АНУ-ын архитектор Фрэнк Ллойд Райт нь XX-р зууны хамгийн нөлөө бүхий, алдартай архитекторын нэг бөгөөд түүний "Органик архитектур" хэмээгддэг үзэл баримтлалын хамгийн шилдэг жишээ нь "Fallingwater" юм. Уг бүтээл нь Америкийн архитектурын хамгийн шилдэг, агуу бүтээлээр нэрлэгддэг төдийгүй 2019 онд Дэлхийн өвд бүртгэж авсан байна.

 

“Fallingwater house” пенсильваны мужийн Милл Рун хот, далайн төвшнөөс дээш 396 метрийн өндөрлөгт “Bear Run” хэмээх Байгалийн Дархан Цаазат Газарт урсдаг гол нь 9 метрийн өндрөөс цутгадаг тэрхүү цутгаланд байршдаг юм. 

Тус байшин баригдсан газар нь ноён Эдгар Кауфманы эзэмшлийн газар бөгөөд тэрээр гэр бүлдээ зориулан зуслангийн байшин бариулахаар Архитектор Фрэнк Ллойд Райтаар 1934-1935 оны хооронд байшингийн загварчлалыг гаргаж, үндсэн байшингийн барилгын ажил нь 1936-1937 оны хооронд хийгджээ. “Fallingwater house” хоёр хэсгээс бүрдэх ба захиалагчдын амьдрах үндсэн байшинг 1936-1938 оны хооронд, харин зочдын байшин нь тусдаа бөгөөд тэр нь 1939 онд баригдаж дуусжээ.

Эхэндээ уг төслийн төсвийг 20,000 - 40,000 ам долларын хооронд багтаана хэмээн тооцоолж байсан ч 100,000 гаруй доллараар хэтэрч, эцсийн байдлаар 155,000 доллараар барьсан байна.

Эдгар Кауфман зураг төслийг хийлгэх үедээ “Байшингийн цонхоор хүрхрээг тольдон харна” хэмээн төсөөлж хүрхрээний эсрэг талд байшингаа барих саналтай байсан ч архитектор Райт байшин, хүрхрээ хоёрыг нэгтгэсэн зураг төслийг хийсэн нь байшинг түүний гэр бүлийн амьдралынх нь нэг хэсэг болгох зорилготой байжээ. 

Архитектор Райтын Японы архитектурыг бишрэх үзэл нь уг байшинд ихээхэн нөлөөлсөн бөгөөд тус байшинг хүрхрээтэй нэгтгэж чадсанаараа Хүн - Байгаль хоёрын хоорондын зохилдлогоог бий болгох хүслээ биелүүлсэн байдаг. Байшингийн аль ч хэсэгт хүрхрээнээс цутгах усны төгсгөлгүй дуу чимээ байнга сонсогдох бөгөөд эрчилдэн цутгах усыг нүдээр бус тэрхүү дуу чимээгээр дамжуулан бүхэл биеэрээ мэдэрч байхаар загварчилжээ.

Байшин доторх коридорууд нь хүнд хавчигдмал, давчуу мэдрэмжийг төрүүлэхүйц нарийн бөгөөд гэрэлтүүлэг багатай байхаар загварчилсан байна. Өрөөнүүдийн таазны өндрийг гаднах орчныг хэвтээ чиглэлийн тэнхлэгт харагдуулахын тулд зарим хэсэгт ердөө хоёр метр байхаар тооцоолжээ. Эдгээр орон зайн гоо үзэсгэлэнг тэрхүү байшингийн хавтгай дээвэр буюу террас дээрээс олж харах боломжтой. Барилгын хэд хэдэн буланд байршсан террасыг төрөл бүрээр ашиглаж болохоос гадна тэдгээр нь байшинд уран баримлын элементийг нэмж өгдөг.

“Fallingwater house”- Гол санаа

Барилгад ашигласан чулуу нь байшингийн фасадны доод хэсгүүдийн өрлөгт ашиглагдсан бөгөөд газрын гадарга дээрх байгалийн чулуулгаас дээшлэн дээд талын цементэн хэсгүүд хүртэлх өрлөгийг тодотгох зорилготойгоор ашиглажээ. 

Байшингийн өөр нэгэн эсрэгцэл бүхий элемент нь урагш төвийн гарсан террас болон хананы тэгш өнцөгт хэлбэр юм. Энэ нь хүмүүст уран барилга харж байгаа мэт мэдрэмжийг төрүүлдэг байна. 

Райтын инженерүүд уг бүтэц нь байшинг хөдөлгөөнгүй барьж тогтооно гэдэгт итгэлгүй байсан бөгөөд Райтаас төлөвлөгөөндөө өөрчлөлт хийхийг хүсэж байжээ. Тэрээр хар салхины дараа бүрэн бүтэн үлдсэн консольд хэд хэдэн төмөр баганан тулаасыг нэмэхээс өөр аргагүй байдалд хүрсний эцэст зөвшөөрсөн байдаг. Байшингийн хоёр давхар нь нэлээд том талбай бүхий консольт террасаас бүрддэг. Байшингийн босоо тэнхлэгийн дагуу нэг давхраас нөгөө давхартай холбогдсон хэд хэдэн цонхтой ба ингэснээр байшингийн янз бүрийн төвшнийг цонхны цаанаас харах боломжтой болдог. Энэхүү босоо цөм нь “Fallingwater house”-н "зүрхэн хэсэг" болдог. 

Элэгдлийн шинж тэмдэг 

Гэрийн эздийг энэхүү байшинд орж амжаагүй байх үед гол унтлагын өрөөний террасын хэсгийн зүүн ба баруун хашлагад ан цав үүсэж эхэлснийг инженерүүд анзаарчээ. Үүний дараа консоль түшиц ханануудын булан төмрүүд нь улирлын температурын өөрчлөлтөөс хамааран дээшилж эсвэл доошилж буйг анзаарснаас хойш Кауфманн инженерүүддээ хяналт тавьж байхыг даалгажээ. Мөн террас болон ус зайлуулах сувгийн таазны хэсгүүдэд сталактит (шохойн чулуу болон бусад тунамал чулуулаг нь агуйн таазнаас усны нөлөөллөөр доош урсан, дусал хэлбэрт аажмаар хатуурч тогтох үзэгдэл) болон нүүрсхүчлийн давс бүхий зураасууд үүсэж, мөн тус байгууламжид ашигласан модон материалууд, дээвэр доорх тусгаарлагч материал, террасны шал зэрэг нь норох асуудлууд гарч байгааг олж тогтоосон байна.

Хашилтуудын хананд ч мөн асуудлууд гарч байсан ба Райт тэдгээр хашилтуудыг анх тооцоолж байсан хэмжээнд хүртэлх ачааллыг дааж чадаагүй гэдэгтэй санал нийлж байжээ. Энэхүү байнгын хөдөлгөөний үр дүнд хагарал үүсэж, эдгээр асуудлуудыг үүсгэж буй барилгын бүтэцтэй хамаатай гол асуудлыг шийдвэрлэхийн оронд гадна талд олон удаагийн засвар, будалтыг хийсээр ирсэн байна. Анх Кауфманнтай бие даан гэрээ байгуулсан инженерүүд уг байгууламжийн бүтцэд эргэлзэж байгаагаа илэрхийлж байсан төдийгүй эцэст нь тус байгууламжийг нурах байх хэмээн үзжээ.

Барилгын дотоод хэсгийн хувьд хазайсан хаалга, хууларсан будаг, өө сэв болон олон газар гарсан хагарлууд нь консольтой холбоотой байгууламжийн бүтцийн дутагдалтай байдлын улмаас үүссэн байна.

“Fallingwater house” нь үндсэн болон зочны байшингуудаас бүрдэх ба тэдгээр нь байшинруу орсон богино замын дээгүүр баригдсан хаалттай гүүрээр холбогддог. Гүүр нь зочны хэсэг рүү хөтөлдөг бетон сүүдрэвч бүхий гадна шаттай залгаа байна. Энэхүү цогцолбор нь нийтдээ 650 метр квадрат орчим талбайг хамрах бөгөөд үүний талаас илүү хэсгийг террас эзэлнэ. Барилга нь шавраар бүрж сайжруулсан бетон, төмөр тор, шавраар бүрсэн бүтцийн ган хүрээ, тухайн газраас авч ашигласан элсэн чулуу болон хоёр тийш дэлгэгддэг хаалга цонхноос бүрдэнэ. 

Дээвэр, дээврийн цонх, террас

Дээврийг анх гурван үет эсгийг халуун асфальтад дэвсэж дээр нь голын жижиг мөлгөр хайрга чулуугаар хучилт хийн барьжээ. Дээврийн ирмэг нь дугуй хэлбэртэй (хар цаасан хуйлмал) бөгөөд энэ нь дээврийн мембраныг дуусгахад тулгарсан хамгийн хэцүү нарийн деталь байсан байна. 

Консоль буюу баганан тулаас бүхий террас нь хүрхрээн дээрх чулууны хэсгээс дээш өргөгдсөн тулгуур баганад тулгуурлах агаад баригдсан цагаас хойш дээвэрт олон удаа  шавран бүрээс хийх боломжтой байдлаар баригджээ.

Анх барихдаа цемент шохойн зуурмаган дэвсгэр дээр чулууг нэмэн шавардсан байсан нь  шавардлагын гологдол үүсэх шалтгаан болжээ.

Байшингийн үндсэн хэсгээс урагш төвийн гарсан террасууд нь хөндлөн хүчний үйлчлэлийг багасгадаг ба энэ нь газрын гадаргатай параллель байдлаар өргөгдсөн байдаг тул орон зайг чөлөөлдөг байна. 

Райт террасуудыг бэхлэхийн тулд Мендель Гликман болон Уильям Уэсли Питерс инженерүүдтэй хамтран ажилласан бөгөөд барилгад ашиглах материалуудаараа тэрхүү асуудлыг шийдвэрлэжээ.

Хананы бетоны найрлагад цемент, элс, голын мөлгөр хайргыг ашигласан байна. Бетон дотор ган арматур, янз бүрийн диаметртэй туйванг хооронд нь хөндлөн огтлуулан эсвэл нугалан байрлуулж бат бэх чанарыг нь нэмэгдүүлсэн байдаг. Террасын хашилтуудын дээд хэсгийг цемент, элсний хольцоор гар аргаар шавардан дугуй хэлбэрт оруулжээ. Үүний улмаас "cold joint - царцсан давхарга" (шавардлагын явц ямар нэг шалтгааны улмаас түр зогсох эсвэл тасалдсаны дараа уг процессыг үргэлжлүүлэх бөгөөд өмнө нь шавардсан хэсэг дээр давхарлан шавардсаны улмаас бетонд үүсэх эвдрэл, дутагдал) нь жигд бус урт хагарал үүсгэж улмаар бетон хана болон өнгөлгөөний стукко бүрээсийн хооронд үүссэн хагарлаар ус нэвтрэх гол шалтгаан болжээ. Ижил хольц бүхий бетон зуурмагийг уг барилгын машин зам дээгүүр өргөгдсөн гүүр болон консоль тулаасын дээр байрлуулсан террасын торлосон бүтцэд ашиглажээ.

Чулуун өрлөг

Байшингийн хэлбэрийг тухайн орчны байгальтай нь зохицуулан чулуун болон тоосгон өрлөгөөр өрж тодотгосон ба террасанд сайжруулсан бетоныг ашигласан байна. Райт эхэндээ бетон материалыг төдийлөн сонирхдоггүй байсан ч бетоныг хүссэн хэлбэрт оруулах боломжтой хийгээд гангаар бэхжүүлснээр маш өндөр суналтын хүчтэй болдог тул анх удаа орон сууцны барилгын ажилдаа ийнхүү ашиглажээ. Энэ мэт маш олон нарийн шийдлүүд нь уг барилгыг төгс бүтээл болгосон байна.

Тус барилгад ашигласан материалиудаас хамгийн чухал нь чулуу байсан гэж хэлж болно. Поттсвиллийн элсэн чулууг барилгын хананд ашиглахын тулд ойролцоох хайрга бэлтгэх газраас авсан бөгөөд Bear Run орчмын хад чулуун тогтцыг дуурайлган замбараагүй байдлаар өрсөн байна. Өрлөг хийсэн хэсгээс 7-10 см-р илүү гарган өрсөн энэхүү аргачлал нь уг барилгыг ойр орчимтой нь нэгтгэх зорилготой ашиглажээ. Үүний дүнд Fallingwater house-ыг байгалиасаа урган гарч буй мэт харагдуулдаг ажээ.

Гэсэн хэдий ч чулууг өрсөн байдал нь тэдгээрийн хоорондох завсруудад ус хуримтлагдах эсвэл хананд ус нэвчих боломжийг бий болгосон бөгөөд улмаар дотор талын тааз, хананы гадаргууд эвдрэл гарахад хүргэжээ. Чулуун өрлөгийн эгнээ тус бүрийн ирмэгт жижиг хонхортой ба  тэдгээрт ус, цас хуримтлагдах төдийгүй цас хайлсны дараа хананы үе рүү нэвчин орох шалтгаан болдог аж.

Шохойн зуурмаган өрлөг нь ч мөн адил чулуу хооронд завсар гарах шалтгааны нэг болсон ба улмаар чулуу нь маш нарийн ан цавууд үүсгэх, өрлөгийн хэсгүүд салж унахад хүргэжээ. Энэ нь улирлын чанартай хөлдөх, гэсэх процессын улмаас цаг хугацаа өнгөрөх тусам илүү их асуудлыг бий болгов. 

Хэвтээ гадаргуугийн хувьд чулуун хавтанг барилгын бүхий л хэсэгт ашигласан ба энэ нь гадна, дотор талын хооронд шилжих шилжилтийг үл анзаарагдам болгож өгчээ. Дунджаар 5см-ийн зузаантай эдгээр харьцангуй нимгэн чулуун хавтанг байшингийн шал, террас, шатны хэсгүүдэд чөлөөт байдлаар гараар өрж, угсарсан байдаг. Тэдгээр нь зочны өрөөн дэх задгай зуухны чулуунд яг таарч суудаг бөгөөд гадуур нь ваксан түрхлэг хийн голын нойтон чулуу мэтээр харагдуулан барилгын дотоод засал чимэглэлд ашигласан байдаг.

Шил

Шил нь байшингийн дизайны чухал элемент бөгөөд гадна дотор хоёрыг хооронд нь заагласан хамгаалалтын хаалт болохын сацуу байгууламжийн эргэн тойрны байгалийг тольдох жааз нь болж өгдөг. Райт уг байгууламжид зориулж 0.635см-ийн зузаантай Питтсбургийн өнгөлсөн хавтан шилийг онцгойлон ашиглажээ. Уг шилийг байгууламжийн бүхий л цонх, террасын шалнаас тааз хүртэлх хаалгууд, хэвтээ байдлаар дээврийн цонхонд мөн зочны өрөөний доор урсах гол руу орсон тагтай хумигддаг хаалгуудад ашигласан байна.

Үүнээс гадна байшингийн буланд хоёр талын шил уулзаж "үл үзэгдэх" булан цонхыг бий болгох ба энэ нь уг байгууламжийн консоль загварчлалыг илүүтэйгээр тодотгож өгсөн инженерчлэлийн чухал үүргийг гүйцэтгэдэг. Райт өрөөний буланд уламжлалт босоо тулгуур хэрэггүй гэдгийг харуулахын тулд энэ техникийг ашигласан ба энэ нь дотроос гаднах орчныг ямар нэг саадгүйгээр тольдон харах боломжийг олгожээ.

Гадна талаас харвал, ялангуяа байшинг оройн цагаар гэрэлтүүлэх үед байгууламжид ашигласан тэдгээр шилнүүд нь бүхэлдээ алга болсон мэт харагдах агаад байшингийн "ойд гэрэлтэх дэнлүү" мэт харагдах үзэмжийг улам нэмэгдүүлдэг байна.

Хамгийн анх ашигласан цонхны шилийг 1987 онд хэт ягаан туяагаар бүрхэгдсэн давхар бүрхүүлтэй шилээр сольсон бөгөөд энэ нь дотоод засал, тавилга, урлагийн бүтээлийг нарны гэрлийн хорт туяанаас хамгаалах зорилготой байв. 2010 онд олон тооны цонхны давхар наалтууд салж, булингартах шинж тэмдэг илэрч эхэлсэн бөгөөд ялангуяа цонхны хүрээний эргэн тойронд илүүтэй ажиглагдсан нь шилэнд эвдрэл явагдаж буйг илтгэсэн байна. Зочны өрөөний зүүн талын цонх нь номын сангийн хэсгийн таазыг бүрдүүлдэг ба эдгээр цонхыг 1994 онд дахин шиллэсэн хэдий ч ус нэвчин орох гол хэсэг хэвээр байжээ.

Ган материал

Байшинд ган материалыг хүний нүдэнд ил болон далд байдлаар ашигласан байдаг. Бетонд ашигласан сайжруулсан ган туйванг шингэн зуурмаг хатуурах явцад янз бүрийн аргаар зуурмагт суурилуулсан бөгөөд энэ нь суналтын бат бэх байдлыг нэмэгдүүлжээ. Хана болон шалны хэсэгт тэдгээрийг торлон сүлжих байдлаар суурилуулсан бол зочны байшинруу орох шатны 90 градусаар нумарсан сүүдрэвчүүдийг цуваа хэлбэрээр байрлуулжээ. Бетоныг засах үед ихэвчлэн бэхэлсэн арматурыг ил гаргах эсвэл тойруулан засварладаг ба зарим тохиолдолд тэдгээр ган туйванг огтлох шаардлагатай болдог тул байгууламжийг хадгалан авч үлдэх ажилд хүндрэл учруулж болзошгүй байдаг. Хэрэв ган туйван гадаргууд ил гарсан тохиолдолд шинээр цутгасан бетон дотор тэдгээрийг зэврүүлэхгүйн тулд зэврэлтийн эсрэг бодисоор бүрсэн байдаг.

Цонх, хаалганы хүрээг мөн гангаар хийсэн бөгөөд архитектор Райт Нью-Йоркийн Жаместаун хотын Hope’s Windows үйлдвэрт захиалж хийлгэжээ. Цонхны жаазыг модоор хийдэг уламжлалт аргыг ашигладаг байсан тэр үед Райтын хувьд ган нь харьцангуй шинэ барилгын материал байсан бөгөөд 1938 онд Architectural Forum сэтгүүлийн нэгдүгээр сарын дугаарт "Цонхны ган хүрээ нь түүхэндээ анх удаа ашиглагдлаа" хэмээн нийтлэгдэж байв. Үйлдвэрлэлийг хөнгөвчлөхийн тулд ганг Z эсвэл T хэлбэрт өнхрүүлдэг энэхүү үйлдвэрлэлийн процесс нь янз бүрийн онцлог хэлбэрийг бий болгох боломжийг олгодог байна.

Будаг

Байшингийн стуккогоор бүрсэн бетоны гадаргууг будан, өнгийг сэргээн ирсэн бөгөөд анх ашигласан бор шаргал өнгийг 1937 онд Райт онцгойлон ашигласан байдаг. Хэдийгээр Райд Architectural Forum сэтгүүлийн 1938 оны нэгдүгээр сарын дугаарт дугуйрсан дээврийн ирмэг нь усыг урсган холдуулдаг тул бетон ханыг үргэлж цэвэр байлгана хэмээн мэдэгдэж байсан ч ханын будаг нь ойр ойрхон хууларч унадаг аж. Модноос унжин унах органик хог хаягдал нь бетоны гадаргууд хуримтлагдах, мөн гадаргууг гэмтээхийн зэрэгцээ дээврийн үений дагуу мөөгөнцөр ургах нөхцөлийг бүрдүүлжээ. Байшингийн насжилт нэмэгдэх тусам будаг хууларч, улмаар олон давхар будаг нь ханын стукко шохойн бүрхүүл бутран унаж байгаа мэт харагдуулах болсон байна. 

1937-1959 онуудын хооронд байшинг дор хаяж зургаан удаа дахин будсан ба янз бүрийн будаг үйлдвэрлэгчдийн олон төрлийн бүтээгдэхүүнийг ашиглажээ. 1978 онд бетоныг ус нэвтэрдэггүй болгохоос өмнө бүх будгийг арилгахын тулд элсээр үлээлгэн цэвэрлэж, нийлэг суурьтай будгаар бүрсэн байна.

Гадна фасадын хана, ялангуяа барилгын эгц босоо гадаргуугийн будаг хуулран унаж байсан тул 2001-2006 оны хооронд тус байшингийн үйл ажиллагааг хариуцсан байгууллагаас дөрвөн өөр үйлдвэрлэгчийн үйлдвэрлэсэн 120 гаруй гадна фасадын будгийн туршилтын хавтанг зочны болон ойролцоох байшингийн гадна фасадад туршиж үзсэний дүнд "PPG Paints"-ийн үйлдвэрлэсэн тусгай бор шаргал өнгийн фасадын хавтгай будгийг сонгосон байна. Ихэнх барилга байгууламжийн адилаар "Fallingwater"-н дотор болон гадна бетонон гадаргууг тодорхой хугацааны дараа дахин буддаг байна. 

Хэдийгээр барилгын бүтцэд байршлаас хамааралтай засвар үйлчилгээг тогтмол хийх шаардлагатай болдогч одоо Үндэсний түүхийн дурсгалт газар болсон “Fallingwater house” нь суут хүний бүтээл гэдэгт эргэлзэх зүйл үгүй биз ээ. 

Орчуулсан: О. Наранцэцэг