Хүний үүсэлтэй хамт бий болсон архитектурын урлаг нь хүний хөгжил, оюун санаа, сүсэг бишрэл, нийгэм, соёл, амьдралын хэв маяг, байгаль цаг уурын нөхцөл, технологийн хөгжил зэрэгтэй уялдан хувьсан хөгжсөөр өнөөдрийн байдлаар 50 орчим хэв маяг бий болж зарим нь оршин тогтнож байна.

Neolithic буюу чулуун зэвсгийн үеэс /МЭӨ 10,000-2,000он/ өмнөд болон баруун өмнөд Азид /Турк, Сири, Ирак/ архитектурын үүсэл эхэлж тархан хөгжихдөө орон нутгийн материалыг буюу чулуу, мод, сүрэл, шаврыг түлхүү ашиглаж оромж, сууц, зан үйлийн байгууламж, булш, бунхан зэргийг барьж байв.

Зан үйлийн байгууламж, Турк МЭӨ 10,000-8000

Месопотамийн  /Mesopotamia/ соёл иргэншлийн  буюу  МЭӨ 2000 орчим оны үед шавар, чулуу, тоосгон материалаар сууц, зан үйлийн холбогдолтой байгууламжууд баригдаж байжээ. Газар нутгийн хувьд Ирак, Кувейт, Турк, Сирийн зарим хэсгийг  хамрах ба Сумейр болон Аккадианчуудын /мөн Ассир, Вавилон/  иргэншил байв.

Зигурат, Цагаан сүм,  МЭӨ 4000-3500 он. Эртний хот Юрүк. Ирак

Эртний Египетийн /ancient Egypt/ соёл, иргэншлийн үед буюу МЭӨ 3000 оны орчимд уран зураг, уран баримал нь өндөр хөгжих үндсэн суурь тавигдаж уран барилгатай мэргэжлийн түвшинд уялдан хөгжих томоохон эхлэл тавигджээ. Шинжлэх ухааны хөгжил, тооцоон дээр үндэслэгдэж нүсэр барилга, байгууламж, хөшөө сүндэрлэсэн нь өнөөг хүртэл хадгалагдан үлдсэн байна. Хот суурин, сүмийн цогцолбор, пирамидуудаар илүү алдартай бөгөөд орон нутгийн байгалийн материалыг барилгын материал /гол төлөв шохойн чулуу/ болгон өргөн ашигладаг байв. Мөн тухайн үеийн түүхэн үйл явдал, барилгын талаарх мэдээллийг дүрс үсгээр тэмдэглэн үлдээдэг. Гол уран барилгуудад сүсэг бишрэлийн агуулгатай сүмийн цогцолборууд ялангуяа ихэс дээдсийн бунхан бүхий пирамидууд байдаг. Египетэд 140 орчим пирамид байх ба бүгд Нил мөрний баруун талд оршино.

Гизагийн пирамидийн цогцолбор. Египет. МЭӨ 2560-2540 он

Эртний Египетийн /ancient Egypt/ соёл, иргэншлийн үед буюу МЭӨ 3000 оны орчимд уран зураг, уран баримал нь өндөр хөгжих үндсэн суурь тавигдаж уран барилгатай мэргэжлийн түвшинд уялдан хөгжих томоохон эхлэл тавигджээ. Шинжлэх ухааны хөгжил, тооцоон дээр үндэслэгдэж нүсэр барилга, байгууламж, хөшөө сүндэрлэсэн нь өнөөг хүртэл хадгалагдан үлдсэн байна. Хот суурин, сүмийн цогцолбор, пирамидуудаар илүү алдартай бөгөөд орон нутгийн байгалийн материалыг барилгын материал /гол төлөв шохойн чулуу/ болгон өргөн ашигладаг байв. Мөн тухайн үеийн түүхэн үйл явдал, барилгын талаарх мэдээллийг дүрс үсгээр тэмдэглэн үлдээдэг. Гол уран барилгуудад сүсэг бишрэлийн агуулгатай сүмийн цогцолборууд ялангуяа ихэс дээдсийн бунхан бүхий пирамидууд байдаг. Египетэд 140 орчим пирамид байх ба бүгд Нил мөрний баруун талд оршино.

Хуучин сүм, Акрополис цайз. МЭӨ 5-р зуун. Грек

Ромын архитектур /ancient Roman / нь Грекийн архитектурын хөгжилд тулгуурлан улам нарийн төлөвлөлттэй болж уран баримлыг төгөлдөржүүлэн хослуулж үлэмж хэмжээний хотуудыг байгуулж байсан. Ромын архитектур МЭӨ 5-р зуунаас эрчимтэй хөгжсөн ба задгай театрын архитектур оргилдоо хүрч байлдан дагууллынхаа хүчирхэг үед Европын олон оронд цэнгэлдэх хүрээлэн байгуулсан нь одоо ч бий. Грекийн сонгодог архитектурын хэв маягийг хөгжүүлсний дотор багананы үндсэн 3 төрлийг 5 болгон өргөтгөсөн юм.

Үндсэндээ Грек, Ромын архитектурын хэв шинжийн цогцыг Сонгодог Архитектур хэмээн нэрлэдэг билээ.

Аварга цэнгэлдэх буюу Колизей театр. /дэлхийн долоон гайхамшгийн нэг/ 80 он. Итали

Исламын архитектур /Islamic architecture/ нь 14-р зууны үеэс хөгжиж олон төрлийн хэв маягийг /Перс, Араб, Тимур, Оттоман гэх мэт/ хослуулсан архитектурын гоо  зүйн ба барилгын бүтээцийн хүчирхэг шийдэл бүхий олон төрлийн сүм, харш, бунхан, цайз зэргээс бүрдэнэ. Ихэвчлэн дугуй бус нуман аркан багана бүхий задгай орон зайн хосолсон төлөвлөлттэй ба чулуун материал түлхүү ашиглана. Том жижиг олон бөмбөрцөг оройн зохиомж ба интерьерийн байгалийн гэрэлтүүлэг, сүмийн үүдний хэсэгтэй холбогдсон задгай мөргөл, цуглааны талбай / ихэвчлэн барилгажих талбайн 2/1 тэй тэнцүү байна/ алсыг харах цамхаг /минарет/ зэрэг нь энэхүү хэв маягийн гол онцлог юм.

Хөх сүм. 1616 он. Турк

Мезоамерикийн /Mesoamerica/ иргэншил нь МЭӨ 7-р зуунаас 15-р зуун хүртэл оршин тогтносон ба хойд ба өмнөд Америкийн зарим бүс нутаг буюу одоогийн төв Америкийг хамарч байсан иргэншлүүдийн /Олмек, Маяа, Азтек, Инк/соёл юм. Нам дор ба өндөрлөг газар хосолсон учир байгаль, цаг уурийн нөхцөл архитектурт харилцан адилгүй нөлөөлсөн байна. Шүтээний, мөргөлийн, тахилгын гэх мэт зан үйлийн холбогдолтой байгууламж, гурвалжин ба шаталсан хэлбэр бүхий пирамидууд, сууцууд, спорт тоглоом, нийтийн болон тахилгын талбай зэргийг чулуу, шавар хослуулан хийсэн байдаг.

Кукулкан сүм, 30*55*55м. 8-12-р зуун. /Дэлхийн 7 гайхамшгийн нэг/ Мексик. 

Мачу Пикчу. Инкүүдийн хот. 1450 он. /дэлхийн долоон гайхамшгийн нэг/ Перу

Азийн архитектур /Asian architecture/

Энэтхэгийн архитектур нь 500 оны үеэс эхлэлтэй ба Хинди, Ислам болон сонголог архитектурын хэв шинжийг хослуулсан байдаг. Олон төрлийн хэлбэр бүхий сүмийн барилгаас гадна суварга, цайз, харш зэргээрээ алдартай.

Таж Махал. 1650 он. /Дэлхийн 7 гайхамшгийн нэг / Агра

Хятадын архитектур нь МЭӨ 1600 оны үеэс эхлэлтэй гэж үздэг ба чимэглэлийн элементүүд нь өөрчлөгдсөн ч үндсэн хэв маяг нь онц өөрчлөгдөөгүй байна. Солонгос, Япон болон буддын архитектурын хэв шинж нөлөөлсөн байдаг. Мод болон тоосгон материалыг өргөн ашиглах ба чулуутай хослуулдаг. Суварган байшин буюу пагода, сүмийн цогцолбор, ландшафтын цэцэрлэг, гүүрийн байгууламж нь архитектурын гол дурсгалууд нь юм.

Хориотой хот. 1420 он. Бээжин

Японы архитектурт үндэсний хэв шинжийг онцгой тусгаснаараа бусад Азийн орнуудаас ялгардаг. Ландшафтын архитектур, цэцэрлэгжүүлэлтийг уран барилгатай хослуулах төлөвлөлт нь Японы архитектурт оргилдоо хүртэл хөгжсөн байна.

Алтан сүм. 1400 он. Киото

Дундад зууны архитектурт /medieval architecture/  хот, сүм, дуганы цогцолбороос гадна цайз бэхлэлтийн байгууламж чухал хэсэг нь болж байв. Визант болон Готик хэв маяг нь энэ цаг үед илүү цэцэглэн хөгжиж байсан юм. 

Византын архитектур /Byzantine architecture/ нь Ромын хаан нийслэлээ одоогийн Туркийн Истанбул хотод авчирах үеэс Ромын архитектурын хэв шинжид тулгуурлан хөгжсөн бөгөөд Грек ба сэргэн мандалтын архитектурын хэв шинжийг мөн тусгасан байна. Энэ үед мозайк буюу шигтгэмэл, дотор ханын зураг өндөр хөгжсөн байна. Нуман арк бүхий колонад/баганан цуваа/, бөмбөрцөг дээвэр, байгалийн гэрэлтүүлэг нь энэ хэв маягийн гол онцлог юм.

Хажи Софи. 537 он. Турк 

Үргэлжлэл бий...