Манай Улс одоогийн байдлаар шил, шилэн бүтээгдэхүүнийг 100% гадаадаас импортолж, их хэмжээний мөнгөн урсгалыг гадагш гаргасаар байна. Тэгвэл Монгол залуучууд дотоодын шилний үйлдвэрийг бий болгохын тулд 6 жилийн хугацаанд судалгаа хийж, сэдэвчилсэн эрлийг явуулж, 10 аймгийн нутагт хайгуулын ажил хийж, одоогийн байдлаар зарим ордуудад нь нөөцийг тогтоон бэлэн болгоод бөгөөд дотоодын эрэлт хэрэгцээг хангах төрөл бүрийн  шилийг үйлдвэрлэх боломжийг бий болгоод байна. Багахангай дүүрэг 2-р хороонд байгуулагдаж буй шилний үйлдвэрийн талаар Техникийн ухааны магистр, мэргэшсэн инженер, Шил, шилэн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл технологийн паркийн стратеги төлөвлөлт хариуцсан захирал Х.Бямбажавтай ярилцлаа.

Монголын барилгын салбарт жилд хэр хэмжээний шилний хэрэгцээ гардаг вэ? Энэ нь эдийн засаг, мөнгөн эргэлтийн хувьд ямар хэмжээтэй байдаг вэ?

Гааль татварын ерөнхий газрын мэдээгээр сүүлийн 10 жилд хавтгай шилний хэрэглээ 0,9 сая м2 буюу үнийн дүнгээрээ 3,8 сая доллараас 2020 оны эцсийн байдлаар 4,4 сая м2 болж үнийн дүн 11 сая доллараас дээш даваад байна. Мөн сүүлийн 10 жилд лонх, шилэн савны импорт 82,9 сая ширхэг буюу үнийн дүнгээрээ 15,1 сая доллараас 111 сая ширхэг буюу 33,9 сая долларын бараа бүтээгдэхүүн импортолсон байдаг ба сүүлийн 5 жилийн дунджаар 90 орчим сая ширхэг шилэн лонх, сав импортложээ.Сүүлийн таван жилийн шилэн бүтээгдэхүүний импорт дунджаар жилийн 45 орчим сая доллар болсон байна. 

Манай улсын хувьд цонхны шил, шилэн фасад, лонхны дийлэнх хэсгийг БНХАУ-аас импортолж байгаа бөгөөд тооцоолсноор жил бүр 50 гаруй сая долларыг гадагшаа урсгасаар байна. Импортоор орж ирж байгаа бүтээгдэхүүний дийлэнх хэсэг тус улсын Хэбэй, Шанси , Анхуй мужуудаас орж ирдэг ба үйлдвэрлэгчдээс ойролцоогоор 15 хоногийн хугацаанд ирдэг.  Ингэхдээ тээврийн байдлаас шалтгаалан олон удаа ачиж буулгагдсаар нийт бараа бүтээгдэхүүний 5 орчим хувь нь гологдол бүтээгдэхүүн болж хэрэглэгчдэд очих өртгийг нэмэгдүүлсээр байна. Өнөөгийн нөхцөлд үйлдвэрийн нийлүүлэхээр санал болгож буй  шил, шилэн хийцийн өртөг нь гадаад дотоод тээвэр, гааль татварын хураамж, ачилт буулгалт, гологдлын хувь зэргээс шалтгаалан дунджаар 60 хувийн өртгийн өсөлттэйгээр хэрэглэгчдэд нийлүүлэгддэг аж. Мөн үйлдвэрийн захиалгын хамгийн бага хэмжээнээс шалтгаалан ихэнх хэрэглэгчид завсрын ченжүүдээр дамжуулан авч, нэлээд хэмжээний нэмүү зардал шингээдэг байна.

Хавтгай шилний тухайд Эдийн засгийн хөгжлийн яамнаас захиалан "Барилга, авто зам барихад ашигладаг гол нэр төрлийн бараа, материалын үнэ бүрдэлтийн механизмын тогтолцоо, хилийн болон зах зээлийн үнийн харьцуулсан судалгаа Дугаар БС-13/07" тайланг хийлгүүлсэн байдаг. Уг судалгааны тайланд "импортын бараа, материалын үнэ үйлдвэрлэгчээс эцсийн хэрэглэгчид хүрэхдээ бараа, материалын нэр төрлөөс шалтгаалаад янз бүр нэмэгддэгийг дурьдаад шилний үнэ дунджаар 2,7 дахин өсөж зарагддаг" тухай тэмдэглэсэн байдаг.

Монголд шилний үйлдвэр байв уу?

Хятад улс Монгол улсад 1958-1960 онд 67,5 сая шилжих рублийн зээл, 41 сая шилжих рублийн буцалтгүй тусламж өгч, нийт 50 орчим үйлдвэр, аж ахуйн газар, орон сууц барьж өгөхөөр тохиролцсон. Энэхүү тусламжийн хүрээнд МУ, БНХАУ-ын ЗГ-ын хэлэлцээрийн дагуу 1958 онд Монголын анхны шилний үйлдвэрийг Налайх хотод байгуулсан түүхтэй. Сонирхуулахад энэ хүрээнд мөн Нэхмэлийн үйлдвэр, Фанерийн үйлдвэр, Цаасны үйлдвэр зэрэг олон үйлдвэрүүд байгуулагдсан. Уг үйлдвэр нь архи, пиво, ундаа, варень, эм савлах зэрэг төрөл бүрийн лонх, аяга, таваг гээд төрөл бүрийн шилэн эдлэл хийж дотоодын зах зээлээ хангаж байлаа. Тухайн үеийн түүхий эдийн боловсруулалтаас шалтгаалан дотоодын эх үүсвэрээс цахиурын хүдэр (42.5%), элс (18.9%), шохой (11.8%) буюу 73,2 хувийг, гадаад эх үүсвэрээс Натрийн корбанат (19.7%), Магни (3.9%) Селитра (2.4%) Мышъяк (0.9%) зэрэг 26,8 хувийг бүрдүүлэх түүхий эдүүдийг  татан авч байжээ. Энэ хүрээнд голцуу ногоон өнгийн шил үйлдвэрлэж байсан бөгөөд өнгөгүй болон төрөл бүрийн өнгөтэй шилүүдийг бага хувиар үйлдвэрлэж байсан юм.

Монголд шилний үйлдвэрлэлийн хөгжлийг хэрхэн харж байна вэ?

Монголд шилний үйлдвэрлэл хөгжих боломжийг дараах хэдэн шалгуураар тогтоож болох юм.

Зах зээл - Монголын шил шилэн бүтээгдэхүүний хэрэглээ үйлдвэр байгуулахад хангалттай хэмжээнд байна. Түүхий эд - Судалгааны үр дүнд шилний үйлдвэрлэлд шаардагдах түүхий эд Монгол Улсад байна. Мөн үндсэн түүхий эдийн нэг болох хаягдал шил экологийн хүндрэлтэй асуудал болоод байна. Туршлага - 1993 оноос өмнө 40 орчим жилийн турш Налайхын шилний үйлдвэр ажилласан байдаг.  Хэрэглээний хэтийн төлөв Цаашид хэрэглээ асар хурдацтай нэмэгдэж байгаа салбар, цаашид шилэн арматур, шилэн хөвөн, Si металл зэрэг олон үйлдвэрүүдийг дагуулах боломжтой. Өрсөлдөх чадвар Төслийн хувьд БНХАУ-ын болон ОХУ-ын үйлдвэрлэгчидтэй өрсөлдөх бүрэн боломжтой. Мөн түүхий эдээ дотоодод бүрэн бэлтгээд, татварын тааламжтай нөхцөлд ажилласанаар өрсөлдөх чадвар улам сайжрах болно.

Орд газрууд бий юу. Элс ихтэй боловч шил хийхэд тохирдоггүй гэж сонсож байсан.

Түүхий эдгүйгээр шилний үйлдвэрлэлийг манай улсад төсөөлөх боломжгүй. Товчдоо бол бий. Шилний үндсэн түүхий эд нь кварц юм. Энэ нь байгальд олон хэлбэрээр оршдог. Үүний нэг хэлбэр нь л элс. Элсийг найрлага, ширхэглэл зэрэг олон үзүүлэлтээс нь хамааруулж хэд хэд ангилдаг. Энэ хүрээнд монгол улсад өнгөгүй (flint) шил үйлдвэрлэхэд шууд ашиглахад тохиромжтой элс байхгүй. Кварц нь найрлагаараа Дуран авайн, Болрын талст ургуулах, Шаазангийн үйлдвэрлэлд хэрэглэх, Сантехникийн эдлэлийн үйлдвэрлэл, Шилний үйлдвэрлэлд хэрэглэх зэргээр нэлээд хэд ангилагддаг. Үүн дотроо шилний үйлдвэрлэлд ашиглагдах кварц нь Fe2O3 болон Al2O3-ын найрлагаас шалтгаалан хамааран дотроо ногоон шилний, тунгалаг шилний, маш тунгалаг, цонхны шилний гэх мэтээр ахин ангилагдаж байдаг. Энэ ангилал шаардлагын хүрээнд бор, ногоон зэрэг шил үйлдвэрлэхэд шаардлагатай элсний цөөн ордууд Монголд бий бөгөөд өмнө нь Налайхын шилний үйлдвэрт шууд ашиглаж байсан.

Шилний үйлдвэр нь зогсолтгүй ажиллах ёстой нарийн технологитой. Тиймээс тасралтгүй ажиллах шийдлийг гаргасан уу?

Шилний үйлдвэрлэл нь хайлах зууханд гал эхэлснээр зуухны бүтэц, ашиглаж байгаа түлш зэргээс шалтгаалан 5-12 жил тасралтгүй ажиллах технологитой. Ийм төрлийн үйлдвэрлэлийн хамгийн гол зүйл нь цахилгаан эрчим хүчний үл тасалдах байдал байдаг. Үйлдвэрлэлийн газар сонголтын хүрээнд зайлшгүй анхаарах хамгийн чухал  үзүүлэлт энэ байлаа. Бид Багахангай дүүргийг сонгодог нь санамсаргүй хэрэг биш. Уг үйлдвэрлэлийн талбайг Налайх-Багахангай чиглэлийн 110 кВ дэд станц, Төмөр зам дагасан 10 кВ шугам зэрэг 2 эх үүсвэрээс хангах боломжтой бөгөөд бидний хувьд холбогдох техникийн нөхцөлүүдийг аваад байна. Мөн дээрээс нь үйлдвэр дээр дизель станц суурилуулахаар төлөвлөж зогсолтгүй ажиллагааг хангах юм. 

Хамгийн жижиг шилний үйлдвэр 5 сая хүн амтай зах зээлд хоногт 150 тонн үйлдвэрлэн, ашигтай ажиллах боломжтой гэж сонсож байсан. Тиймээс шилний зах зээлийг хэрхэн харж байгаа вэ?

Хэдэн жилийн өмнө шил гэдэг материал хамгийн хэврэг зүйлийг илэрхийлдэг байсан бол одоо тэс өөр болсон. Барилгын салбарт л гэхэд гадна фасад, дотор хана хуваалт, шат, тагт гэх мэт мөн гэр ахуйн салбарт л гэхэд хоолоо буцалгаж иддэг тогоо шанага хүртэл шилээр хийгдэж байна. Мөн эрүүл мэндэд хамгийн тохиромжтой савалгаанд ордог тул хүнсний болон бусад салбаруудад шилэн савалгааны эзлэх хувь хэрэглээнээс шалтгаалан улам өссөөр байна.

Шилний зах зээлийг зөвхөн хавтгай шилээр төсөөлөх нь учир дутагдалтай. Үйлдвэрлэлээ Монгол орны зах зээлийн нөхцөлд тааруулан 3 үе шаттай явуулахаар төлөвлөж байгаа. Эхний ээлжинд савалгааны шилний үйлдвэр, үйлдвэр ашиглалтад орсоноос хойш 4 жилийн дараа барилгын хавтгай шилний үйлдвэр, үүнээс 2 жилийн дараа LOW-E шилний шугам суурилуулахаар төлөвлөсөн. Эхний ээлжийн савалгааны шилний үйлдвэрлэлийн хүрээнд дараагийн шатны хавтгай шилний үйлдвэрлэлд шаардлагатай түүхий эдийн талбай, хүдрийн агуулах, зарим хийн үйлдвэрлэл, болон хүдэр баяжуулах үйлдвэрийг дараагийн шатанд ашиглах зорилгоор хүчин чадал өндөртэйгээр суурьлуулахаар зураг төслөө хийгээд байна.

Хамгийн жижиг хавтгай шилний шугам өдөрт 150 тн түүхий эд хайлуулах хүчин чадалтай буюу 112 тн бэлэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг. Дэлхийн нэлээдгүй орон, бүс нутгуудад иймэрхүү жижиг үйлдвэрүүд байдаг. Бид зах зээлийн багтаамжаас шалтгаалан ийм чадалтай үйлдвэрийг сонгоод байгаа. Сүүлийн жилүүдийн дунджаар үзэхэд бид гаалийн мэдээгээр жилд ойролцоогоор 42 мян.тн хавтгай шил импортолсон байдаг. Энэ үзүүлэлт ч байнга өсөн нэмэгддэг. Энэ нь цаашид Монголд уг үйлдвэрлэл явуулахад зах зээлийн орон зай бий гэдгийг харуулж байна.

Шилний 70 хувь нь түүхий эд, 30 хувь нь химийн орц найрлага бүхий бусад нэгдлүүдээс бүрддэг. Манайд түүхий эд байгаа боловч химийн бодисний үйлдвэргүй байгаа нь асуудал болж байгаа болов уу?

Шил нь химийн бүрэлдэхүүний хувьд цахиурын исэл ба бусад янз бүрийн металлын оксидуудын нэгдлүүдээс тогтсон материал байдаг. SiO2 нь шилний үндсэн түүхий эд болдог бол Na2O нь хайлах температурыг бууруулах, CaO шилний оптик чанарыг нэмэгдүүлэх гэх мэт өөрийн үүрэг нөлөөтэйгээр шилний бүтцэд орж байдаг. Ингэхдээ шилний хэрэглээнээс шалтгаалан өөр өөр химийн найрлагатай байдаг.

Мөн орж буй түүхий эдүүд дэх Fe2O3-ын агуулга 0,02 хувиар өөрчлөгдөхөд л бүтээгдэхүүний чанарт нөлөөлдөг тул түүхий эдийн чанар маш чухал. Мөн их хэмжээний түүхий эдийг гаднаас оруулж ирж үйлдвэрлэвэл эдийн засгийн хувьд бүс нутагтаа өрсөлдөх чадваргүй болох тул гарцаагүй түүхий эдийг монголдоо үйлдвэрлэх шаардлагатай. Төсөл хэрэгжүүлэгчдийн хувьд сүүлийн 6 жилийн хугацаанд уг түүхий эдүүдийг өмнө нь судалсан геологийн тайлан болон сэдэвчилсэн судалгаанд үндэслэн хайх илрүүлэх ажлыг хийсэн.

Түүхий эдийн хүрээнд 30 гаруй талбайд сэдэвчилсэн эрлийг явуулж, үүнээс 10 гаруй талбайд хайгуулын ажил хийж, одоогийн байдлаар зарим ордуудад нь нөөцийг тогтоон бэлэн болгоод байна. Мөн 1990 оноос өмнө хийгдсэн геологи хайгуулын ажлын үр дүн чанарын болон тоон үзүүлэлтээрээ байгаа байдлаасаа зөрөх тохиолдол гарч байсан тул үйлдвэрийн түүхий эдийн чанарын эмзэг байдлыг харгалзан гүнд нь ахин судлах зорилгоор  өрмийн ажил явуулж уг түүхий эдийн чанарыг шинэчлэн тогтоож байлаа. Эдгээр ажлын хүрээнд дотоодын түүхий эдээр тунгалаг шил үйлдвэрлэх боломжтойг тогтоогоод байгаа. Төслийн хүрээнд нийт 10 аймгийн нутагт хайгуулын ажил явуулсан.

Монгол Улс шилний үйлдвэртэй болсоноороо ямар давуу тал, ашиг бий болох вэ? Эдийн засгийн хувьд ямар нөлөө үзүүлнэ гэж үзэж байгаа вэ?

Барилгын салбарын хувьд тухайчлан хэлэхэд тээвэрлэлтийн үеийн хүндрэл буюу хагарал, цуурал багасах, мөн зүсэлтийн үеийн хаягдал буурах зэрэг эдийн засгийн ач холбогдолтой.

Манай улсын хавтгай шилний борлуулагчид үндсэндээ БНХАУ-ын Эрээн хотноо байх борлуулагчаас үлэмж хамааралтай байж ченжийн тогтолцоонд орсон. Уг үйлдвэр байгуулагдсанаар үйлдвэрийн үнээр эцсийн хэрэглэгчид, зүсвэрийн хаягдалгүйгээр нэмэлт зардал багатайгаар авах бодит бололцоо бий болох юм. Ингэснээр барилгын өртөг буурахад ч эерэгээр нөлөөлөх талтай.

Мөн хаягдал шил үйлдвэрлэлд ашигласанаар байгальд 4000 жилийн турш шингэдэггүй шилний хаягдлыг эдийн засгийн эргэлтэнд оруулна. Энэ хүрээнд бид Улаанбаатар хотод 3 газар хаягдал шил ангилан ялган боловсруулах талбай байгуулахад бэлэн болгоод эхний ажлууд хийгдэж байна. Мөн үүнээс гадна шууд ажлын байраар 380, шууд бусаар 500 орчим хүнийг ажлын байраар тогтмол хангана. Химийн үйлдвэрлэлийн эхлэлийг тавихад томоохон үүрэг гүйцэтгэнэ. Төслийн эхний жилүүдэд ойролцоогоор 18 сая долларын гадагшаа урсгалыг зогсооно. Мөн жил бүр 10 тэрбум орчим төгрөгийг татвар, хураамж, төлбөр, шимтгэл хэлбэрээр улсын төсөвт төвлөрүүлэх ба цаашид бүрэн хүчин чадлаараа ажиллаж эхлэх үед энэ дүн 23 тэрбум орчим болж Монгол улсын хөгжилд өөрийн хувь нэмрээ оруулна.

Импортын бүтээгдэхүүнээс үнийн хувьд өрсөлдөх чадвар ямар байх бол?

Уг үйлдвэрлэлийн гол амин сүнс нь бүс нутгийн хүрээнд өрсөлдөх чадвартай байх. Нэгдүгээрт чанарын хувьд, Хоёрдугаарт үнийн хувьд аль аль үзүүлэлтээр нь өрсөлдөх боломжтой. Өрсөлдөх чадвараа дээшлүүлэх ажлын хүрээнд шил шилэн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл технологийн паркийн статустай болсон. Ингэснээр цаашид татварын таатай орчинд ажиллаж бүс нутагтаа өрсөлдөх чадвар нь нэмэгдэнэ гэж харж байгаа.

Хавтгай шилний үйлдвэрлэл ямар процессоор явагдах вэ?

Үйлдвэрлэлийн болон технологийн судалгааг хэд хэдэн орны үйлдвэр нийлүүлэгчдийн санал болгосон технологийн түвшинд хийсэн. Ингэхдээ АНУ-1, Итали-1, Герман-1, Хятад-3 тоног төхөөрөмж болон технологи нийлүүлэгчидтэй энэ хугацаанд хамтран ажиллалаа. Тэдгээр нийлүүлэгчдийн хувьд үйлдвэрлэлийн процесс бүгд ерөнхийдөө адил дараах хэлбэрээр явахаар байгаа

Хавтгай шилний тухайд технологийн шаардлага хангасан SiO2, CaO,MgO, Al2O3, Na2CO3 агуулсан эрдэс түүхий эдүүдийг тодорхой орц, найрлагын дагуу хаягдал шилний хамтаар хүдэр бэлтгэх цехэд холин улмаар хайлуулах зууханд өгнө.

Тодорхой хугацааны туршид 1450 орчим градуст нэгэн төрлийн шинж чанар бүхий шилэн хайлмал үүсэж, цааш сувгаар урсаж буй хайлмал шилний температур 1100OC орчимд хайлмал цагаантугалга бүхий баннанд ирж гадаргуу нь өөрөөрөө тэгшрэн тархдаг ба хүсэж буй өргөн зузаанаасаа хамааруулан механик тохируулга хийн гадаргууг бэхжүүлээд булнуудаар дамжуулдаг. Шилэн урсац аажмаар 600OC хүртэл хөргөгдөж, цагаан тугалганы баннаас гадагшлана.

Шилэн урсац тасралтгүй урсан тохируулгатай хөргөлтийн хэсэг рүү ордог ба энд шилэн бүтээгдэхүүнээ тохируулгатайгаар аажмаар хөргөн 70OC -ээс бага болгоод цааш дамжуулсаар тоног төхөөрөмжийн эцэст бүтээгдэхүүн бүрэн хөрсөн байдаг.

Хөргөлтийн системээс гарч буй шилэн туузанд доголдол гарсан эсэхэд байнгын хяналт тавьж доголдол гарсан тохиолдолд зүсэн унагаж эргэн түүхий эдийн хэсэг рүү орохоор схемчлэгдсэн байдаг.

Үүний дараа мөн шилэн тууш хавтанг гар аргаар шалган, хөндлөн зүсэх, уртааш зүсэх, таслах зэрэг үйл ажиллагааг явуулна.

Ингээд эцэст нь бэлэн бүтээгдэхүүн нь модон саванд савлагдан бэхлэн ороогдож бэлэн бүтээгдэхүүний агуулах руу тээвэрлэгдэнэ.

Зураг 1. Шилний хайлмаг зуухнаас урсан гарч ирж байгаа байдал

Зураг 2. Зүсэлтийн үе шат

 

Зураг 3. Дефект илрүүлэх хэсэг

Дотоодын шилний үйлдвэр бий болоход мэргэжилтнүүд, инженер техникийн ажилтнууд манайд бий юу?

Шилний үйлдвэрлэл үндсэн 3 технологоос бүрдэж байгаа

•     Түүхий эд бэлтгэх, боловсруулах
•     Хийн үйлдвэрлэл хангамж
•     Шил хайлуулах технологи

Үүнээс эхний 2 чиглэлээр хангалттай мэргэжлийн боловсон хүчин байдаг. Бид ч эдгээр салбаруудад одоогоор ажиллаж байгаагаараа давуу талтай.

3 дах буюу шил хайлуулах технологийн хувьд маш цөөн мэргэжилтэн Монголд бий. Үүний хүрээнд төсөл хэрэгжүүлэгчийн зүгээс хамтрагч БНХАУ-ын CNBM групп-тэй хийсэн гэрээний хүрээнд ажилчдыг сургах, тодорхой хугацаанд гадаад мэргэжилтэн ажиллуулах ажлуудыг хамтран зохион байгуулахаар ярьж байна. Мөн Энэтхэг болон Германы шилний чиглэлээр мэргэжилтэн бэлддэг газруудад инженер техникийн ажилчдаа сургах ажлаа эхлээд байна.

Дотоодын үйлдвэрлэл гэдэг улс эх орны хөгжилд томоохон нөлөө үзүүлдэг. Тиймээс дотоодын хэрэгцээг хангах шилний үйлдвэрлэлийг бий болгож буй та бүхэнд баярлалаа гэж хэлмээр байна.