төрөл, зориулалт, хүчин чадлаас хамаарч зэрэглэлтэй, хугацаатай, эдийн засгийн үндэслэлтэй байдаг.

Тодруулбал: Галын, бат бөхийн, хугацааны зэрэглэлээр тодорхойлж, түүнд нийцсэн төлөвлөлт, тооцоо, түүний дүр төрх, агуулга хүртэл тодорхойлогддог. Дүр төрх гэдгийг зөвхөн гадаад хэлбэр өнгө үзэмжийн тодорхойлолтоор биш, уг барилгын зориулалт, дотоод үйл ажиллагааны агуулгын илрэл гэж  ойлговол зохино.

-Барилга-материаллаг биет орон зай. Тэрхүү орон зай даацын болон хашлага хэмээн нэрлэгддэг олон хийц бүтээцийн элементүүдийн нэгдэл, тэр бүхэн үндсэн /даац, тусгаарлах /ба, туслах/ уран сайхны/ үүрэг зориулалтыг илтгэж байдаг. Ийнхүү ард иргэдийн хамгийн гол хэрэглээ, улс нийгмийн  хөгжлийн түүх, түвшинг тодорхойлдог БАРИЛГА- өнөөдөр ач холбогдлоо алдаж, дүр төрх нь өөрчлөгдөж, улмаар хот  хөглөрч, түгжирч, иргэд хордож, бухимдаж байх шиг. Энд байгаль цаг уурын гэхээсээ хүний хүчин зүйл /мөнгө дагасан буруу үйдэл/-ийн сөрөг нөлөө үйлчилж байгааг үгүйсгэх аргагүй юм. 

Зураг төсөл

Аливаа зүйлс /ажил төрөл/-ийг хийж гүйцэтгэхийн өмнө бодож, төсөөлж, боловсруулж шийддэг. Үүний нэгэн адил барилгыг барьж босгохын өмнө дээр дурдсан барилгатай холбоотой олон зүйл асуудлыг үндэс болгохоос гадна тухайн барилгад нөлөөлөх  гадаад, дотоод, хүчин зүйлс, тэдгээрээс үүдэн гарах, заавал тооцоолох, хэрэгжүүлэх шаардлагууд энэ бүхнийг олон талын мэргэжлийн хүрээнд тооцоолон тусгаж боловсруулсан нэгэн төрөл уран бүтээл юм.

Дээр тэмдэглэсэн иргэний барилгын бүлгийн олон нийтийн барилгын нэгэн төрөлд багтах сувиллын барилгаар төлөөлүүлж, тухай барилгыг төлөвлөхөд тавигдах шаардлагууд, гадаад дотоод хүчин зүйлсийн нөлөөлөл ийм төрлийн барилгын архитектур-орон зай-эзлэхүүн төлөвлөлтөд хэрхэн тусаж илэрдгийг нэгэн барилгаар жишээ авч товчхон дурдваас:

Хүн төрөлхтөн эрт дээр үеэс байгалийг шүтэж амьдарч ирсэн түүхтэй үүний нэг үндсэн зүйл нь халуун, хүйтэн рашаан, эрдэст шавар, ус, нуур, ой, элс гэх зэрэг байгалийн анагаах ид шидийг эрүүл мэнддээ ашиглаж улмаар түүнийг даган тэнд суурьшлын тодорхой төрөл бүхий хот суурин үүссэн түүхтэй.

Өнөөдөр хэдэн зуугаар тоологдох ийм цэгүүд Монголын нутаг дэвсгэрт өргөн тархсан нь нүүдэлчдийн суурьшилд нөлөөлсөн байж болох нь ажиглагддаг. Эдгээрээс заримыг дурдвал Өвөрхангай Хужиртын рашаан сувилал, гидро-карбонат, сульфат, натри найрлагатай, цагт 7м3 ундарга бүхий, 36-52 градусын халуун рашааныг түшиглэн 1941 онд анх байгуулан үе мөч, мэдрэл, зүрхний өвчинг анагааж эхэлснээр өнөөдөр гэхэд манай улсын амралт-сувилал, аялал-жуулчлалын томоохон цогцолбор /суурин/ болтлоо хөгжиж ойролцоогоор 300-500 хүнийг нэг ээлжид хүлээн авч байна. Энэ мэт Завханы Отгон тэнгэр, Баянхонгорын Шаргалжуут, Хэнтийн Гурван нуур, Аварга тосон, Жанчивлан гэх мэт олон газрууд амралт сувиллын чиглэлээр суурьшин хөгжсөөр байна.

70-аад оны эхээр Улаанбаатар хотын өмнөд хэсэгт хүйтэн рашаан ус илэрснийг түшиглэн МҮЭТЗийн захиалгаар нэг ээлждээ 300 хүн хүлээн авах чадал бүхий рашаан-ус шавар эмчилгээ хосолсон сувиллын газар байгуулахаар болж зураг төсөл боловсруулах судалгааны ажил эхэлсэн юм. Ийм газрын зориулалт, үйл ажиллагааны онцлог, арга технологи, гадаад, дотоод орон зай, өрөө тасалгаа бүрийн төлөвлөлтөд тавигдах шаардлагууд, ашиглалтын үеийн үйл ажиллагаанд нөлөөлөх бүхий л хүчин зүйлсийн судалгааг хийж, дүгнэж төсөөлж тодорхойлсон болно. Судалгааны явцад хамгийн чухал нь дотоод үйл ажиллагааны арга технологи үндсэн хүчин зүйл болж түүнийг дагалдан олон шаардлагууд /эрүүл ахуй, ариун цэврийн, эдийн засгийн, аюулгүйн, гоо зүйн гэх мэт/-ыг тооцоолон бодож тусган шийдэх асуудал тулгарсан юм. Сувиллын газрын бүрэлдэхүүнд сувилуулагчдын байр, төрөл бүрийн эмчилгээ/ ус, шавар, физик, уламжлалт г.м/-ний байр, хоолны газар, биен тамир спорт, үзвэр үйлчилгээ зэрэг үйл ажиллагааны хувьд тус тусын онцлогтой, хэлбэр хэмжээ, хийц бүтээцийн хувьд ялгаатай, тэдгээрийн өөр хоорондын уялдаа холбоо, байршилт, уран сайхан гоо-зүйн хувьд ч онцлог асуудлуудыг цогцоор шийдэж ийм газрын архитектурын эзлэхүүн-орон зайн дүр төрхийг тодорхойлсон юм. Барилгын эзлэхүүн төлөвлөлтөд дээрх олон шаардлагаас үүдэлтэй /блокчилсон, төвлөрсөн, павильон/ 3 үндсэн хэлбэр тогтсон түүхтэй.

Оргил рашаан сувиллын бүрэлдэхүүнд байгаа төрөл бүрийн зориулалт бүхий хэсгүүдийг дээрх шаардлагуудад нийцүүлэн бие биеэс тусгаарлах, холбох арга замаар блокчилсон хэлбэр үүсэх нөхцөл аяндаа бүрдсэн. 

Ийнхүү Оргил рашаан сувиллын барилга нь схемээр үзүүлбэл:

-Хүлээн авах ,захиргаа аж ахуйн 2 давхар блок /п-2/

-Сувилуулагчдын 300ортой 4 давхар блок /п-3/

-Хоол, үзвэр үйлчилгээ, спорт тоглоомын блок /п-4,5,6,7/

-Ус, шавар, физик, уламжлалт эмчилгээний блок /п-8,9 / нийт үндсэн 4 блокоос бүрдсэн, өөр хоорондын уялдаа, холбоо, байршилт нь тодорхой шаардлагын дагуу шийдэгдсэнээр энэхүү блокчилсон хэлбэр үүссэн юм. Блок тус бүрийн дотоод зориулалтын үйл ажиллагааны онцлогт нийцүүлэн шийдсэн олон зүйл асуудал байна.  

Нийтлэлийнхээ төгсгөлд зураг төслөөр дамжин бүхэл бүтэн хот сууринг бүрдүүлж буй барилга байгууламж гэж төсөөлж мэддэггүй, мөнгө, албан тушаалаар биеэ чимсэн, соёлгүй, ухамсаргүй хүмүүсийн үйл ажиллагаатай холбоотой асуудлын дурдахад хүрлээ. Энэ бол захиалагч хэмээх, хөрөнгө оруулагчийн дүрээр нүүрээ нуусан, хувийн ашиг хайж мөнгө тарих гэсэн зарим нэг сөрөг бодлоготнуудын гай уршиг, өнөөгийн нийслэл хот зарим хөдөө орон нутгийн төв сууринд илэрч байгаа, хот төлөвлөлтийн зарчим алдагдаж, улмаар иргэдийн ажил, ахуй амьдрал сөргөөр нөлөөлж буй бусармаг үйлдэл юм. 

Тэд дуртай газраа авилгадан авч, юуны ч зориулалттай хамаагүй өндөр, олон давхар барилгыг хотын төвд, орчин үеийн “гоё” гэдэг үгээр хуурч барин /бусад нь хуурагдаж/ шавааралдуулан бөөгнөрөл, түгжрэл, бухимдал үүсгэж байна. Хот байгуулалтын зарчим барилга гэдэг үгийн утга учрыг мэдэхгүй байж энэ том үйл хэрэгрүү дайрч болохгүй. 

Үүнийг даган зураг төсөлчид юу нь тодорхойгүй үйлчилгээний, түрээсийн нэртэй олон давхар, олон том өрөө, заалнуудыг барилга бүрийн доор төлөвлөж, хуйвалдаж буйн хар гай, аюул ослын нэгэн хар өдөр ирэх вий хэмээн сэтгэл түгшинэ.

Энэ мэт шударга бус үйлдлийг хуулиар зохицуулж захиалагчийн эрхийг хязгаартай зөв тогтоож өгөх асуудал байгааг холбогдох мэргэжлийн хүмүүс, байгууллага, салбарын яамдууд ойлгож, нэгийг бодох цаг болсон буй заа.

Үргэлжлэл бий...