Салбартаа 40 гаруй жил ажиллаж, салбарынхаа хууль дүрэм, бодлогын баримт бичгийг боловсруулалцаж, эх орныхоо хөгжилд өөрийнхөө хүч хөдөлмөрийн харамгүй зориулсан Завхан аймгийн хязгаар нутгийн хүү Д.Дамбыг энэ удаагийн VIP ярилцлагадаа урьлаа. Тэрээр ШУТИС -ийн хүндэт профессор, Монгол улсын зөвлөх  инженер бөгөөд барилгын материалын үндэсний үйлдвэрлэгч “Айвуун аргалант” ХХК - ийн ерөнхий захирлаар ажилладаг билээ. 

Та насаараа уул уурхайн салбарт зүтгэжээ. Барилгын салбартай хэрхэн холбогдсон бэ? 

Би 1980 онд Политехникийн дээд сургуулийн Уулын ашиглалтын ангийг төгсөж, Дундговь аймгийн Цагаан овооны нүүрсний уурхайгаас ажлын гараагаа эхэлж байлаа. Уулын  мастер, ерөнхий инженер, уурхайн дарга гээд л 9 жилийн турш ажилласан. 1989-1991 онд Улс төрийн дээд сургуульд суралцаж, хоёр дахь мэргэжил буюу Улс төр судлаач болсон. Тэр үеэс Улаанбаатар хотын захиргааны Хянан байцаах хэлтэст уул уурхай хариуцсан улсын байцаагчаар ажиллаж, Налайх, Багануур, Барилгын карьер зэрэг 10 гаруй том, жижиг уурхайнуудыг хариуцаж байлаа. Мөн тухайн үед барилгын материалын үйлдвэрүүд буюу Сонсголон бармат, Элстэйн карьер зэрэг барилгын материалын түүхий эдийн уурхайнуудыг зураг төсөлтэй болгож, зохих шаардлагын дагуу ажиллуулж эхэлсэн. 1994 онд Бороогийн алтны үйлдвэр “Их дашир” уурхайд ерөнхий инженер, даргаар ажиллаж байсан. 

Уул уурхайн салбар болон барилгын салбарт адил төстэй үйл ажиллагаа их байдаг. Залуудаа ашигт малтмалыг олборлож байсан бол одоо бүтээн байгуулалтын салбарт үндэсний үйлдвэрлэгч болоод зүтгэж явна. Анх 2014 онд хонины ноосоор барилгын дулаалгын материал үйлдвэрлэхээр Швейцар улсаас үйлдвэр оруулж ирэх оролдлого хийсэн ч Монголд зах зээл нь байгаагүй. 2018 оноос хар, цагаан замаск, плитаны бүх төрлийн цавуу, хуурай хольц болон хөнгөн блокны үйлдвэртэй болсон. Жилээс жилд үйлдвэрийнхээ хүчин чадлыг нэмэгдүүлэн ажиллаж байна. 2021 онд гэхэд 900 тонн хуурай хольц, 6500 куб.метр хөнгөн блок үйлдвэрлэсэн. 

Усанд тавихад хөвөх хэмжээний хөнгөн блок үйлдвэрлэдэг гэж тодотгодог. Технологийн нөү - хау нь юу вэ? 

Евро хөнгөн блок гэсэн нэртэйгээр “Мак” ХХК хамгийн олон тоогоор үйлдвэрлэж байгааг бүгд мэдэх байх. Манай хувьд ажиллах хүч, үйлдвэрийн хүчин чадлаар бага ч адилхан блок үйлдвэрлэж байгаа. Ер нь бүтээгдэхүүний тооноос илүү чанарт анхааран ажилладаг. Үйлдвэрээ анх байгуулахдаа туршлага дутмаг байсан ч жил ирэх тусам туршлагажиж, улам чанаржсан. Бүтээгдэхүүний түүхий эдээ Дархан, Хөтөлийн үйлдвэрүүдээс, элс, цементээ Улаанбаатар хотоос авдаг. Манай компанийн Ч.Баярмагнай даргатай залуучууд их зүйлийг бүтээж байна.

Хөнгөн блок гэдэг яг л талхны үйлдвэртэй адилхан процессоор явагддаг гэж хэлж болох юм. Блокны маань шохой нь хэдий чинээ чанартай байх тусмаа төдий чинээ хөөлт сайн болдог. Ингэснээр илүү хөнгөн болно гэсэн үг. 

Хуучин цагт түүхий эдээ боловсруулахгүйгээр шахаж хийдэг байсан үнсэн блок нь олон талын учир дутагдалтай байлаа. Одоо технологи хөгжиж 200C - ээс дээш температурын өндөр даралттай зууханд 15 цаг орчим чанаж, янз бүрийн хорт хольцуудыг ууршуулан устгаж, хүний эрүүл мэндэд хоргүй, эко бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг болсон байна. 

Олон улсад ямар шинэ технологиуд гарч байгаа вэ? Монголдоо нэвтрүүлэх юмсан гэсэн гадны туршлагууд байвал хуваалцана уу. 

Орчин үеийн барилгын материалууд аль болох авсаархан, хөнгөн, бөх бат, эдэлгээ даахуйц эко ногоон болж байна. Өөрөөр хэлбэл өртөг зардал багатай, их хэмжээгээр үйлдвэрлэх автомат төхөөрөмжтэй болж байгаа. Мөн хүний гар бага оролцож, нэгж бүтээгдэхүүний өртөг багасаж, өнгө үзэмж улам сайжирсаар байна. Бид мөн тэр зам руу л чиглэж, инноваци шаардагдаж байгаа шүү дээ. Тиймээс энэ бүх шинээр гарч буй дэвшилтэт, шинэ арга техникүүдийг нэвтрүүлэхийг хүсдэг. 

 “Зээлийг дарга нар нь дээгүүрээ хуваагаад авчих биш, жинхэнэ баялаг бүтээгчдэд нь шударгаар хуваарилах нь чухал байна”

Гол нэрийн бүтээгдэхүүнээ дотооддоо  үйлдвэрлэдэг болоод байна. Үүний нэр төрлийг нэмэгдүүлэх боломжийг та хэрхэн хардаг вэ? Химийн үйлдвэр их чухал байгаа санагддаг. 

Барилгын материалын найрлагад ордог цөөн тооны химийн бодисыг өөрсдөө үйлдвэрлэх боломжгүй байгаа учраас импортоор оруулж ирсээр байна. Гол түүхий эдээ түшиглэн бусад материалаа үйлдвэрлэх боломж бидэнд бий.  Тухайлбал монголдоо шил, шилэн эдлэл хийх ч юм уу төрөл бүрийн байгалийн гаралтай будаг хийх гээд зөндөө олон боломж байдаг. Түүнээс гадна байгалийн чулуу ашиглан барилгын интерер, декор, төрөл бүрийн өнгөт хавтан хийх боломжууд илүү их байна.

Манай хувьд ирэх жилээс хар, цагаан фасадны замаск, гадна ханыг буугаар шүршдэг шингэн замаскийг дотооддоо үйлдвэрлэх зорилт тавьж байна. Мэдээж түүхий эдээ аль болох дотоодоосоо хангах болно. Мөн бид бүтээгдэхүүнийхээ чанарыг сайжруулах зорилгоор блокныхоо үйлдвэрт блок зүсэгч шинэ төхөөрөмж нэмж тавихаар бэлтгэж байна.

Ковидын нөлөөгөөр дотоодын үйлдвэрлэл ямар чухал вэ гэдгийг сайн ойлгож байх шиг байна. Яаж дэмжиж, хөгжүүлбэл амжилттай болно гэж бодож байна?   

Хамгийн чухал нь төрийн бодлогоороо дэмжиж, хууль эрх зүйн актуудыг зөв гаргах хэрэгтэй байна. Тухайлбал, дотоодод үйлдвэрлэж байгаа болон үйлдвэрлэх боломжтой материалын импортын татварыг нь нэмэгдүүлэх хэрэгтэй. Энэ нь дотоодынхоо үйлдвэрүүдийн зах зээлийг нэмэгдүүлэх нэг хэлбэр юм. Мөн жижиг дунд үйлдвэрүүдийг бодлогоор дэмжих бас нэг чухал зүйл бол бага хүүтэй дунд, урт хугацааны зээл олгох явдал. Ийм зээлийг дарга нар нь дээгүүрээ хуваагаад авчих биш, жинхэнэ баялаг бүтээгчдэд нь шударгаар хуваарилах нь чухал байна. Дээр нь төрийн хүнд суртлыг багасгах.

Та төр, хувийн хэвшил нийлээд 40 гаруй жил ажиллажээ. Хууль, бодлогын баримт бичгийн шинэчлэлд оролцож, хөгжлийн түүчээ нь байж чадсан гэж бодож байна. Энэ хугацаанд ямар томоохон ажлуудыг хийсэн бэ? 

Ашигт малтмалын тухай хуулийг боловсруулахад оролцсон. Уг хуулийг боловсруулахын тулд Монголын бүх уурхайнуудаар явж, санал бодлыг нь сонсож, судалгаа хийж байлаа. Мөн өмнөх хуулиудыг судлах шаардлагатай болсон юм. Энэ ажлаа залуучуудад ойлгуулах, дараагийн шатны ажлын суурь болгож 1910 он буюу Богд хаант Монгол Улсын үеэс эхлээд 2010 он хүртэлх мөрдөж байсан Ашигт малтмалын тухай хуулиудыг эмхтгэн ном гаргаж, англи хэл дээр давхар хөрвүүлэн хэвлүүлж, дотоод гадаадын хөрөнгө оруулагчдад судлах боломжийг бий болгосон. Учир нь гадныхан хөрөнгө оруулахын тулд хуулийг хамгийн түрүүнд мэдэж, судлах шаардлагатай байдаг. 

Мөн Уул уурхайн ассациоцийн ерөнхийлөгч байхдаа УИХ - ын ажлын хэсэгт ажиллаж, Эрдэс баялгийн салбарын талаар төрөөс баримтлах бодлогын баримт бичгийг боловсруулахад оролцсон.   Энэ баримт бичиг гарснаараа салбарын эрх зүйн орчныг хэн дуртай нь оролдож, олон алдаатай хууль, журам гарахаас сэргийлж чадсан гэж боддог.   Түүнчлэн өнгөрсөн дөчөөд жилийн хугацаанд Монгол улсад гурван уурхай шинээр байгуулж, нэг гүүр бариулсан байдаг. 2000 онд Хэнтийн аймгийн Батширээт суманд Ононгийн гүүрийг хувийн хөрөнгөөр барьж байлаа. Уг нь аж ахуйн аргаар 10 жилийн насжилттай гэж барьсан юм. Гэтэл одоо ч байсаар л байна. 

Мөн би ажлынхаа хажуугаар уул уурхайн зөвлөх инженер хүн учраас салбарынхаа компаниудад ТЭЗҮ боловсруулахад нь зөвлөж, шүүмж, дүгнэлт өгч ажилладаг. Хамгийн сүүлд хийж буй ажлаасаа дурьдвал залуу хойч үедээ сурч мэдсэнээ заах, туршлагаасаа хуваалцахын тулд ШУТИС -ын Геологи,уул уурхайн сургуультай хамтарч  Уул уурхайн тэсэлгээний сургалт, судалгааны төвийг байгуулж, тэсэлгээний лабораторитой болоод байгаа. Мөн хүн амьдралдаа хийх ёстой буянд “ном бичих” ордог. Одоогоор Эрдэм шинжилгээний эмхтгэл, аян замын тэмдэглэл, уул уурхайн салбарын тухай дурсамжууд гээд 7 ном бичсэн байна. Хамгийн сүүлд өнгөрсөн хугацаанд хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэлд бичиж байсан нийтлэл, ярилцлагуудаа эмхэтгээд ном болгохоор ажиллаж байгаа. Хэвлэлтэд ороход бараг бэлэн болсон.  

Та “Ардын эрх” сонинд сэтгүүлчээр ажиллаж байсан туршлага тань ном зохиол туурвихад ихээхэн туршлага болсон болов уу? Яагаад ном бичиж эхлэхээр шийдсэн бэ? 

1993 онд “Ардын эрх” сонины нийгэм эдийн засгийн хэлтэст сэтгүүлчээр ажиллаж байлаа. Тухайн үед Б.Лигдэн, Ц.Балдорж, Д.Цоодол, Д.Нямаа  гээд л мундаг зохиолч, яруу найрагч, сэтгүүлчидтэй хамт мөр зэрэгцэн ажиллаж байсан учраас маш их зүйлийг богино хугацаанд сурч мэдсэн дээ. Миний хамгийн эхний ном бол  “Айвууныхан” хэмээх ураг удмын түүхийн ном. Хүн ер нь ураг удмаа мэдэхгүй бол ойд төөрсөн сармагчин лугаа гэдэг дээ. Тийм болохоор ургийн номоо нилээн хугацаанд бодож байгаад зориглон бичсэн. Ном маань ч дажгүй болсон. Түүнийг минь хүмүүс үнэлсэн тул урам ороод түүнээс  хойш ном бичих сонирхол төрсөн юм. Тэгээд “Шувууныхан”, “Цагаан-Овоогийн уурхайнхан”, “Дэлхийгээр ниссэн шувуу” зэрэг дурсамж, тэмдэглэл, бодол эргэцүүллийн номууд, Г.Батбаяртай хамтарч “Техникийн нэршлийн толь”, ангийнхаа хоёр нөхөртэй хамтарч “Насаараа бид нэг ангийнхан” ном гаргаад байна.

Олон нийтийн дунд уул уурхайн салбар, барилгын салбар ч тэр нэг л сайн нэргүй. Уг нь Монгол Улсын эдийн засгийг бүрдүүлж байгаа хамгийн чухал салбарууд шүү дээ.  Энэ тал дээр та ямар бодолтой байна?  

Монгол Улсыг тэжээж байгаа ганц салбар бол уул уурхай. Өдгөө ДНБ-ий 22 хувь, Аж үйлдвэрийн бүтээгдэхүүний 71 хувь, нийт экспортын 94 орчим хувийг энэ салбар дангаараа эзэлж байна. Гэтэл хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл, сошиалаар сөрөг мэдээллүүд маш их цацагдаж, ард түмэнд буруугаар ойлгуулах нь их байгаа. Энэ нь салбарт ажиллаж байгаа хүмүүст их хүндээр нөлөөлдөг. 

Уул уурхай гэдэг биднээс олон зуун жилийн өмнө үүсэж, хөгжсөөр ирсэн. Дэлхийн олон орнууд ашигт малтмалаа олборлон хөгжсөн түүхтэй. Газрыг ухахгүйгээр эрдэс баялгийг гаргах боломжгүй. Үүнийг шийдсэн технологи одоогоор дэлхийд гараагүй. Гагцхүү ухсан нүхээ бөглөх, сэргээн засах, өөр зориулалтаар ашиглах, ирээдүй хойчид аюулгүй болгох хэрэгтэй. Түүнээс гадна энэ салбар асар их эрсдэлтэй, хөрөнгө оруулалт ихээхэн шаарддаг. Уул уурхайг хүмүүс маш дутуу ойлгодог. Уг салбар маань байгалийн шинжлэх ухаан, техникийн шинжлэх ухааныг хослуулан байж бүтдэг ажил. Нөгөө талаар маш өргөн мэдлэг, хичээл зүтгэл шаарддаг. Эрдэс баялгийг эрж хайхаас эхлээд түүнийг үр ашигтайгаар олборлон боловсруулж, эцсийн бүтээгдэхүүн болж хүний хэрэгцээг хангатал ихээхэн олон шат дамжлагыг давж, ихээхэн ур ухаан, хүч хөдөлмөр орно л доо. Уул уурхайн бүтээгдэхүүнээс хүний хэрэгцээнд ордоггүй зүйл гэж үгүй. Хоол хүнсэнд хүртэл л орно шүү дээ.  

Ард түмэн тэгш хуваарилалт, Монголд ашигтай гэрээ хийхийг л хүсэж байна шүү дээ? 

Ашигт малтмалыг зөв зүйтэй, шударгаар, ард түмэндээ хүртээлтэйгээр хуваарилах нь зөв. Гэтэл ард иргэд хувийн хэвшлийг буруушааж, төрийн өмчит үйлдвэрийн газар болговол илүү их ашиг хүртэнэ гэж бодож байна. Ингэснээр төр засагт ажиллаж байгаа эрх мэдэлтнүүдийн мэдэлд очиж, ард иргэдээс улам л холдох болно.    Уул уурхайг бизнесээр харахад маш эрсдэл өндөртэй салбар. Эрэл хайгуул хийсэн болгон нь үйлдвэр, уурхай болохгүй. Жишээлбэл, 1000 хайгуулын тусгай зөвшөөрлөөс  ганц л Оюутолгойг олно. Байгаль дэлхий гэдэг чинь тааварлашгүй. Манайхан хайгуулын  тусгай зөвшөөрөл гэхээр тухайн газрыг өмчилж авдаг гэсэн өрөөсгөл ойлголттой байдаг. Уг нь зөвхөн ашигт малтмал хайх эрхийг л тухайн эзэмшигчид өгдөг юм. Өөрийн хөрөнгө, цаг хугацаа, техник технологио зарцуулаад үйлдвэр бий болгож, түүнээсээ олж авсан ашигт малтмал нь тухайн хүний өмч болдог. 

Тодорхой магадлал, шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр хайгуул хийдэг үү?  

Монгол орны газрын зургийг гаргахдаа уул толгод гүвээг тэмдэглэхээс гадна ямар ямар чулуулаг тогтоц байна вэ, уг чулуулаг нь хэдэн мянган жилийн туршид, яаж хувирч өөрчлөгдсөний үр дүнд тухайн орчин бий болсныг тогтоодог. Үүнийг үндэслэн магадлал гаргаж, хайгуул шинжилгээний ажлууд эхэлдэг юм. Гэхдээ магадлал тэр болгон оновчтой байдаггүй. Олон янзын ашигт малтмалын илэрцүүдээс судалж шинжилсний үр дүнд орд гэдэг ойлголт гарна. Уг баялгийг орд болгохын тулд их хүч, хөрөнгө цаг хугацаа зарцуулна. Гэхдээ уг орд нь ашигтай байх эсэх нь техник эдийн засгийн үндэслэлээр тодорхойлогдоно. 

Барилгын материалын түүхий эдийн олдоц хэр байна вэ?  

Барилгын материалын ордууд хаа саагүй байдаг. Тийм ч болохоор орон нутгийн мэдэлд өгч, Аймгийн засаг дарга нар хаанаас түүхий эдээ олборлохоо шийддэг болсон байна. Түгээмэл тархацтай гэж тодотгосны учир нь хаа сайгүй байгаа гэсэн үг шүү дээ. Энд нарийн технологи шаардлагагүй учраас гадны хөрөнгө оруулалт хэрэггүй. 

Монголд хэдэн зуун жил ашиглах боломжтой түүхийн эдийн ордууд бий гэж бодож байна. Харин бид өөрсдөө ажиллаж, түүхий эдээ түшиглэн барилгын материалын үйлдвэрүүдийг бий болгох хэрэгтэй. Тэгэхдээ хаа хамаагүй хайрга, чулуу, элс, шаврыг хамаад бай гэсэн үг биш. Барилгын материалын үйлдвэрт таарах, таарахгүй гэж бас байна. Энэ бүхнийг лабораторын туршилтаар нарийн тогтооно. Жишээ нь шохойн чулуу болгон блок хийхэд таараад байхгүй, түүний үүсэл гарал, дотоод найрлага их чухал.

Гадаадын хөрөнгө оруулалтын 70 орчим хувь нь уул уурхайн салбарт орж ирдэг гэсэн тоо баримт байна. Ер нь гадны хөрөнгө оруулалт нь Монголын зах зээлд эерэг болон сөрөг ямар нөлөө үзүүлдэг вэ?  

Уул уурхайн салбар нь бусад салбарыг бодвол маш их хөрөнгө, санхүүжилт хэрэгтэй болдог. Тиймээс гадны хөрөнгө оруулалт авахаас өөр аргагүй. Гэхдээ ямар төсөл вэ гэдгээсээ шалтгаалан хамтрах ёстой гэж боддог. Тухайлбал, алтны үндсэн ордыг олборлоход маш өндөр зардалтай учраас гадны хөрөнгө оруулалт авч болно. Чулуунд байгаа алтыг буталж нунтаглаад, ялгаж авахад нарийн техник технологи хэрэгтэй шүү дээ. Жишээлбэл, Оюу толгойн 1000 метрийн гүнд байгаа алт, зэсийн хүдрийг гаргаж ирэх технологи, хөрөнгө мөнгө манай улсад байхгүй. 

Харин алтны шороо орд буюу чулуунд байгаа алт нь хэдийнэ байгалийн жамаараа олон зуун сая жилийн хувиралд бутлагдаад шороонд хутгалдаад хуримтлагдсан тул түүнийг зөвхөн усаар   угааж тунгааж авдаг. Өөрөөр хэлбэл хагас боловсруулсан бүтээгдэхүүн гэж болох юм. Үүнд харьцангуй бага зардал ордог учраас өөрсдийн хөрөнгө оруулалтаараа олборлох боломжтой. 

Ер нь гадны хөрөнгө оруулалт орж ирснээр олон давуу талууд бий болдог. Наанадаж бидэнд гадны туршлага, ноу-хау нь үлддэг. Ялангуяа Монголд хариуцлагатай уул уурхайг бий болгоход гадныхан маш их тусалсан. Гадны хөрөнгө оруулалттайгаар бид олборлолтын болон нөхөн сэргээлтийн орчин үеийн уул уурхайн шинэ техник, технологийг нутагшуулсан. Мөн тэднээс ажилчин хүнийг хэрхэн аюулгүй ажиллуулахыг, яаж хариуцлагатай ажилладгийг бид сурсан. Аливаа хууль дүрмийг хэрхэн ягштал мөрдөж ажиллахыг бас сурч байна. Үүгээрээ бол давуу талтай. Гадны компаниуд өөрсдөдөө ашигтай гэрээ хийхийг хүснэ. Бид ч мөн тэгнэ. Гэхдээ харилцан ашигтай байх нь чухал шүү дээ. 

Гадны улсаас туршлага судалж байсан уу? Монголдоо нэвтрүүлсэн, нэвтрүүлэхийг зорьж байгаа технологи байгаа юу? 

Туршлага судлах явдал залуу байхад зөндөө л байлаа. Тухайлбал би залуудаа тэр үеийн ЗХУ-д курс дадлага хийж явахдаа олон туршлага судалж өөрийн ажиллаж байсан уурхайдаа нэвтрүүлж л явлаа. Жишээ нь нүүрсний судалдаа чулуу шаврын үетэй ордод ангилан ялгах төхөөрөмж тавин нүүрсний чанар сайжруулж байсан гэх мэт.

Барилгын салбарт БНХАУ-ын нийслэл Бээжин хот хэрхэн шавар хотоос орчин үеийн цэвэр сайхан хот болон өөрчлөгдөж байгааг хараад Улаанбаатар хотоо хэрхэн эсгий хотоос орчин үеийн утаагүй тохилог хот болгох талаар боддог. Үүнд сүүлийн жилүүдэд хэрэгжүүлж байгаа гэр хорооллыг дахин төлөвлөх гэдэг орон сууцжуулах төсөл зөв сайн зохион байгуулбал амжилтад хүрч болох мэт санагдана. Гэхдээ төрөөс дэд бүтцийг нь шийдээд өгвөл бас болохгүй зүйл биш. 

“Залуучууд гаднаас туршлага хуримтлуулж, үүнийгээ Монголдоо хэрэгжүүлж, нутагшуулбал  хурдацтай хөгжих болно”

Одоо залуучууд хийж бүтээх эрмэлзэл ихтэй, дотоодын үйлдвэрлэлүүд ч нэмэгдэх хандлагатай байна. Залуу үедээ юу гэж зөвлөх вэ?

Залуу хүн үргэлж санаачлагатай аливаа ажлыг голохгүй хийх хэрэгтэй. Хамгийн гол нь зорилгоо тодорхойлж, түүндээ хүрэхийн тулд эцсээ хүртэл явдаг байх. Туршлага маш сайн судлах ёстой. Ялангуяа гадны улс орнуудаас судалгаа, мэдээллийг олж авах, харилцаа холбоогоо тэлэх нь чухал. Тэднээс сурсан зүйлээ Монголдоо хэрэгжүүл, нутагшуул. Ингэж чадвал улс орон ч хөгжих болно. Өнөө цагт дэлхий даяарчлагдаж, хавтгай болсон. Гадаад хэлтэй бол олон улсын ямар ч техник технологи, үйлдвэрийг оруулах боломж байна. 

Үүнээс гадна мэдлэгээ бусдад түгээж, хуваалцаж байх нь чухал. Сүүлийн үед мундаг өндөр боловсролтой залуучууд өөрсдийн мэддэг бүхнээ харамгүй хуваалцаж байна. Ганцаараа биш хамтдаа хөгждөг юм шүү дээ. 

Би өглөө болгон 3 км газар явган алхдаг.. Алхаж явахдаа залуучуудын хийсэн подкастуудыг сонсож, мэдэхгүй байгаа маш олон зүйлийнхээ талаар мэдэж авдаг. Ахмад үе гээд залуу үеэ үл тоож болохгүй. Олон улсад боловсрол эзэмшсэн, юмыг алсаар томоор харж чаддаг залуучууд дэлхийн мэдлэгийг хайр харамгүй ярьж, ойлгуулахыг хичээж байна. Бид ч бас залуу үеэсээ  суралцах хэрэгтэй. Ер нь гадаадад ажиллаж амьдардаг Монголчууд ихийг сурч байгаа. Тиймээс тэднийгээ татах, Монголдоо ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлэх хэрэгтэй байна. 

Ажил мэргэжлийн хувьд өөрийгөө хэрхэн хөгжүүлж ирсэн бэ? 

Би дөчөөд жил ажиллахдаа 4-5 удаа мэргэжил дээшлүүлэх курс, сургуульд хамрагдсан байдаг. Гэхдээ хүн өөрөө өөрийгөө байнга хөгжүүлж, ахмад, залуу үеэсээ суралцаж байх ёстой гэж боддог.Мэргэжлийн ном, сэтгүүл уншдаг байлаа. Одоо үед интернет гэж сайхан юм байна.Тэнд байхгүй зүйл алга. Залуудаа гадагшаа явахдаа пянз их авчирна. Түүнийгээ сонсох их дуртай. Оросын сонин, сэтгүүлүүд их захиалж уншдаг байлаа.

Хэдэн орноор аялав. Хамгийн сайхан дурсамж, гайхалтай сэтгэгдлийг үлдээсэн ямар орон байсан бэ? 

Би “Дэлхийгээр ниссэн шувуу” гэж 1980 оноос 2020 он хүртэл 40 жилийн хугацаанд явсан орнуудаараа аян замын тэмдэглэл бичиж, ном гаргасан. Амин хувиараа, курс сургалтийн журмаар, ажил хэргээр, хурал зөвлөгөөнд гээд л олон зорилгоор гадны улсаар явсан. Тиймээс тухайн улсад очвол юуг үзэх ёстой, юу нь сонирхолтой байдаг талаар хүмүүст хэрэг болох болов уу хэмээн бичсэн. Би 30-аад орноор явсан байдаг. Тэдгээрээс АНУ, Швейд, Австрали гоё санагдсан. Мөн Арабын Эмират гэж нэг гайхалтай баян тансаг орон байна. Энэ номоо өнгөрсөн өвлийн хөл хорионы үеэр бичсэн. Номондоо бусдаас санаа аван хөгжүүлэх олон зүйлийн талаар санаа бодлоо оруулсан байгаа. 

Таныг баримтат киноны ажлаар хөдөө нутгаар яваад ирлээ гэж сонссон. Энэ талаараа сонирхуулбал? 

Ирэх онд болох Уул уурхайнхаа 100 жилийн ойд зориулж, СГЗ, сэтгүүлч Г.Золжаргалтай хамтран “Орон нутгийн нүүрсний уурхайнуудын түүх” хэмээх баримтат кино хийж байгаа юм. Би өөрөө орон нутгийн уурхайд ажиллаж явсан, зовлон жаргалыг нь сайн мэдэх хүний хувьд энэ сэдвийг сонгосон. Ер нь орон нутгийн хэдэн муусайн нүүрсний уурхай социализмын үеэс өдий хүртэл аймаг орон нутгийг илч дулаанаар хангасаар ирсэн. Тэдний тухай нэг их ярьж бичдэггүй, голдуу ард үлдээд байдаг юм. Тиймээс тэр хэсэг уурхайчдын тухай түүх болгон хойч үедээ үлдээх санаатай юм. Нийтдээ 12 аймгийн 13 уурхайгаар явж зураг авалт хийлээ. Энэ өвөл монтажаа хийгээд ирэх зун бэлэн болгох бодолтой байгаа. 

Цаашдаа ямар төлөвлөгөөтэй ажиллаж байгаа вэ? 2030 он гэхэд та ямар ажлуудыг хийсэн байх бол?  

Киногоо гаргачихна, номоо бичнэ, сургалтаа хийнэ. Дээр нь ерөнхийлөгчийнхөө санаачлагыг дэмжиж модоо тарина даа. Барилгын материалын үйлдвэрлэлээ улам өргөжүүлж, хөгжүүлэн ажиллах болно. 

Бидэнтэй өөрийн ажлын туршлага, туулж өнгөрүүлсэн түүхийнхээ талаар хуваалцсанд баярлалаа. Таны цаашдын ажилд өндөр амжилтыг хүсье. Барилгын материалын үйлдвэрлэлийн салбарт бодитой ажлуудыг хийнэ гэдэгт итгэлтэй байна.  

Г.Сувд-Эрдэнэ