Манай улс жилд дунджаар гадаад орнууд /ОХУ,БНХАУ/ - аас 1.5 сая тн буюу  4.0 сая м²барилгын шилийг импортоор авч хэрэглэдэг байна. Энэ нь ойролцоогоор 14 саягаруй доллар буюу 40 орчим тэрбум төгрөг болж байна. Энд хамгийн өргөнхэрэглэгддэг нь 4 мм зузаан барилгын цонхны шил юм. Импортын энэ их үнэтэйбүтээгдэхүүнийг хир зэрэг үр дүнтэй ашигладаг билээ  гэж бодохоор маш сонин байдал ажиглагдана.

Статистик мэдээгээр зөвхөн Улаанбаатархотод өдөрт 1800 тн хог хаягдаж байдгаас 40 гаруй хувийг  барилгын хог хаягдал эзэлдэг ба үүний 22 хувьнь барилгын шил байдаг. Нийт хаягдаж байгаа шил, шилэн эдлэлийн 50 гаруй хувьнь зөвхөн барилгын (цонхны) шил гэсэн тоо баримт байдаг. Тэгвэл энэ нь тоонүзүүлэлтээр 160 тн болох юм.

Өнөөдөрмонгол орны нийслэл, аймаг, сум сууринд нийтдээ улсын хэмжээнд 380 гаруй вакум цонхны үйлдвэр байгаагаас 250 орчим ньидэвхтэй ажиллаж байна. Эдгээр олон үйлдвэрүүдээс маш их хэмжээний шилүйлдвэрлэлийн хаягдал болдог. Энэ нь тээвэрлэлтийн болон үйлдвэрлэлийн үйлажиллагаанаас болж хагарсан, цонхны нүдний хэмжээнд хүрэхгүй болсон /ихэнхдээнарийн тууз хэлбэрийн г.м./ зэрэг олон шалтгаанаас үүдэлтэй байдаг байна. 

Хоёр долоо хоног орчим болоод л нэгмашин хаягдал шил аваачиж хаядаг тухайгаа ажилчид хэлж байгаа юм.

Үйлдвэр, аж ахуйн удирдах хүмүүсээсасууж лавлахад худалдаж авсан шилнийхээ 8-12 хувийг шууд хаягдал болгон “Хогийнцэг” - д тушаадгаа нуудаггүй. Энэ бол зөвхөн цонхны үйлдвэрүүдээс л  гарч байгаа хаягдал шүү дээ. Үүн дээрхүмүүсийн ахуйн хэрэглээний /даршилсан ногооны шил, архи, ундааны шил, хагарсанаяга таваг болон цонхны шил г.м/ шилэн хаягдалыг нэмэхээр маш их өндөр тоогарах нь ойлгомжтой.

Шил нь ердийн хог хаягдал болоодзогсохгүй байгальд маш их хортой нөлөө үзүүлдэг тухай эрдэмтэн судлаачидөгүүлсэн байдаг. Тухайлбал шил нь байгальд маш удаан хугацаагаар задардаггүй,бяцарч, үйрмэг жижиг чулуулгын хэлбэрт ортлоо бараг 100 жил болдог  байна. Ингэснээр хөрсний шилжилт хөдөлгөөнхийх, сийрэгжилт болох, ургамал, эд эсийн өсөлт, ургалтад маш  урт удаан хугацаанд саад учруулдаг байна.

Шилийг гадаадаас валютаар худалдажавдгийг хүн бүхэн мэддэг хирнээ түүнийг дахин ашиглах талаар төдийлөн санаатавихгүй байгаа юм.

Цонхны шил үйлдвэрлэх технологи ньхарьцангуй  нарийн ажиллагаа шаарддагаас/ажиллаад эхэлсэн л бол тасралтгүй явагдах технологитой/ гадна, зах зээлбагатай манай орны хувьд ашиггүй гэдэгтэй санаа нэг байдаг тул бизнесэрхлэгчид, үйлдвэрлэгчид  тэр болгонбарьж авч чадахгүй байгаа тал бий.

Нэг квадрат метр цонхны шилийггадаадаас ойролцоогоор 4 орчим доллараар худалдаж авдаг гэхээр жилдээ 16,0 саядоллар болж байна. Тэгвэл түүний 10 орчим хувийг  шууд хог дээр хаяж байна гэсэн үг. Энэ тоогтав, арав, хорин жилээр тооцоод үзвэл ямархуу тоо хэмжээ сонсогдох ньойлгомжтой. Мэдээж жил ирэх дутам долларын ханш өссөөр л байна.

2017- 2020 онд импортоор авсан барилгын цонхны шил ба үнэ.   (Статистик мэдээ)

Үйлдвэрлэлийн технологийн төвөгшил, захзээлийн хэрэгцээний эрэлтээс давсан хангалт бий болох зэргээс үүдэлтэйгээрцонхны шилний үйлдвэр байгуулах боломжгүй байгаа нь одоохондоо цаг хугацааны асуудал байж болно. Хагарчхаягдал болсон шилээ эргүүлж үйлдвэрлэлд оруулан төрөл бүрийн шилэн сав, эдлэл/архи, ундааны шил, даршилсан ногооны шил сав, шилэн аяга, таваг г.м. /хийжчадахгүй юмаа гэхэд өөр зориулалтаар дахин ашиглаж болох арга, хувилбарыг эржхайх, судлах  цаг нэгэнт тулгараад байна. Хаягдал шилийг барилгын мозайкан шаландхэрэглэх, гоёлын өнгөлгөөний хавтанцар хийх гэх мэтээр олон зориулалтаарашигладгийг ихэнх хүмүүс мэднэ.

Тэгвэл энд физик - механикын өндөрчанартай шилийг буталж барилгын бетонд нарийн дүүргэгч /элсний оронд/- ээр ашиглах, тухай мэргэжлийн хүний санал, эрдэм шинжилгээ судалгааныматериал дээр үндэслэн нэг зөвлөмжийг толилуулж байна. /ШУТИС. “Багш оюутныэрдэм шинжилгээний бүтээлийн эмхэтгэл”. 2018 он/Бетонд хэрэглэгддэг нарийн ширхэгтэйдүүргэгч (элс) нь том дүүргэгчийн завсар хоорондын зай засврыг дүүргэх,цементийн зарцуулалтыг багасгах үндсэн үүрэгтэй байдаг. Нарийн ширхэгтэйдүүргэгч нь бетоны бат бэхэд голлох нөлөө үзүүлдэггүй юм. Гагцхүү дүүргэгчээрхэрэглэх элсний физик-механик чанарт стандарт л хязгаарлалт тавьдаг.

Элснийнайрлагад стандартаар зөвшөөрөгдсөн хамгийн нарийн ширхэглэл (0.14мм) - ээсэхлээд хамгийн бүдүүн (5.0 мм) ширхэглэл хүртэлх хэсгүүд тасралтгүй орж завсархоорондын зай хамгийн бага байвал ширхэгийн бүрэлдэхүүний хувьд тохиромжтойдтооцогддог болно. Иймдшилийг буталж, нарийн дүүргэгчийн ширхэгийн бүрэлдэхүүний зохистой харьцаагтогтоон, дүүргэгчээр хэрэглэх боломжийг судлаж тогтоосон болно.

Ердийн хүнд бетонд элс(нарийн дүүргэгч)- ийн оронд хаягдал шил хэрэглэх, үүний тулд ширхэглэлийн бүрэлдэхүүний зохистойхарьцааг тогтоох зорилгоор буталсан шил (цонхны) - ийг элсний жингийн 20%, 40%,60%, 80%, 100%-д тус тус нэмж гарган авсан бетоны физик-механик шинж чанарыгтуршсан судалгааны зарим үр дүнг өгүүлэлд тусгалаа.

 Судалгаагердийн  хүнд бетоны найрлага дахь  элсний ширхэгийн бүрэлдэхүүний  зохистой харьцаанд тулгуурлан, буталжжижиглэсэн  шилийг элсний  тодорхой хувиар орлуулан 5 найрлагаар  MNS ASTM  C231-2005 стандартын дагуубетон хольц бэлтгэж, нарийн дүүргэгчээр ашигласан шил болон элсний ширхэгийн модуль(Мк) - ийг MNS  2916 - 2014стандартаар,  бетон зуурмагийн урсамтгайба хөдөлгөөнт чанарыг MNS  ASTM C 143 -ын дагуу конусын суултаар,  тархалтынхязгаарыг ASTM  C  611 - ийн дагуу, шахалтын бат бэхийг MNS 1272:1999 стандартын дагуу тус тус тодорхойлсон болно.

Буталсан шилийг зохистой ширхэгийнбүрэлдэхүүнээр нь ангилан, хүнд бетонд хэрэглэгддэг байгалийн элстэй адилханширхэглэлийн модультай болгож, нарийн ширхэглэлтэй дүүргэгч болгон ашиглахбүрэн боломжтой нь батлагдсан.

Хатуулаг өндөртэй шилний үйрмэгийг элснийоронд 100% ашиглахад байгалийн элс хэрэглэсэн бетоноос 20-25 хувиар их батбэхийг үзүүлж байгаа нь шилний үйрмэг нь барзгар гадаргуутай, тоос болоншаварлаг хольцоор бохирдоогүй тул бетоны дотоод бүтцэд механик барьцалдалтыгнэмэгдүүлж бат бэхийн үзүүлэлтэд эерэг нөлөө үзүүлж байгааг судалгаа харуулжбайгаа юм.Өнөөдөр манай улсад энгийн болон хатаасан шил, өнгийн шил, ламинатаншил, Low-e шил, сийлбэртэй, бууралттай (фасадны) гэм мэтээр шилийг өнгөоруулах, чанаржуулах, технологийн хувиргалт хийх зэргээр янз бүрийн хувилбараарболовсруулалт хийдэг “Шилэн хийц” ХХК, “Макс шил” ХХК, “Материал гласс” ХХКзэрэг томоохон аж ахуйн нэгж, шилэн эдлэлийн үйлдвэрүүд байна. Тэдгээр нь барилгын бүтээц эдлэлээр шилэн хана, шүршүүрийнхаалт, хорго, шатны хаалт, гүйдэг болон автомат хаалга үйлдвэрлэх зэргээр машсайн ажиллаж байгаа  тухай дэвшилттэйзүйл зөндөө дурдаж болно.

Цаашид эдгээр үйлдвэрүүд маань дэргэдээхаягдал шилийг буталж нарийн дүүргэгч болгон барилгын үйлдвэрлэлд нийлүүлдэг,бүр цаашилбал хайлуулж  туузан (цонхны)шил үйлдвэрлэх тийм цаг тэдэнд ойрхон байгаа байна.

Гэвч манай орон хайлуулах үйлдвэрбайгуулах боломж хараахан бүрдээгүй байгаа энэ цаг үед манай бизнес эрхлэгчид болон барилгын компани, байгууллагуудхаягдал шил буталж ангилан бетоны үйлдвэрүүдэд нийлүүлдэг бутлуурын үйлдвэрбайгуулах цаг нэгэнт болоод байгааг анхаармаар байна.

Үйлдвэр байгуулах зардал нилээд өндөрбайж болох боловч түүхий эд материалаа бараг үнэгүй авч таарна. Тэртэй тэргүйцонхны үйлдвэрүүд, тохижилт-үйлчилгээний байгууллагууд өөрсдийн зардлаар“хогийн цэг” - д аваачиж хаяж байгаа шүү дээ.

Энэ санаа зөвлөмжийг ойлгон хүлээн авчажил хэрэг болговоос дараах олон эерэг үр дүн гарах  болно. Үүнд:

1. Шилийг хаягдал биш болгож, үрбүтээлтэй дахин ашиглах

2. Бетоны үйлдвэрүүд хэрэглэх байгалийнэлснийхээ тодорхой хэсэг (40 орчим %) - ийг хэмнэх

3. Бетоны бат бэх (20% - иар) дээшлэх

4. Тодорхой хэмжээний валютыг хог дээрхаяхаас сэргийлэх

5. Хүрээлэн буй орчинд сайн нөлөөүзүүлэх гэх мэт.