Манай улс жилд дунджаар гадаад орнууд /ОХУ, БНХАУ/ - аас 1.5 сая тн буюу  4.0 сая м2 барилгын шилийг импортоор авч хэрэглэдэг байна. Энэ нь ойролцоогоор 14 сая гаруй доллар буюу 40 орчим тэрбум төгрөг болж байна. Энд хамгийн өргөн хэрэглэгддэг нь 4 мм зузаан барилгын цонхны шил юм. Импортын энэ их үнэтэй бүтээгдэхүүнийг хир зэрэг үр дүнтэй ашигладаг билээ  гэж бодохоор маш сонин байдал ажиглагдана.

Статистик мэдээгээр зөвхөн Улаанбаатар хотод өдөрт 1800 тн хог хаягдаж байдгаас 40 гаруй хувийг  барилгын хог хаягдал эзэлдэг ба үүний 22 хувь нь барилгын шил байдаг. Нийт хаягдаж байгаа шил, шилэн эдлэлийн 50 гаруй хувь нь зөвхөн барилгын (цонхны) шил гэсэн тоо баримт байдаг. Тэгвэл энэ нь тоон үзүүлэлтээр 160 тн болох юм.

Өнөөдөр монгол орны нийслэл, аймаг, сум сууринд нийтдээ  улсын хэмжээнд 380 гаруй вакум цонхны үйлдвэр байгаагаас 250 орчим нь идэвхтэй ажиллаж байна. Эдгээр олон үйлдвэрүүдээс маш их хэмжээний шил үйлдвэрлэлийн хаягдал болдог. Энэ нь тээвэрлэлтийн болон үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаанаас болж хагарсан, цонхны нүдний хэмжээнд хүрэхгүй болсон /ихэнхдээ нарийн тууз хэлбэрийн г.м./ зэрэг олон шалтгаанаас үүдэлтэй байдаг байна.                     

Хоёр долоо хоног орчим болоод л нэг машин хаягдал шил аваачиж хаядаг тухайгаа ажилчид хэлж байгаа юм.

Үйлдвэр, аж ахуйн удирдах хүмүүсээс асууж лавлахад худалдаж авсан шилнийхээ 8-12 хувийг шууд хаягдал болгон “Хогийн цэг” - д тушаадгаа нуудаггүй. Энэ бол зөвхөн цонхны үйлдвэрүүдээс л  гарч байгаа хаягдал шүү дээ. Үүн дээр хүмүүсийн ахуйн хэрэглээний /даршилсан ногооны шил, архи, ундааны шил, хагарсан аяга таваг болон цонхны шил г.м/ шилэн хаягдалыг нэмэхээр маш их өндөр тоо гарах нь ойлгомжтой.

Шил нь ердийн хог хаягдал болоод зогсохгүй байгальд маш их хортой нөлөө үзүүлдэг тухай эрдэмтэн судлаачид өгүүлсэн байдаг. Тухайлбал шил нь байгальд маш удаан хугацаагаар задардаггүй, бяцарч, үйрмэг жижиг чулуулгын хэлбэрт ортлоо бараг 100 жил болдог  байна. Ингэснээр хөрсний шилжилт хөдөлгөөн хийх, сийрэгжилт болох, ургамал, эд эсийн өсөлт, ургалтад маш  урт удаан хугацаанд саад учруулдаг байна.

Шилийг гадаадаас валютаар худалдаж авдгийг хүн бүхэн мэддэг хирнээ түүнийг дахин ашиглах талаар төдийлөн санаа тавихгүй байгаа юм.

Цонхны шил үйлдвэрлэх технологи нь харьцангуй  нарийн ажиллагаа шаарддагаас /ажиллаад эхэлсэн л бол тасралтгүй явагдах технологитой/ гадна, зах зээл багатай манай орны хувьд ашиггүй гэдэгтэй санаа нэг байдаг тул бизнес эрхлэгчид, үйлдвэрлэгчид  тэр болгон барьж авч чадахгүй байгаа тал бий.

Нэг квадрат метр цонхны шилийг гадаадаас ойролцоогоор 4 орчим доллараар худалдаж авдаг гэхээр жилдээ 16,0 сая доллар болж байна. Тэгвэл түүний 10 орчим хувийг  шууд хог дээр хаяж байна гэсэн үг. Энэ тоог тав, арав, хорин жилээр тооцоод үзвэл ямархуу тоо хэмжээ сонсогдох нь ойлгомжтой. Мэдээж жил ирэх дутам долларын ханш өссөөр л байна.

2017 - 2020 онд импортоор авсан барилгын цонхны шил ба үнэ. (Статистик мэдээ)

Үйлдвэрлэлийн технологийн төвөгшил, зах зээлийн хэрэгцээний эрэлтээс давсан хангалт бий болох зэргээс үүдэлтэйгээр цонхны шилний үйлдвэр байгуулах  боломжгүй байгаа нь одоохондоо цаг хугацааны асуудал байж болно. Хагарч хаягдал болсон шилээ эргүүлж үйлдвэрлэлд оруулан төрөл бүрийн шилэн сав, эдлэл /архи, ундааны шил, даршилсан ногооны шил сав, шилэн аяга, таваг г.м. /хийж чадахгүй юмаа гэхэд өөр зориулалтаар дахин ашиглаж болох арга, хувилбарыг эрж хайх, судлах  цаг нэгэнт тулгараад байна.

Хаягдал шилийг барилгын мозайкан шаланд хэрэглэх, гоёлын өнгөлгөөний хавтанцар хийх гэх мэтээр олон зориулалтаар ашигладгийг ихэнх хүмүүс мэднэ.

Тэгвэл энд физик - механикын өндөр чанартай шилийг буталж барилгын бетонд нарийн дүүргэгч /элсний оронд/ - ээр ашиглах, тухай мэргэжлийн хүний санал, эрдэм шинжилгээ судалгааны материал дээр үндэслэн нэг зөвлөмжийг толилуулж байна. /ШУТИС. “Багш оюутны эрдэм шинжилгээний бүтээлийн эмхэтгэл”. 2018 он/

Бетонд хэрэглэгддэг нарийн ширхэгтэй дүүргэгч (элс) нь том дүүргэгчийн завсар хоорондын зай засврыг дүүргэх, цементийн зарцуулалтыг багасгах үндсэн үүрэгтэй байдаг. Нарийн ширхэгтэй дүүргэгч нь бетоны бат бэхэд голлох нөлөө үзүүлдэггүй юм. Гагцхүү дүүргэгчээр хэрэглэх элсний физик-механик чанарт стандарт л хязгаарлалт тавьдаг.

Элсний найрлагад стандартаар зөвшөөрөгдсөн хамгийн нарийн ширхэглэл (0.14мм) - ээс эхлээд хамгийн бүдүүн (5.0 мм) ширхэглэл хүртэлх хэсгүүд тасралтгүй орж завсар хоорондын зай хамгийн бага байвал ширхэгийн бүрэлдэхүүний хувьд тохиромжтойд тооцогддог болно.

Иймд шилийг буталж, нарийн дүүргэгчийн ширхэгийн бүрэлдэхүүний зохистой харьцааг тогтоон, дүүргэгчээр хэрэглэх боломжийг судлаж тогтоосон болно.

Ердийн хүнд бетонд элс(нарийн дүүргэгч) - ийн оронд хаягдал шил хэрэглэх, үүний тулд ширхэглэлийн бүрэлдэхүүний зохистой харьцааг тогтоох зорилгоор буталсан шил (цонхны) - ийг элсний жингийн 20%, 40%, 60%, 80%, 100%-д тус тус нэмж гарган авсан бетоны физик-механик шинж чанарыг туршсан судалгааны зарим үр дүнг өгүүлэлд тусгалаа.

 Судалгааг ердийн  хүнд бетоны найрлага дахь  элсний ширхэгийн бүрэлдэхүүний  зохистой харьцаанд тулгуурлан, буталж жижиглэсэн  шилийг элсний  тодорхой хувиар орлуулан 5 найрлагаар  MNS  ASTM  C231-2005 стандартын дагуу бетон хольц бэлтгэж, нарийн дүүргэгчээр ашигласан шил болон элсний ширхэгийн модуль (Мк) - ийг MNS  2916 - 2014 стандартаар,  бетон зуурмагийн урсамтгай ба хөдөлгөөнт чанарыг MNS  ASTM C 143 - ын дагуу конусын суултаар,  тархалтын хязгаарыг ASTM  C  611 - ийн дагуу, шахалтын бат бэхийг MNS 1272 :1999 стандартын дагуу тус тус тодорхойлсон болно.

Буталсан шилийг зохистой ширхэгийн бүрэлдэхүүнээр нь ангилан, хүнд бетонд хэрэглэгддэг байгалийн элстэй адилхан ширхэглэлийн модультай болгож, нарийн ширхэглэлтэй дүүргэгч болгон ашиглах бүрэн боломжтой нь батлагдсан.

Хатуулаг өндөртэй шилний үйрмэгийг элсний оронд 100% ашиглахад байгалийн элс хэрэглэсэн бетоноос 20-25 хувиар их бат бэхийг үзүүлж байгаа нь шилний үйрмэг нь барзгар гадаргуутай, тоос болон шаварлаг хольцоор бохирдоогүй тул бетоны дотоод бүтцэд механик барьцалдалтыг нэмэгдүүлж бат бэхийн үзүүлэлтэд эерэг нөлөө үзүүлж байгааг судалгаа харуулж байгаа юм.

Өнөөдөр манай улсад энгийн болон хатаасан шил, өнгийн шил, ламинатан шил, Low-e шил, сийлбэртэй, бууралттай (фасадны) гэм мэтээр шилийг өнгө оруулах, чанаржуулах, технологийн хувиргалт хийх зэргээр янз бүрийн хувилбараар боловсруулалт хийдэг “Шилэн хийц” ХХК, “Макс шил” ХХК, “Материал гласс” ХХК зэрэг томоохон аж ахуйн нэгж, шилэн эдлэлийн  үйлдвэрүүд байна. Тэдгээр нь барилгын бүтээц эдлэлээр шилэн хана, шүршүүрийн хаалт, хорго, шатны хаалт, гүйдэг болон автомат хаалга үйлдвэрлэх зэргээр маш сайн ажиллаж байгаа  тухай дэвшилттэй зүйл зөндөө дурьдаж болно.

Цаашид эдгээр үйлдвэрүүд маань дэргэдээ хаягдал шилийг буталж нарийн дүүргэгч болгон барилгын үйлдвэрлэлд нийлүүлдэг, бүр цаашилбал хайлуулж  туузан (цонхны) шил үйлдвэрлэх тийм цаг тэдэнд ойрхон байгаа байна.

Гэвч манай орон хайлуулах үйлдвэр байгуулах боломж хараахан бүрдээгүй байгаа  энэ цаг үед манай бизнес эрхлэгчид болон барилгын компани, байгууллагууд хаягдал шил буталж ангилан бетоны үйлдвэрүүдэд нийлүүлдэг бутлуурын үйлдвэр байгуулах цаг нэгэнт болоод байгааг анхаармаар байна.

Үйлдвэр байгуулах зардал нилээд өндөр байж болох боловч түүхий эд материалаа бараг үнэгүй авч таарна. Тэртэй тэргүй цонхны үйлдвэрүүд, тохижилт-үйлчилгээний байгууллагууд өөрсдийн зардлаар “хогийн цэг” - д аваачиж хаяж байгаа шүү дээ.

Энэ санаа зөвлөмжийг ойлгон хүлээн авч ажил хэрэг болговоос дараах олон эерэг үр дүн гарах  болно. Үүнд:

1. Шилийг хаягдал биш болгож, үр бүтээлтэй дахин ашиглах

2. Бетоны үйлдвэрүүд хэрэглэх байгалийн элснийхээ тодорхой хэсэг (40 орчим %) - ийг хэмнэх

3. Бетоны бат бэх (20% - иар) дээшлэх

4. Тодорхой хэмжээний валютыг хог дээр хаяхаас сэргийлэх

5. Хүрээлэн буй орчинд сайн нөлөө үзүүлэх гэх мэт.

ШУТИС-ийн Ахлах багш, Магистр Н. Шаравжамц