Б.БАЯРХҮҮ
“Амины орон сууцны инновац хөгжлийн төвийн зөвлөх, Монгол улсын зөвлөх инженер

Энэ удаагийн зөвлөгөө мэдээллээр барилгын чанарын гол үзүүлэлт болох амины орон сууцны суурийн төрлүүдийн талаар мэргэжлийн зөвлөгөөг хүргэж байна. 

Барилгын суурь нь дээрээсээ ирэх ачааг доорх буурь хөрсөнд дамжуулан хуваарилж, барилгын тогтвортой байдлыг хангах үүрэгтэй хэсэг бөгөөд түүнийг хэр найдвартай хийснээс уг барилгын бат бөх, удаан эдэлгээ, хямд, тав тухтай байдал шууд хамаардаг. Барилгын бусад хийц, хэсгүүд эвдэрч муудвал засахад харьцангуй бага зардал, ажиллагаа шаарддаг бол суурьт гарсан алдаа нь засахад үлэмж хүнд, зардал ихтэйгээс гадна  бусад олон хэсгийн эвдрэлд хүргэх, тэр ч байтугай уг барилгыг  ашиглах боломжгүй нөхцөлд хүргэх нь элбэг байдаг. Ийм учраас суурийг зөв, найдвартай, бат бөх хийхэд онцгой анхаарал хандуулах ёстой барилгын хамгийн чухал хэсэг юм.

Мэргэжлийн бус хүмүүс барилга барихдаа бусад хийц, хэсгийн бүтээцлэлийн шийдэл, материал, загвар зэргийг өөрсдөө сонгож болдог шиг “ямар суурь хийхээ бид мөн сонгож болно” гэж боддогт гол алдаа оршдог. Тэгвэл ямар суурь хийхийг сонгож авдаггүй, харин тухайн барилга барих талбайн хөрсний онцлог, тогтоц, барилгын архитектур-төлөвлөлт, бүтээцлэлийн шийдэл, техник технологи, зах зээлийн нөхцөл зэрэг олон хүчин зүйлд тохируулж хамгийн оновчтой хувилбарыг шилж авах шаардлага тулгардаг. 

Эдгээр анхдагч хүчин зүйлсийг дурдвал:

Инженер-геологийн судалгаа: Барилга барих талбайд мэргэжлийн байгууллагаар өрөмдлөг хийлгэж, хөрсний гүнээс дээж авахуулан, лабораторийн шинжилгээ хийлгэсний үр дүнд уг буурь хөрсний тухай цогц,тодорхой мэдээлэл авдаг. Үүнд: 

●    Хөрсний гүнд байрлах үе давхрагуудын тогтоц (үелсэн, цул, холимог, зузаан гм)

●    бүтэц (ямар ангиллын хөрс болох), 

●    физик механикийн үзүүлэлтүүд (үе тус бүрийн даац),

●    Улирлын хөлдөлтийн гүн (суурийн ул суулгах гүн),

●    Хөрсний дүгнэлт (овойлт, суулт, цэвдэгтэй, сул зэрэг),

●    Хөрсний устай эсэх, түүний гүн, өндөрсөх магадлал, идэмхий чанар зэрэг болно.

Зайлшгүй шаардлагатай эдгээр мэдээлэлгүйгээр барилгын сууриа таамгаар хийх нь алдаа гаргах эрсдэлийг эрс өндөрсгөдөг тул инженер-геологийн судалгааг заавал хийлгэх шаардлагатай бөгөөд  ингэснээр гарч болох асар их үргүй зардлаас урьдчилан сэргийлнэ.

1.    Барилгын талбайн өндөржилтийн зураг: Талбайг нивелирдэж, дээр нь байгаа мод бут, судаг, шугам сүлжээ, барилга, зэргэлдээх хашаа, гудамж, зам зэргийн байрлалыг тогтоосны дүнд:

●    Барилга баригдах хэсэг дэх өндрийн ялгаа (тэгш, налуу, хонхор, овгор эсэх),

●    Барилга баригдах өндөржилтийн түвшин,

●    Барилгын орц гарц,

●    Орчны төлөвлөлт,

●    Талбайгаас ус зайлуулах боломж, нөхцөл,

●    Тухайн газрын усанд автах магадлал зэргийг тогтооно.

2.    Архитектур төлөвлөлт, бүтээцлэлийн зураг:  Барилгын зурагаа урьдчилан гаргаж, хана, хучилт, дээвэр зэрэг үндсэн хэсгүүдийн материал, бүтээцлэл шийдлийн сонголтод үндэслэн:

●    Барилгад үйлчилж буй барилгын жин, тавилга, хүмүүс, цас, салхины зэрэг бүх  ачааллыг цуглуулан суурь дээр үйлчлэх ачааны хэмжээг бодож гарган хамгийн их ачаалалтай бөгөөд барилгын нөхцөлийг төлөөлж чадах хэсгийг сонгоно.

●    Барилгын газар дээрх хэсгийн хөшүүн чанарыг үнэлнэ,

●    Цоколын өндрийг тогтооно.

3.    Бусад хүчин зүйлс:  

●    Цаг уурын үзүүлэлтүүд, 

●    газар хөдлөлийн балл,  

●    хөрш зэргэлдээ барилгын суурийн нөхцөлийг харгалзан үзэх шаардлагатай.

Дээрх бүх мэдээлэлд тулгуурлан суурийн бүтээцийн хоёроос дээш хувилбарыг сонгож дараахи схемээр харьцуулалт хийн эцсийн хувилбарыг сонгон авч тооцоо, зургийг гүйцээн хийнэ. 

Зурагт суурийн хэмжээ, суулгах гүн зэргээс гадна ус болон дулаан тусгаарлалт, хаяавч, гадаргын уснаас хамгаалах арга хэмжээг нэмж тусгаснаар суурийн цогц шийдэл гардаг. Ийнхүү мэргэжлийн байгууллагын оролцоотойгоор, батлагдсан нормын (БНбД-50-01-16: ”Барилга, байгууламжийн буурь, суурь”) дагуу суурийн шийдэл гаргах нь хамгийн эрсдэл багатай, найдвартай  зам бөгөөд Таны байшин амжилттай баригдах эхлэл болж өгнө.

Дээр дурдсанаар, суурь нь барилгаас ирж буй ачааллыг буурь хөрсөнд дамжуулан хуваарьлаж барилгын тогтвортой байдлыг хангах, уг байдлаа цаг уур, ус чийг зэрэг гадны хүчин зүйлийн өөрчлөлтийн нөлөөнд урт хугацааны туршид хадгалах хоёр үндсэн үүрэгтэй байдаг.

Эхний үүрэг нь буурь хөрсний эсэргүүцлийн хүч нь барилгаас үзүүлж буй ачааллаас их, өөрөөр хэлбэл хөрсний тооцооны эсэргүүцэл (R0) нь суурийн улнаас буурь хөрсөнд үзүүлж буй хүчдэлээс их байхад хангагддаг. 

Буурь хөрсний тооцооны эсэргүүцэл  (R0) нь 1х1 метр хэмжээтэй, 2 метр гүнд суусан суурийн уланд тооцож гаргасан тоо бөгөөд суурийн бодит хэмжээ, суулгалтын гүн, хөрсний төрөл,  шинж чанар, барилгын онцлогтой уялдуулан  тодотгож бодно. 

Суурийн хоёр дахь үүрэг буюу тогтвортой байдлыг байнга хадгалах нөхцөлийг бүрдүүлэх нь хамгийн чухал, мэдлэг, туршлага, анхаарал шаарддаг асуудал бөгөөд үүнийг бүрэн шийдээгүйгээс суурийн эвдрэл гардаг.

Барилгаас ирж буй ачааллыг сууриар дамжуулан хүлээн авч байгаа хөрсийг буурь гэнэ. Түүний бүтэц, шинж чанар нь тухайн газар, хэсэг тус бүрт өөр байхаас гадна улирал, цаг агаар, ус чийг, гадны үйлчилгээ зэргээс хамаарч өөрчлөгдөж байдаг бөгөөд тогтвортой, бат бэх суурь барихын тулд эдгээр өөрчлөлтийг урьдчилан мэдэж, зохих хариу арга хэмжээг хэрэгжүүлэх шаардлагатай болдог.

Буурийг бүтцээр нь хадан, хайрган, сайрган, элсэн, шавранцар, шавар, химэрлэг гэсэн үндсэн ангилалд хуваахаас гадна мөнх цэвдэгтэй, лаг шавар, шим гарлын (хүлэржсэн), асгаас хөрс байдаг.

Барилгад эвдрэл, гэмтэл учруулдаг буурийн өөрчлөлт хөдөлгөөнийг дотор нь суулт  (бүтцийн өөрчлөлт гарахгүйгээр шахагдаж нягтрах), нэмэлт суулт (бүтэц нь өөрчлөгдсөнөөс), өргөлт, агшилт (чийгийн хэмжээнээс хамаарч хөөх, агших буюу хөлдөлт,  гэсэлтээс болж өргөгдөж, бууж эзлэхүүнээ өөрчлөх), гадаргуугын суулт, хэвтээ шилжилт зэргээр ангилна.

БАГА СУУЛТТАЙ СУУРЬ БА ТҮҮНИЙ  ТӨРЛҮҮД

Манай орны эрс тэс уур амьсгалын нөлөөгөөр газрын хөрс хөлдөж, гэсэх үед түүний шинж чанар, хэлбэр хэмжээ даган өөрчлөгдөж байдаг бөгөөд суурийн үүрэг нь эдгээр өөрчлөлтийг тэсвэрлэж, барилгыг тогтвортой байлгахад оршдог. Хөрсний эдгээр өөрчлөлт дотроос хамгийн түгээмэл тохиолддог бөгөөд аюултай  нь хөрсний овойлт буюу хөлдөхдөө тэлж дээш өргөгдөх үзэгдэл юм. Энэ үзэгдэл ихэнх хөрсөнд тохиолдох бөгөөд түүнийг нөхцөлдүүлж байдаг хоёр хүчин зүйл нь ус, хүйтэн байдаг. 

Хадан болон хайрга, сайрган хөрс нь ус татаж шингээх нь бага тул овойлт үүсгэдэггүй бол нарийн элс, шавранцар, шавар хөрс нь нарийн капилляр сүвээрээ усыг хүчтэй татаж шингээснээр хамгийн их овойлт өгдөг.

Овойлтын эсрэг хамгийн найдвартай арга бол суурийн улыг улирлын хөлдөлтийн гүнээс доош суулгах байдаг хэдий ч энэ нь асар их материал, техник, ажиллах хүчний зардал шаарддагаас өндөр үнэтэй, байгаль орчинд халтай арга юм.

Зардал бууруулах зорилгоор суурийн улыг бага гүнд, хөлдөлтийн бүсэд суулгадаг  бөгөөд ийм суурийг бага суулттай суурь гэнэ. Овойлтын эсрэг арга хэмжээ,

Уснаас хамгаалах: хөрсний чийг их байх тусам овойлтын хэмжээ их байдаг тул даралт хүлээн авч байгаа буурь хөрсийг чийгнээс хамгаалахын тулд:

●    Барилга руу гадаргын ус орохооргүйгээр өндөр төлөвлөх, ус зайлуулах шуудуу, налуу төлөвлөх,

●    Барилгын эргэн тойронд дулаалга, ус тусгаарлагчтай хаяавч хийх,

●    Суурийн босоо болон хэвтээ ус тусгаарлагч хийх,

●    Суурийн ул, хажуу хөндийд ус шүүрүүлэх хайрга эсвэл том ширхэгтэй элсэн чигжээсийг үечлэн нягтруулж хийх,  

●    Суурийн улны ус урсгалаар зайлах боломжгүй үед шүүрүүлэн зайлуулах шугам хоолой (дренаж)  барилгын эргэн тойрон хийнэ.

Хүйтнээс хамгаалах арга хэмжээ: үүний зорилго нь хөлдөлтийн муруйг суурийн ул хүртэл өргөхөд оршино. Дулаан барилга доорх буурь хөлдөхгүй боловч хаяанаас хүйтэн орж, суурийн улны буурь хөлддөг. Үүнийг дулаалгатай хаяавч хийж шийдвэрлэнэ. 

Суурийн хажуу хөндийг хайрга эсвэл том ширхэгтэй элсэн чигжээсээр дүүргэж өгснөөр овойлтоос үүсэх босоо шүргэгч хүч болон хананд үйлчлэх хэвтээ даралтыг эрс бууруулдаг.    

Эдгээр арга хэмжээ нь шугаман болон хавтан сууринд хамааралтай болно.

Суурийн босоо гадаргууд, шалны доор дулаалга хийснээр хөлдөлтийн муруй доошлох боловч барилга нь эрчим хүчний хэмнэлттэй, дулаан, тохитой болдог.

Бага суулттай суурийн төрлүүд

Эдгээр суурийг тэгш газарт, зоорийн давхаргүй, намхан цоколтой барилгад хэрэглэнэ. 

1. Шугаман суурь: нь даац сайтай, хөшүүн тул ямар ч барилгад тохиромжтой. Өндөр нь 60-90 см тул заавал арматуурлах шаардлагатай, огтлол нь голдуу тэгш өнцөгт ба “Т” хэлбэртэй байдаг. Өнгөн хөрс ихэвчлэн органик хольцтой, сүвэрхэг, даац багатай байдаг тул суурийн улыг 40 см-ээс багагүй гүнд суулгах шаардлагатай  

2. Баганан суурь: Овойлтгүй, хөрсний ус улнаас 1,5 метрээс доор, хуурай  хөрсөнд ургамлын хөрсийг хуулж, үндсэн хөрсөнд суулгана. Бетон, тоосго, мод, чулуун материалаар хийдэг, ус тусгаарлалт, барилгын эргэн тойрон хаяавч, холбоос дамнурууг заавал хийх хэрэгтэй.  Даац бага, жигд бус суулт өгөх магадлалтай тул хөнгөн, жигд бус суултад мэдрэг бус ханатай барилгад хэрэглэхэд тохиромжтой, эсрэг тохиолдолд өндөр, хөшүүн холбоос дамнуруу хийх шаардлагатай болдог.  

3. Хавтан суурь: нь тэгш ултай буюу дамнуруун хүчитгэл бүхий хавтгай төмөрбетон хавтан юм. Хөрсний улирлын хөдөлгөөнтэй хамт хөдөлж байдаг учир “хөвөгч” суурь гэж нэрлэдэг. 

Инженерийн шугам, хоолойг бетон цутгахаас өмнө суулгаж өгөхөөс гадна барилгын эргэн тойронд хаяавч заавал хийж өгнө. 

Эдгээр суурийн давуу тал нь:

●    Овойлттой, суумтгай, сул, хөдөлгөөнт, хөрсний ус өндөр, тэр ч байтугай мөнх цэвдэгтэй хөрсөнд ашиглаж болно. Усаар ханасан, намгархаг, химэрлэг, хүлэржсэн зэрэг хүчтэй овойдог болон суумтгай хөрсөнд төмөрбетон гадас нягт хөрсөнд хүрэхгүй үед ашиглах боломжтой ганц суурь юм. 

●    Ачааллыг бүх талбайгаараа дамжуулдаг тул буурьт хамгийн бага даралт үзүүлдэг учир даац сайтай, ямар ч хүнд барилга барих боломжтой.

●    Заадас байхгүй, хатуу арматурчлалтай, зузаан тул хөшүүн чанар өндөр, жигд бус суултыг уусгаж тэнцвэржүүлдэг учраас тоосго, блок зэрэг жигд бус суултад мэдрэг ханын материал ашиглахад тохиромжтой.

●    Ус чийг нэвтрүүлэхгүй, дулаан алдагдал багатай,

●    Хялбар технологитой тул өндөр мэргэжлийн ажилчин шаардахгүй, 

●    Газар шорооны болон хэв хашмалын ажил маш бага хийгддэг,

                Сул тал нь материал зарцуулалт их, харьцангуй өндөр үнэтэй боловч шал болон цементэн тэгшилгээ, сантехник, цахилгааны шугамууд хийгдсэн зардлыг хасвал бусад суурьтай ойролцоо байдаг төдийгүй тухайн хөрсөнд тохирсон цорын ганц шийдэл байх нь бий. 

Дараах төрлүүдтэй:

Нил хавтан: 2 үе арматуртай, тэгш ултай, 20-40 см зузаан, хөшүүн төмөрбетон суурь юм.Ургамлын үеийг хуулж үечлэн нягтруулсан хайрга буюу том ширхэгтэй элсэн 20-50 см дэвсгэр дээр цутгана.

Дулаалгатай швед хавтан 

Хавтан суурийн хүчитгэсэн хэлбэр бөгөөд барилгын зах болон даацын хамар ханын доор 25-50 см өндөр дамнуруугаар хүчитгэж бусад хэсгийг 10 см хүртэл нимгэлсэн тул нил хавтангаас бага бетон шаардана, суурийн ул болон хажууг хатуу хөөсөөр дулаалдаг тул эрчим хүчний өндөр хэмнэлттэй. Улнаас усыг зайлуулах зорилгоор том ширхэгтэй элсэн буюу хайрган дэвсгэр нягтруулж дэвсэнэ. 

Суурийн нимгэн хэсгийг цутгахаас өмнө дотор нь шалны халаалт, цэвэр усны хоолой, цахилгааны шугам, доор нь бохир усны шугам байрлуулж, сайтар тэгшилж, өнгөлж цутгаснаар цэвэр шал угсрах гадаргуу бэлэн болно. 

Дулаалгатай финлянд хавтан нь хүчитгэсэн хавтан суурийн нэг хэлбэр бөгөөд  өндөр дамнуруутай тул бага зэрэг налуу газарт хэрэглэх боломжтой. Хийцийн хувьд өмнөх хавтангаас зарчмын ялгаагүй. 

Гүйцэтгэх технологи хоёр шаттай. Эхэлж дамнуруугаа цутгаж дулаална, дараа нь суурийн хөндийг овойлтгүй хөрсөөр үечлэн нягтруулж дүүргээд, инженерийн шугамууд угсарсны дараа шалны ус тусгаарлагч, дулаалга, арматурчлал хийгээд хавтанг цутгана.

Дулаалсан финлянд хавтан

Энд суурийн үндсэн төрлүүдийн талаар ойлголт өгөх зорилгоор маш товч дурдсан бөгөөд цаана нь тэдгээрийн янз бүрийн хувилбар, хослол болох 30 гаруй төрөл байдаг тул тухайн газарт тохирох хамгийн оновчтой хувилбарыг сонгож авахын тулд боломжит бүх мэдээллийг цуглуулж, мэргэжлийн хүмүүсийн мэдлэг, туршлагыг ашиглах нь алдаа гарах эрсдлийг эрс бууруулах болно. 

ДҮГНЭЛТ, ЗӨВЛӨГӨӨ

1.    Ямар суурь хийхийг бид өөрсдөө сонгодоггүй, харин буурь хөрснийхөө шинж чанар, газрын нөхцөлд тохируулж хамгийн үр дүнтэй, хямд хувилбарыг шилж авдаг. Үүний тулд барилга барих талбайнхаа инженери-геологийн шинжилгээ (ИГШ)-г заавал хийлгэж, буурь хөрсний талаархи цогц, нарийн тодорхой мэдээлэлтэй болох шаардлагатай.

Хөрсийг лабораторит шинжлэхгүйгээр  ямар хөрс болохыг ямар ч туршлагатай инженер тодорхойлж чадахгүй тул түүний зөвлөгөө нь маш багцаа, эцсийн хариуцлага хүлээх чадамж, баталгаатай шийдэл бус зөвхөн зөвлөмж хэлбэртэй байдаг.

 “Хажуу айл ингэж хийгээд болчихсон”, “хамгийн сүүлийн үеийн шинэ бүтээл”, “тэр инженер, эрдэмтэн зөвлөснийг интернет, ном, сэтгүүлээс уншсан”, “хамгийн хямд, найдвартай” гэх мэт шалгуураар сууриа сонгох нь маш том төөрөгдөл, эрсдэл. Учир нь хамгийн сайн, төгс, универсиал суурь гэж байдаггүй!

ИГШ-гүй сууриа сонгох нь хоолныхоо хэмжээг мэдэхгүйгээр давс хийхтэй адил бөгөөд суурийг барилгадаа тааруулах нь аз мэдсэн хэрэг болно: илүү хийвэл алдагдал, дутуу хийвэл алдаа, энэ эрсдэл маш өндөр. Суурийн хэмжээг тааруулах нь эхний алхам боловч суурийг хөрс, цаг уурын нөхцөлд тогтвортой байлгах нь түүнээс ч илүү ярвигтай бөгөөд ихэнх эвдрэл энэ шалтгаанаар гардаг. Суурь дээр гарсан алдааг засах нь ИГШ хийлгэх зардлаас хавьгүй  өндөр байдаг.

2.    Барих барилгынхаа сууриас дээшх хэсгийн архитектур төлөвлөлт, бүтээцийн шийдлийг эцэслэн гаргаж, материалуудаа эхний байдлаар сонгосон байх нь суурь дээр ирэх ачааллыг тооцоход зайлшгүй шаардлагатай. 

Энэ ачааллыг хөрсний даацтай харьцуулан тооцож, суурийн хэмжээ, оновчтой төрөл, нэмэлт арга хэмжээг сонгоно. Хөрсний даац хүрэхгүйн улмаас сонголт биелэгдэхгүй тохиолдолд хана болон бусад хийцийн материал, бүтээцийн шийдлийг солиод хөрсний даац барилгын ачааллаас их болох нөхцөл биелэгдэх хүртэл хэд дахин тооцож эцсийн шийдэлд хүрдэг.

Барилгын зураг төслөө урьдчилан гаргах нь төсөв мөнгө, ажиллах хүч, материал татан авалтаа төлөвлөх, ажлаа алдаа гаргалгүй, цаг тухайд нь дуусгахад ч чухал тустай.

3.    Суурийн шийдлийг гаргасны дараа технологийн дагуу зөв гүйцэтгэхэд дараахи зүйлийг анхаарай:

●    Суурийн улан доор болон хөндийд ургамлын үе, сул сэвсгэр, хөлдүү хөрс үлдээлгүй авна.

●    Хэв хашмалын хэмжээг зурагт заасны дагуу нарийн гаргах: эсрэг  тохиолдолд илүү материал зарахаас гадна, хана өрөх, цокол өнгөлөх үед засвар хийх шаардлага гардаг.

●    Арматурыг шаардлагатай хэмжээгээр хийгээгүйгээс хэв гажилт, эвдрэл  үүсдэг тул тооцоот буюу хүчитгэх арматурыг заавал хийх (суурийн хөндлөн огтлолын талбайн 0,1 %-иас багагүй),

●    Арматурыг суурийн дээд, доод ирмэгт аль болох ойр байрлуулах, ингэхдээ хамгаалалтын бетон үеийг газартай харьцаж байгаа доод хэсэгт 7 см, бусад хэсэгт 3 см-д гаргана. Уулзвар, булангуудад арматурыг заавал 20 см-ээс багагүй нугалж зөрүүлэх, эсвэл мөн хэмжээний нэмэгдэл арматур тавьж хүчитгэж өгөх,

●    Бетоныг аль болох үйлдвэрийг зуурмагаар, гүний доргиур тавьж нягтруулан, тасралтгүй цутгах, усыг ууршуулахгүй, хөлдөөхгүй байлгах арга хэмжээ авах,

●    Угсармал эдлэлээр суурь өрөхдөө босоо заадсыг эдлэлийн уртын гуравны нэгээс багагүй хэмжээгээр зөрүүлж гаргах,

●    Суурийн босоо болон хэвтээ ус тусгаарлалтыг чанартай хийх,

●    Элс, хайрган дэвсгэр хийх, суурийн хөндийг буцаан дүүргэхдээ 10 см үе тутамд доргиож нягтруулах шаардлагатай болно.

Эцэст нь дүгнэж хэлэхэд: суурь бол барилгын зүрх нь! Түүнийг найдвартай сайн хийхгүйгээр Таны барилга бат бөх болох үндэс байхгүй тул дээд зэргийн хүч анхаарал тавьж, хөрөнгө зардал гаргаж хичээвэл зохино. Суурин дээр гаргасан хэмнэлт нь сууриас болж гарсан алдааг хэзээ ч нөхөж чаддаггүй гэдэг хатуу үнэнийг байнга санаж ажиллахыг хүсье!