Сайхан хоолойтой дуучинг сонсоод дуулахын төлөө дуулим хорвоод төржээ гэлцдэг. Түүн лугаа эх орныхоо үнэт өвийг хамгаалахын төлөө төрсөн мэт  нэгэн гайхалтай хөдөлмөрч эмэгтэйг VIP ярилцлагынхаа зочин хойморт онцлон  урьлаа. Тэрээр Монголд бэлтгэгдэж төгссөн анхны 17 архитекторын нэг, сэргээн завсарлах чиглэлээр зөвшөөрөгдсөн Монголдоо цор ганц зөвлөх архитектор юм. Салбартаа 40 гаруй жил ажиллаж байгаа бөгөөд “Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг сэргээн засварлах газар”-т 14 жил,  Соёлын яам, Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яаманд Түүх, соёлын дурсгал, музей хариуцсан мэргэжилтнээр 22 жил ажиллаж, Соёлын өвийг хамгаалах хууль, журам дүрэм боловсруулах, архитектурын дурсгалыг хамгаалах, сэргээн засварлах хөтөлбөр, төсөл боловсруулан хэрэгжүүлэх ажлыг зохион байгуулсан. Мөн Дурсгалт барилгын сэргээн засварлалтын сэдвээр их сургуульд хичээл зааж, залгамж халаагаа бэлдэхийн сацуу хамтын болон бие даасан нийт 16 номыг хэвлэн нийтлээд байна. Энэ хүн бол МУ- ын зөвлөх архитектор, доктор З.Оюунбилэг юм. Түүний үг бүр нь түүх өгүүлнэ. 

Таныг ярилцгандаа урихаар ярихад Цогт тайжийн балгас руу ажлаар явж байна гэсэн. Ямар ажлаар яваад ирэв?

Цогт тайжийн Цагаан байшин нь Булган аймгийн Баяннуур суманд оршдог. Энэ жил Цогт тайжийн мэндэлсний 440 жилийн ой, байшинг нь барьсны 420  жилийн ой, хаданд  бичсэн шүлгийнх нь 400 жилийн ой гэх олон ой давхцаж байгаа юм. Тиймээс нутгийхан нь сан байгуулж, түүхэн дурсгалт газрыг хадгалж, хамгаалах тал дээр олон арга хэмжээ зохион байгуулж эхлээд байна. Би өнгөрсөн 7 сард Соёлын өвийн үндэсний төвийн хүсэлтээр нэг өдөр явж барилгын нөхцөл байдлыг үзэж, нурах аюулд орсон нуман хаалгыг зурж хэмжилт хийж ирээд яаж бэхжүүлж хамгаалах талаар зөвлөсөн юм. Хөрөнгө мөнгө олдохгүй удсанаас болж, энэ жилдээ ажиллах боломжгүй болоод байна. Тиймээс гол бэлгэ тэмдэг болсон нуман хаалганы түр бэхэлгээг мэргэжлийн сэргээн засварлагч багтай очиж хийгээд ирлээ. Барилгын хувьд одоо дөнгөж судлагдаж эхэлж байна. Уг туурийг Цогтын Цагаан байшин, ордон гэж нэрлэж байсан. Энэ барилгын үлдэгдэл нь “Самьяа хийд” хэмээх нэртэй “Сэтгэшгүй чандмань” хэмээх гол сүм бүхий зургаан сүмтэй, дотроо бурхан, тахил залсан байжээ. Цогт тайжийн байшингийн туурь, хөшөөний бичээсийг түүх, археологийн талаас нь олон эрдэмтэн, судлаачид судалж бичиж үлдээсэн байдаг ч барилга, архитектур талаас нь хэн ч судалж байгаагүй.  

Түүхэн дурсгалт барилгыг сэргээн засварлах салбарын хөгжил таны нүдээр ямар түвшинд явна вэ? Гаднаас харвал мэргэжилтэн хомс, түүхэн барилгын үнэ цэнийн талаар ард иргэд, төр засаг нь ойлголт муу, үүнээс болж зарим түүхэн барилгуудаа нураасан байна. Мөн сэргээн засварлах чиглэлийн тодорхой газаргүй болсон, сэргээн засварлах түүхий эдээ үйлдвэрлэхээ больсон гээд л … нэг бодлын өмнөхөөсөө ухарчихсан мэт. Дотор нь буцалж яваа хүний хувьд өөр өнцгөөс харагдаж байгаа болов уу?

1970 онд “БНМАУ-ын соёлын дурсгалт зүйлийг хамгаалах хууль” гарч, 1971 онд СнЗ-ийн 420-р тогтоолоор улсын хамгаалалтад 21, аймаг, нийсэлийн хамгаалалтад 106 дурсгалыг хамгаалалтад авч байсан юм.

Дараа нь  Барилгын зургийн төв институтэд Түүхийн дурсгалт барилгын зургийн групп байгуулагдаж, үүнтэй зэрэгцээд Соёлын яамны дэргэд “Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийн засварын газар” бий болсон түүхтэй. 1976 онд энэ хоёр байгууллагыг нэгтгэн “Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг сэргээн засварлах газар” гэсэн аж ахуйн тооцоот биеэ даасан байгууллага үүссэн. Энэ үед гадны улс орнуудтай туршлага солилцож, Япон, ЗХУ, Польш улсаас мэргэжилтнүүд ирж ажиллаж, олон архитектор, инженер зэрэг инженер техникийн ажилтнууд, нарийн мэргэжлийн сэргээн засварлагчид бэлтгэгдэн, 20 гаруй жил тогтвортой үйл ажиллагаагаа явуулахдаа 30-аад сүм хийдийг сэргээн засварласан туршлагатай, үйлдвэрлэлийн баазтай болсон юм. Тухайлбал,  керамикийн цехэд хөх тоосго, хөх ваар, паалаантай ваараа үйлдвэрлэдэг, мужааны цехтэй, Хархорины Эрдэнэ зуу хийдийг байнга засварлаж байх ёстой учраас хажуудаа барилгын бригадтай гээд цогц байгууллага болон хөл дээрээ баттай тогтож хөгжиж байлаа. Гэвч зах зээлд шилжин  1995 онд хувьчлагдсан. Уг нь театр, номын сан гэх мэт соёл, урлагийн байгууллагыг “хувьчилж болохгүй байгууллага” гэсэн жагсаалтад Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг сэргээн засварлах газар орсон боловч одоогийн УИХ- ын гишүүн .. Ганбат гэж хүн хувьчилж авсан. Тухайн үедээ үйл ажиллагааныхаа 80 хувьд сэргээн засварлалт, 20 хувьд бизнесийн үйл ажиллагаа хийнэ гэж яамтай тохиролцон гэрээ хийж байв. 

Өнөөдөр бид өөрсдөө үйлдвэрлэдэг байсан хөх ваараа хятадаас авч, барилгын модыг хоёроос гурван жил хатааж ашигладаг технологи үгүй болсон байна. Тэр үеийн мэргэжилтнүүд цөөрсөөр … Тэднээс суралцаад, өвлөж авах хойч үе, залгамж халаа ховор болсон. Хатуухан хэлэхэд бараг ухраад тэгээс нь эхлэх хэмжээнд хүрсэн гэж хэлж болох юм.  

Хувьчилж авсан хүн нь энэ байгууллагыг тордоод, өнөөдрийг хүргэчих боломжгүй байсан юм болов уу? Харамсмаар юм. 

Хувьчлагдаад хэсэг хугацааны дараа хуучин ажиллаж байсан хэсэг хүмүүс маань ажлаасаа “Сүлд Уул” хэмээх компанийг байгуулан 2011 оны хүртэл сэргээн засварлалтын бүхий л ажлыг хийж гүйцэтгэсэн ч одоо үйл ажиллагаа явуулахаа больсон. Учир нь Чойжин ламын сүмийн хөх тоосгыг сольсон тухай нийгмээрээ шуугиж, мэргэжлийн бус хүмүүс хөндлөнгийн нүдээр харж, үнэн худал мэдээлэл түгээж, тухайн компани болон захирлынх нь нэр хүнд рүү ёс зүйгүй дайралт хийсэн. Тэр хүн бол сургуулиа төгсөөд бага залуугаасаа энэ мэргэжлээрээ хоёргүй сэтгэлээр ажилласан юм шүү дээ. Нийгмийн дайралтаас болж мэргэжлийн, туршлагатай удирдлага маань ажиллаж чадахгүйд хүрсэн. 

Энэ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулах тусгай зөвшөөрлийг авсан 20 гаруй компани байдаг ч тендерт 3-4 компани оролцдог. Заримдаа ямар ч өрсөлдөгчгүй ганц компани авч, тэр нь олон улсын стандартын дагуу, ном дүрмийн дагуу сэргээн засварлалтыг хийж чадахгүй байна. Ёстой л нуухыг нь авах гээд нүдийг сохлов гэдэг зүйл болдог. 

Хойч үе, залгамж халаа ховор гэж та ярьлаа. Та өөрийн гарын шавиа бэлдэж байгаа биз дээ? 

“Дурсгалт барилгыг сэргээн засварлах арга зүй” гэсэн хичээлийг 2015 оноос эхлэн ШУТИС - ийн БАС-ийн Архитектурын магистрын хөтөлбөрт зааж эхэлсэн. Энэ сэдвийг сонирхож судалгааны ажил хийж байгаа цөөнгүй магистр архитектор байна. Гэхдээ энэ мэргэжил эмэгтэй хүнд хэцүү байх. Зун нь эзэнгүй хөдөө хээр орших эвдэрч нурсан, хог шороо, шувууны сангасаар дүүрсэн дурсгалт барилга дээр хэмжилт судалгаа хийж, эвдрэл гэмтлийн тодорхойлолтыг нь суурьнаас орой хүртэл бичиж, өвөл нь хэмжилтийн зураг, сэргээн засварлах ажлын зургаа боловсруулдаг. Хэдийгээр одоо цагт техник технологи хөгжиж 3D скайнаар хэмждэг болсон ч нарийн хийц хэсэглэл, чимэглэлийг гараар зурж хэмжих ёстой. Тиймээс зарим нь замын дундаас буцаж л байна. “Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг сэргээн засварлах газар” -ын Зургийн группт ажиллаж байхад би ганцаараа эмэгтэй архитектор нь байв. Хөдөө явахаар намайг хашраах гэж байгаа юм шиг шувууны сангастай, харанхуй дээврийн дээд хэсэг рүү зурж хэмж гээд оруулчихна. Би их сургуульд орчин үеийн барилгын талаар заалгаж байснаас сүм дуганы барилгын хийцийн талаар юу ч мэддэггүй байсан. Тэгсэн ч ажилдаа дуртай чин сэтгэлээсээ хийж байсан. Ерөнхий арга зүйг манайд ажиллаж байсан зөвлөлтийн мэргэжилтэн хичээл зааж байсан, гэхдээ газар дээр нь өөрөө үзэж харж, зурж хэмжиж, ажиллаж байж л нарийн зүйлийг сурдаг юм билээ.  

Надад шар хадаг барьж шавь орсон хүн бий. Тэрэндээ их итгэж байгаа. Чи миний шийрийг хатаана шүү гэдэг юм. Энэ шавьдаа өөрийн мэддэг, чаддаг бүхнээ зааж, сургах болно. Оюутнууддаа “Асуухаас бүү ай, мэдэхгүй байхаасаа ай” гэж  хэлэх дуртай. Тийм ч учраас хэн ч надаас түүхэн дурсгалт барилга, архитектурын талаар асуухад татгалзахгүйгээр мэддэг бүхнээ хэлж өгдөг. 

Эмэгтэй хүний халширмаар тийм хэцүү ажлыг яагаад ингэж дурлан хийсэн юм бэ? 

Би оюутан байхдаа зургийн институтэд дадлага хийсэн юм. Архитектор биш үйлдвэрийн ажилтан шиг цагаан халадтай зургаа өдөржин зураад ухаангүй сууж байгаа нь над их уйтгартай харагдсан. Тиймээс хөдөө явж судалгаа хийдэг, сүм хийдийн барилга нь  сонирхолтой санагдсан.  Тэгээд төгсөөд өөрийнхөө саналаар сэргээн засварлах газар очсондоо. Оюутан байхдаа Ардын зураач Б.Чогсом багш маань удирдаж “Эртний монгол барилгын дотоод чимэглэлийн асуудалд” гэсэн сэдвээр Оюутны эрдэм шинжилгээний хуралд илтгэл тавьж байсан. Чойжин ламын сүмийн “Хотол чуулган тус амгалангийн тив буюу Өндөр гэгээний сүмийг сонирхон судалж бичиж байсан.  Тэр цагаас энэ салбар руу орсон доо.

Хэмжил судалгааны ажлын үеэр, Улаанбаатар 1989 он 

Сүмийн архитектурын онцлог нь юу вэ? Монголд хичнээн түүхэн дурсгалт сүм хийд байна?  

Д.Майдар гуайн “Монголын архитектур ба хот байгуулалт” гэдэг номноос анх удаа сүм хийдийн архитектур, түүхийг нь уншиж байсан. Энэ ном миний сурах бичиг, багш байлаа. Энд бичсэнээр 750 гаруй сүм хийдийн барилга бий гэж бичигдсэн байдаг. Сүүлийн тоо баримтаар 941 гаруй байна.  

Соёлын өвийг хөдлөх болон үл хөдлөх гэж ангилна. Хөдлөх дурсгалд номын сан, архив, музейд хадгалж буй угсаатны зүйн эд зүйлс, дүрслэх урлагийн бүтээл, бичиг баримт зэрэг  орно. Үл хөдлөх гэдэг нь Монгол Улсын нутаг дэвсгэр дээр оршиж буй булш хэргэсүүр, хотын туурь, сүм, дуганы үлдэгдэл зэрэг орох бөгөөд оршиж буй газраа хадгалагдан үлдсэнээрээ үнэ цэн нь тодорхойлогддог. Дурсгалт барилга гэж ерөнхийд нь авч үздэг ч архитектурын дурсгал, түүхэн дурсгалт барилга гэсэн хоёр ангилалд хуваана.  

Урлаг, уран сайхны үнэ цэнтэй, тухайн цаг үе, соёлыг төлөөлж чадах, орон зайн төлөвлөлттэй, түүх, соёл,  шинжлэх ухааны ач холбогдолтой барилгыг түүхэн архитектурын дурсгал гэдэг. Архитектурын дурсгалд алба ёсоор буддын шашин дэлгэрсэн цаг хугацаа буюу XVI-XIX зууны хооронд баригдсан сүм дуганы барилгууд орно. Харин иргэний барилга, орон сууц маш ховор баригдсан байдаг. 

1586 онд баригдсан Эрдэнэ зуу хийд нь Монгол дахь хамгийн эртний Бурханы шашны хийд юм. Сүм хийдийн архитектураас үзэхэд тухайн үеийн хятад, төвд, энэтхэг, Дорно дахины архитектурын хэв маяг, хавтгай дээвэр, чулуун барилга, вааран дээвэр, доугүн зэрэг нөлөөлсөн ч монгол хүний ур ухаан, уран санаа шингээсэн байдгаараа монголын гэсэн тодотголтой архитектур болно. XVI зуунаас өмнө монголчууд монгол гэртээ ном хурдаг байсан бөгөөд үүнээс модон гэр дуган үүссэн юм. Үүний үлдэгдэл нь Дашчойлин хийдэд байгаа 30 аймгаас үлдсэн 3 аймгийн дуган байна.

Амьдралынхаа туршид сүм хийдийн барилга дээр ажилласан учраас шүтлэгтэй болов уу гэсэн бодол төрлөө? 

Шашин шүтлэг огт байхгүй. Барилгаа л харахаас дотор нь байгаа бурхдыг нь харж шүтэж явсангүй. Нас ахиад ч тэр үү  сүүлийн үед сүсэглэж байгаа.  

Та бодит түүх, эх сурвалж, баримт тулгуурласан бие даасан олон ном бүтээлүүд туурвисан. Сүүлийн үед ямар ном бичиж байна? 

Анх 1983 онд “Барилгачин” сэтгүүлд “Түүхийн дурсгалт архитектур, сэргээн засварлалт”, “Архитектура СССР” сэтгүүлд “Эрдэнэ зуу хийдийн сэргээн засварлалт” гэсэн Үнэн сонинд нийтлэл бичиж, судлах, бичих ажил эхэлсэн гэж болох юм. Өнгөрсөн хугацаанд хамтын болон бие даасан 16 ном бичиж, 50-аад эрдэм шинжилгээний өгүүлэл нийтлүүлжээ. Олон улсын болон үндэсний эрдэм шинжилгээний хурал, семинар, форумд 40 орчим илтгэл тавьсан байна.

Биеэ даан бичсэн анхны том хэмжээний ном бол “Амарбаясгалантын архитектур”.  2006 онд Австрийн Угсаатны зүйн музей захирлыг Дархан авч явахдаа Амарбаясгалант хийдийн талаарх танилцуулгыг олж уншсан юм. Уг танилцуулганд нурж унах шахсан хийдийг Гүрдаваа ренбүчи сэргээн засаж, өнөөгийн өнгө төрхийг олсон мэтээр түүхийг гуйвуулан бичсэн байв. 1978 оноос 14 жилийн туршид энэ хийдийн барилга дээр ажилласан хүний хувьд түүхийг үнэнгээр нь бичиж үлдээх нь зөв гэж үзээд,  Түүх, соёлын дурсгалт зүйлийг сэргээн засварлах газар хамт ажиллаж байсан Амарбаясгалант хийдийн сэргээн засварлах ажлын даамал байсан Л.Энх-Уяа, ууган сэргээн засварлагч Ц.Дуламсүрэн хоёртой 12 жилийн дараа 2006 онд очиж үзсэн, замдаа ярилцлага авч, бодит түүх, баримт, эх сурвалж  дээр тулгуурлан уг номыг ажлын хажуугаар 4 жилийн турш бичсэн. Хийдийн сэргээн засварлалт 1979 оноос эхэлж, улсын хөрөнгө оруулалт, ЮНЕСКО-гийн тусламж, мэргэжилтний тусламжтайгаар олон жилийн хүч хөдөлмөрөөр бий болгосон. Гүрдаваа ренбүчи сүүлд Цогчинг дуганы өнгө будгийг сэргээн засварлахад хөрөнгө, ажилчдын цалинг өгч тусалсан нь л үнэн, харин дараа нь бүх сүмийн доторх бурхан шүтээнийг өөрийн хөрөнгөөр бий болгосон юм. Энэ ном маань тухайн үедээ Монгол Улсын шилдэг номоор шалгарч байлаа. Ховордсон, оюутнууд сонирхож асуух болсон учраас архитекторуудынхаа дэмжлэгээр 2020 онд хоёр дахь хэвлэлийг гаргасан. 

Үүний дараа бунханы архитектурыг өгүүлэх “Гүнжийн сүм” номоо бичсэн.  Гүнж маань, Чингисийн алтан ураг, Түшээт ханыхан I Богд Өндөр гэгээн, II Богдын эцэг Дондовдоржтой хамтаатай учраас түүхийн талаас нь зөв гаргахын тулд нэгдүгээр бүлгээ түүхчээр бичүүлсэн. Гүнжийн сүм Ц.Дамдинсүрэн гуайгаас хойш 55 жилийн туршид судлагдаагүй байсан юм. 2021 онд хот байгуулалтын талаар буюу Цайны зам дагуу байрладаг дөрвөн Маймаа хотын талаар бичсэн номоо гаргаад байна. Энэ номондоо Дайду хотын хот байгуулалт, архитектурын онцлогын талаар оруулсан. 

Одоо Дашчойлин хийдтэй гэрээ байгуулаад Монголын гэр дуганы талаарх номоо бичихээр судалгаа эхэлсэн байгаа. Би судлаач, доктор хүнийхээ хувьд түүхэн эх сурвалж, бодит баримт дээр тулгуурлан номоо бичиж ишлэл зүүлт хийдэг. 

“Дэлхийн өвд бүртгэдэг ЮНЕСКО-гийн гол шалгуур бол эх байдал, бүрэн бүтэн байдал, үндсэн зориулалтаараа ашиглаж байгаа эсэх юм”

Сошиалаар “Гоожингийн өндөр” буюу ерөнхий сайд Т.Намнансүрэнгийн амьдарч байсан байшинг нураах эсэх тал дээр шуугиж байна. Ямар түүхтэй вэ?

Энэ байшинд Сангийн яамны Гадаад хүүгийн хэлтэс ажиллаж байсан. Энд Оросын  мэргэжилтэн С.А.Козин ажиллаж тэр хүн гоожин буюу мод авах зөвшөөрлийг өгдөг байсан учраас “Гоожингийн өндөр” гэдэг нэртэй болсон юм. Энэ бол түүхийн дурсгалт барилга мөн. Энэ байшин нь Оросын архитектур хэрхэн нөлөөлснийг харуулдаг төдийгүй монголын түүхтэй холбогддог. Ерөнхий сайд Т.Намнансүрэнг Орос улс руу айлчлаад ирэхэд нь Богд хаан бэлэглэж, стадионы хажууд байхад нь одоогийн байранд зөөж авчраад Сангийн яамны хэсэг ажиллаж байсан барилга. 

Одоо “Гоожингийн өндөр” - ийг тойроод өндөр байшингууд шахаад барьчихсан учраас орчныг хамгаалахад хэцүү болсон. Уг нь хуулиндаа дурсгалт барилгыг хүрээлэн буй орчин, харагдах орон зайтай нь хамгаалах ёстой гэж заасан байдаг ч энэ байшинг харах орон зай, орчингүй болгосон. Чойжин ламын сүм ч ийм байдалд орсон. Тиймээс энэ барилгад мэргэжлийн багынхан судалгаа хийгээд зөөж болох эсэхийг шийдэх хэрэгтэй гэж бодож байгаа. Япон улс хуучин дурсгалт барилгаа зөөж нэг дор цуглуулаад “Мэйжи тосгон” гэдэг архитектурын ил музей байгуулсан байдаг юм. Манай улс шиг өргөн уудам нутагтай улсад ийм музей бий болгох боломжтой шүү дээ. Түүхэн барилгыг нэг даргын шийдвэрээр, хэн нэгний сонирхлоор нураахаа больмоор байна. 

Сэргээн засварлах гэдэг бол түүх, соёлын үнэ цэн, ач холбогдлыг бататган, урлаг, уран сайхны шинж төрхийг алдагдуулахгүйгээр  анхны төрх байдлаар сэргээн засварлах ба хийц хэсэглэлийг бэхжүүлэх мэргэжлийн үйл ажиллагааг хэлдэг. Гэхдээ үүнийг бодит эх сурвалж, хэрэглэгдэхүүн дээр тулгуурлан хийнэ. Хэрвээ нотлох баримтгүй бол байгаагаар нь хадгалан үлдэх зарчимтай. Харин сэргээн босгох гэдэг нь байгалийн гамшиг, дайн, терроризмоор сүйрч устгагдсан барилгыг шинэ материалаар ашиглан, баримт, гэрч нотолгоог үндэслэн анхных шиг нь сэргээн босгохыг хэлнэ. Зүгээр байхад нь нураагаад дахиж барихыг хэлэхгүй. Үнэ цэн нь алдагдах болно. Дэлхийн өвд бүртгэдэг ЮНЕСКО-гийн гол шалгуур бол эх байдал, бүрэн бүтэн байдал, үндсэн зориулалтаараа ашиглаж байгаа эсэх юм. Гэтэл Драмын театр, Дуурийн театр, Номын сан нь бүрэн бүтэн, зориулалтаар нь, эх байдлаар  ашиглаж байна. Тиймээс сэргээн босгох биш сэргээн засварлаж, доторх технологийн шийдлүүдийг нь орчин үеийн болгон өөрчлөх хэрэгтэй. Мөн түүхэн дурсгалт барилгын нөхөн сэргээх, шинэчлэх боломжтой бөгөөд энэ нь уг байшин нь гадна харагдах байдал хэвээрээ боловч дотор зориулалтыг өөрчилж ашиглахыг хэлдэг. 

“Хүмүүсийг гайхашруулах мэдрэмжийг төрүүлж, түүнээс бүтээсэн хүмүүсийн соёлын талаар илүү ихийг мэдэх боломжийг олгодог түүх, архитектур, урлаг, нийгэм, эдийн засаг, бэлэгдэл зэрэг үнэ цэнийг агуулсан тийм барилгыг дурсгалт барилга гэнэ.” гэж олон улсад үздэг. Гэвч манайхан дурсгалт барилгынхаа үнэ цэнийг ойлгохгүй өнгөрсөн үеийн, өнгө зүсгүй барилга л гэж хардаг нь харамсалтай. Ард иргэд, олон нийтэд сурталчлан таниулж, үнэ цэнийг ойлгуулаагүй учраас мэдэхгүй байна. 

Тэгвэл одооноос боловсролын системд албан ёсоор оруулаад багаас нь мэдлэг олговол 20 жилийн дараа хайрлан, хамгаалах сэтгэл зүрхтэй залуучууд бий болох юм болов уу? 

Намайг Японд музей, сэргээн засварлалтаар чиглэлээр хэсэгхэн хугацаанд сургалтанд байхад цэцэрлэгийн жаахан хүүхдүүдийг  багш нар нь дагуулаад музей үзүүлээд явж байсан. Тухайн үедээ ийм бага насны хүүхдүүд юу ойлгох билээ гэж бодсон. Гэтэл хүүхэд 4-6 насандаа харсан зүйлээ мартдаггүй, маш сайн тогтоож үлддэг юм байна. Хэдийнээ боловсорсон насанд хүрэгчид нь хэлж байгаа зүйлийг ухамсраараа ойлгоно. Гэхдээ хүчээр ойлгуулах, багаас нь тархи зүрхэнд хоногшуулах нь өөр зүйл. Тиймээс 10 жилийн боловсролын системд соёлын өвийн талаар хичээл орохоор тусгаж өгсөн. 

Түрүүн ярьсан технологи нь их нарийн зүйл байдаг уу? 

Модон барилгуудыг зөөхөд хялбар. Зургийг нь гаргаж, схемээ хэмжээд, дугаарлаж буулгаад анхны байдлаар дахин угсардаг. Богд хааны зуны ордны суурин дээр байсан хоёр сүүдрэвчийг 1976 онд задалж зөөж, угсран сэргээн засварласан нь одоо Дашчойлин хийд дотор бий. Энэ талаар гэр дуганы тухай бичиж байгаа номондоо тодорхой оруулна гэж бодож байгаа.

Ямар шалгуур үзүүлэлт хангасан барилгыг түүхэн дурсгалт гэх вэ? Монголд ийм шалгуур бий юу? 

Би 2021 оны эхээр МУ-ын Засгийн газар буюу Барилга, хот байгуулалтын яам, Япон улсын Олон улсын хамтын ажиллагааны байгууллага ЖАЙКА-тай гийн хамтран хэрэгжүүлсэн “Түүх, соёлын дурсгалт барилга байгууламжийг хүчитгэх замаар ашиглалтын хугацааг нь

уртасгах туршилтын төсөл”-ийн архитектороор ажилласан. Нэг сумаар хоёр туулай гэгчээр энэ үеэр манай төслийн баг  “Түүх, соёлын дурсгалт барилга, байгууламжийг тодорхойлох” 7 шалгуур, 24 үзүүлэлт бүхий аргачлал, заавар, журмыг боловсруулсан. Уг журам хэрэгжиж эхэлснээр үнэлгээний баг заавар, үнэлгээний хуудасны дагуу үзэж шалгаж, авсан оноогоор нь дурсгалт барилга эсэхийг тодорхойлж, зэрэглэлийг нь тогтоох боломжтой болно. Уг Төслийн тайлан, баримт бичгийг ЖАЙКА-гийн зөвлөх үзээд мэргэжийн өндөр түвшинд хийгдсэн, ямар ч саналгүй гэж дүгнэж, холбогдох байгууллагуудаас санал ирээгүй. Одоо баталгаажуулах хоёр сайдын хамтарсан тушаалыг хүлээж байна. 

АНУ - ын сэргээн засварлалтын эксперт Стивен Келлийн хамт дурсгалт барилгыг сэргээн засварлах сургалтын үеэр, 2019 он 

Шилэн фасадтай өндөр барилгууд нэмэгдсээр л … Монголын уламжлалт архитектур, Монгол хэв маяг өнөөгийн барилгуудад байна уу?  Барилгын төслүүдэд үүнийг шингээж байх шаардлагатай юу? 

Тухайн үеийнхээ шинжлэх ухаан, техникийн ололт, хөгжилтэй мөр зэрэгцэж явна л даа. Социализмын үед  төрийн бодлогоор үндэсний хэлбэртэй, социалист агуулгатай бүтээн байгуулалтыг бий болгохын тулд үндэсний хээ угалз, чимэглэл, хэв маягийг шингээсэн олон барилгууд баригдсан. Тухайлбал, Лениний музей, Байгаль ордон, Хуримын ордон, гэх мэт. Энэ өндөр шилэн барилгуудыг би архитектур гэж хардаггүй. Гадны аль ч улсад байдаг хуулбар, нэг маягийн зураг шүү дээ. 

2020 онд “Монгол шуудан” ХХК-наас “Монголын уран барилга” гэсэн монголын архитектурын  хөгжлийн үе шатыг илтгэх дөрвөн цуврал марк гаргахад 1990 оноос өнөөг хүртэл баригдсан барилгаас урлагийн бүтээл болсон, онцолж оруулах барилга байхгүй  байсан.  Юу хэлэх гээд байна гэвэл архитектур чинь өөрөө урлаг учраас өөрийн үндэсний өвөрмөц онцлог, өв уламжлал, хэв маягийг тусгасан, харуулсан урлагийн бүтээл бүтээх хэрэгтэй юм. 50, 100 жилийн дараа өнөө үеийг төлөөлсөн архитектурын дурсгал болж үлдэх тийм бүтээлийг бид бүтээж хойч үедээ үлдээх ёстой.  

Олон улсад ямар жишгээр ажилладаг вэ? Төр засгаас ямар бодлого чиглэлтэй ажиллаж байгаа вэ? 

Монголын ард түмний түүх, соёлын дурсгалт зүйл төрийн хамгаалалтад байна гэж Үндсэн хуулинд заасан байдаг. Үүнийг Соёлын яам хариуцан ажилладаг. Тиймээс би яаманд ажиллаж байхдаа 1999-2005 он, 2007- 2015 он хүртэл хоёр удаа "Түүх соёлын үл хөдлөх дурсгалыг хадгалж хамгаалах, сэргээн засварлах Үндэсний хөтөлбөр" боловсруулж хэрэгжүүлсэн. Уг хөтөлбөрт ямар дурсгалыг хэдэн төгрөгөөр, хэдэн онд, яаж хадгалж хамгаалах, сэргээн засварлах, судалж сурталчлахыг тодорхой зааж, үүний дагуу хэрэгжүүлсэн ба сүүлийн хөтөлбөрийн үнэлэлт, дүгнэлтийг 2016 онд гаргаж өгсөн. Гэвч цаашид энэ хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх шаардлагагүй гэж үзсэн учраас зогссон байна. Өнөөдөр соёлын өвийг хадгалж хамгаалах, сэргээн засварлахад зориулсан хөрөнгө мөнгө хөөцөлдлөгөө сайтай УИХ-ын гишүүн, байгууллага, хүмүүсийн яаралтай сэргээх шаардлагатай гэсэн хүсэлт, баримт бичгийн дагуу явагдаж  ямар ч төлөвлөлт, холын зорилт, стратегигүй урссаар байна. 

Эрдэнэзуу хийд, Заяын хүрээ, Цэцэн ханы ордон гэх мэт олон дурсгалт барилга дотор музей давхар амьдарч байгаа. Хөдлөх болон үл хөдлөх үнэт өвийг хамтад нь хариуцаж, эзэмшиж, хамгаалах ёстой учраас музейгээс сэргээн засварлах асуудлаар хэлэлцүүлэг зохион байгуулж яаманд Зөвлөмж хүргүүлсэн ч захирах, захирагдах ёсоо мэдэхгүй хэмээн дургүйцсэн байгаа юм. Сайд бүх салбарыг, бүх мэргэжлийг мэдэхгүй учраас мэргэжлийн хүмүүс бид  зөвлөх үүрэгтэй. Олон улсад ч ийм жишигтэй. 

2014 онд Соёлын өвийг хамгаалах хуулийг шинэчлэн баталсан. Энэхүү хуулийн 46.1, 46.3-т сэргээн засварлах ажлыг төрийн асуудал хариуцсан төрийн захиргааны төв байгууллагаас зөвшөөрөл авсан мэргэжлийн байгууллага, иргэн сэргээн засварлана гэж заасан байдаг. Мөн Соёлын яамны харьяа "Соёлын биет өвийг сэргээн засварлах газар" - тай байна гэсэн заалтыг оруулсж байсан ч өнгөрсөн 7 сард энэхүү заалтыг хассан байна. Гэхдий үүнийг өөр өнцгөөс харж байгаа. Олон улсад сэргээн засварлах ажлыг хувийн компаниуд гүйцэтгэдэг. Япон улс гэхэд мэргэшиж дагнасан мод мужааны, чулууны, угсралтын гэх мэт компанитай бөгөөд эдгээр компаниуд нь хамтран гүйцэтгэгч болж, сэргээн засварлах ажлаа хийдэг. Тиймээс Монголд зах зээлийн нийгэмд өрсөлдөх хувийн компаниуд бий болох нь зөв гэж бодож байгаа учраас уг заалтыг хассаныг үгүйсгэсэнгүй. Хамгийн гол нь улсаас мэргэшсэн байх шаардлагыг тавих хэрэгтэй. Одоо энэ мэргэжлээр мэргэшсэн хүн тун цөөн үлдэж байна. Олон жилийн турш ажилласан туршлагатай хүмүүсээсээ суралцах хэрэгтэй байна. 

ШӨНӨӨР АЖИЛЛАЖ ЭНЭ БҮГДИЙН АРД ГАРДАГ 

Хойч үе, залуу архитекторууддаа юу ойлгуулахыг хүсэж байна?  

Соёлын өв тэр тусмаа архитектурын дурсгалынхаа үнэ цэнийг ойлгодог, мэддэг байгаасай гэж чин сэтгэлээсээ хүсдэг. Үүнийг ойлгуулж, хайрладаг болгохын тулд бид багаас нь хэлж, оюун ухаанд нь суулгах хэрэгтэй болж байна. Өөрийнхөө энэ хүслийн биелэл болгож хойч үедээ зориулан ном бичдэг. Мөн оюутан, залуу архитекторууд, энэ салбарыг сонирхож байгаа бүх хүмүүст өөрийн сурсан мэдсэн бүхнээ хэлж, зааж зөвлөхөд Та бүхний өмнө үргэлж нээлттэй шүү гэж хэлдэг дээ. 

Гэр дуганы тухай номоо бичиж дуусгаад нэвтэрхий толь бичиж үлдээе гэж бодож байгаа. Ноён нуруу, байтуу… гээд бүх үгийг тайлбарлахаас гадна арга зүйг нь буюу байтуг яаж уламжлалаар бэлдэх, ваарыг яаж өрөх, шохойн тунамалыг хэрхэн бэлдэх гэх мэт аргуудыг тайлбартай нь, уламжлалт арга технологитой нь бичихсэн гэж бодож явна.

Та хөдөө явж судалгаа, шинжилгээ хийнэ, Яам, тамгын газар, мэргэжлийн холбоо гээд хаана л түүхэн дурсгалт барилгатай холбоотой ажил байна тэнд оролцож явдаг. Энэ их ажлын хажуугаар ШУТИС - д багшилж, бүр бие даан ном бичдэг. Яаж амжуулдаг юм бэ? 

Яаманд ажиллаж байхдаа соёлын өвөө, музейтэй нь хариуцдаг байсан. 10 гаруй жил  Испанийн 8 хот, Европын 6 хот, Америкийн 6 хот, Сингапур, Францад тавигдсан үзэсгэлэнгүүдийг хариуцаж байлаа. Бүх ажлыг нь хийдэг байсан. Өглөө 09 цагт ажилдаа ирээд шөнө болтол сууна. Бага залуугийн ачаалал ихтэй ажилладаг байлаа. Номнуудаа хэзээ нь бичдэг юм гэж хүмүүс их асуудаг. Нууц нь шөнөөр ажиллаж, бага унтаж л энэ бүгдийн ард гардаг юм даа. /инээв/ Би сэргээн завсарлах чиглэлээр зөвшөөрөлтэй Монголдоо ганц зөвлөх архитектор хүн шүү дээ. Тиймээс миний оролцоо шаардлагатай бүх л ажлыг түүртэлгүй амжуулахыг хичээдэг.

Ер нь хувь хувьсгалын ажлаа жилээр, долоо долоо хоногоор төлөвлөж бичдэг. Тэрэн дээрээ дутуу гүйцэтгэлээ өөрийнхөөрөө тэмдэглэдэг. Төлөвлөхгүйгээр урсгалаараа явж чаддаггүй хүн. Тэтгэвэрт гарсан ч 2015 оноос хойш жил бүрийн гол хийсэн бүтээсэн зүйлийнхээ тайланг өөртөө бичдэг юм. Ихэнхдээ шахуу хувиар, завгүй өдрүүд өнгөрдөг. Бүр ээжийн маань бие муудаад эмнэлэгт сахиж байхад хүртэл чулуу, модоо бариад энэ болох уу, мөн үү гээд л гадаа ирээд асууж л байдаг юм. 

Одоо нас ахиж, залуу шигээ ачаалал даахаа больж байх шиг байна. Сүүлийн үед амжихгүй ажлууддаа “үгүй” гэж хэлж сураад байгаа шүү. 

Эмэгтэй хүний хувьд ар гэр, хувийн амьдралаа яаж зохицуулсан юм бэ? 

Хүүхдүүдээ нөхөрт, ээж хоёртоо даатгасан хүн шүү дээ. Эргээд бодоход үр хүүхдээ, ээжийгээ харж халамжлахгүй яав даа гэж харамсдаг юм байна. Эдгээр жилүүдэд зогсолтгүй зүтгэж ажиллаа. Миний ганцаараа хийдэг байсан ажлыг эхлээд 5 хүнтэй алба, одоо бүхэл бүтэн “газар” ажилладаг болсон байна. 

Энэ их ажлынхаа хажуугаар ярилцлага өгөх зав гаргаж, өөрийн түүх, мэдлэг чадвараасаа хуваалцсанд маш их баярлалаа. Таны энэ их хөдөлмөр, сэтгэл, зүтгэлийг үнэлэх, ойлгох, өвлөн авч үлдэх олон залуус бий гэдэгт итгэлтэй байна. Хүн бүр ойлгохгүй байгаа ч үр хойчдоо үнэ цэнийг үлдээхийн төлөө өөрийнхөө амьдралыг зориулж яваа таниар сэтгүүлч миний бие маш их бахархлаа. Та өөрөө түүх юм байна. 

Баярлалаа. Чиний хэлсэн үгэнд бүр сэтгэл хөдөлчихлөө ...  Зочноор онцлон урьж, ярилцсан та бүхэнд мөн баярлалаа.