Улаанбаатар болон дэлхийн олон хотын тулгамдсан асуудлуудын нэг бол барилгажих талбайн нягтрал, хомсдолтой холбоотой хязгаарлагдмал зай талбайд төрөл бүрийн барилга байгууламж барихад тулгардаг буурь суурь ба геотехникийн шийдлийг  хөрсний инженер геологийн нөхцөлтэй уялдуулан оновчтой гаргаж зураг төсөл боловсруулах, барьж байгуулах шаардлага тулгарч байдаг.

Ялангуяа сүүлийн арваад жилд хуучин барилгуудын хоорондын зайд шинээр барилга барихад тэдгээрийн харилцан нөлөөллөөр буурь хөрс сууж төрөл бүрийн шинж чанартай хэв гажилт эвдрэл гэмтэл гарах магадлал өндөр байдаг. Үүнтэй холбоотой  газар доорх бүтээц ба түүний буурийг хүчитгэх асуудал хурцаар тавигдах болж, түүхэн дурсгалт байшинг хадгалж үлдээх, барилга дээр  давхарлан барих,  сэргээн засварлах ба их засвар хийх, тэдгээрийн газар доорх орон зайд барилга байгууламж төлөвлөх шаардлага гарсааар байна.  Барилга байгууламжийн суурьт ашигласан бетон ба төмөрбетон бүтээц өгөршлийн элэгдэлд орж металл арматур, дам нуруу, гадсан шонгийн материалууд цаг хугацааны явцад өгөршиж зэвэрдэг, ямар нэг хэмжээгээр хэв гажилтад ордог. 

1. Байгаа суурь дээр ачаалал нэмэгдэх (давхар нэмж барих, модон хучилтыг төмөр бетоноор солих, илүү хүнд тоног төхөөрөмж суурилуулах)

2. Хуучин буулгасан барилгын буурь дээр шинэ суурийг байгуулах.

3. Одоо байгаа барилгын хажууд шахаж байршуулан шинэ барилга байгууламж барих. 

4. Зоорийн давхрыг гүнзгий болгох эсвэл шинээр газар доорх орон зайг нэмэгдүүлэх барилга байгууламж барих.

5. Бага даах чадвартай эсвэл хэв гажилттай барилгын буурь ба суурийг хүчитгэх эсвэл өөрчлөн барих. 

Эдгээр бүх тохиолдлуудад буурь ба суурийг хүчитгэх шаардлагын үнэлгээ, хүчитгэх бүтээц ба арга технологийн оновчтой шийдэл боловсруулах хэрэгтэй болдог.  Газар доорх бүтээц ба түүний буурийг элэгдэлд хүргэдэг үндсэн шалтгаан нь техногенийн болон байгалийн хүчин зүйлүүд байдаг.

- давхар нэмж барихад, ихэнхдээ буурийн хөрсний тооцооны R эсэргүүцлээс хэтрэх ачаалал суурьт нэмэгдэнэ;

- барилга байгууламжийн жингээс ирэх ачааллын нөлөөллийн үр дүнд хөрсний хугацаанаас хамаарсан нягтралтын удаан үргэлжлэх үйл явцад буурийн жигд бус суулт үүснэ. Жишээлбэл: дэлхийн бусад хотуудад сул хөрсөн дээр байгуулсан барилга байшингийн суулт олон арваад жилийн турш үргэлжилж, эдгээр барилгын даацын хана хэв гажилтанд орж, осолтой ан цав үүсч байна;

- хаалттай аргаар газар доорх барилга байгууламж барьсаны үр дүнд газар доорх ухмал хонгил үүснэ (метроны шугам, тунелэн газар доорх шугам сүлжээний коллектор). Жишээлбэл: Санкт-Петербург хотод хийсэн хэмжилтээр метроны шугамын туннель дээрх байшин барилгад 4-6 см, өртөөн дээрх барилгад 6-10 см, налуу эскаваторын туннель доогуур 30-40 см суулт үүсч байна;   

- хөрсний уснаас хамгаалах дренаж, ариутгах  татуурга болон бусад магистрал шугам сүлжээний байгууламж барихад хөрсний усны түвшинг албадмал аргаар доошлуулдаг.  Ингэхэд аэрацийн бүсийн гүний хэмжээ  нэмэгдэж, сууринд их хэмжээний хугацаанаас хамаарсан жигд бус суулт үүсдэг; 

- хөрсний усны түвшин нэмэгдэхэд буурь хөрс дороос усанд автах бөгөөд лесс төрлийн хөрсөнд цөмрөлт маягийн суулт үүсч, сийрэг элс дутуу нягтарч, зарим хөрсөнд (гипс, шороон хурдас) карстын хөндийн тулгуур нурсаны үр дүнд нуралт үүсэх, химийн суффози хөгжиж болно;

- хөрсний механик суффози, өөрөөр хэлбэл ариутгалын татуурга, дренаж, траншей, барилгын суурийн котлован, газар доорхи байгууламжийн ухаасны ажил гүйцэтгэх зорилгоор хөрсний усны түвшинг албадмалаар соруулж бууруулах ажиллагааны үед  хөрсний нарийн ширхэгтэй хэсгүүд  устай хамт гадагш гарснаар буурь хөрс сийрэгжинэ;

- тээвэр, үйлдвэрийн тоног төхөөрөмж, барилгын механизмын доргилтын нөлөөлөл байшингийн бүтээц ба бууринд үйлчилнэ. Доргилт нь чийг өндөртэй элсний нягтруулалт эсвэл усаар ханасан хөрс шингэрч, буурь тогтвор алдахад хүргэнэ;

- мөнх цэвдэг хөрсний давхарга гэсэж байшингийн бууринд цөмрөлт үүснэ;

- төсөллөлт хийх, барилга барих ба ашиглалтын нөхцөлд алдаа гарна, инженер-геологийн судалгааг чанаргүй хийсэн, тооцооны загвар ба арга буруу сонгосонтой холбоотой;

- хотуудад ургамлын давхарга ихсэж, физик элэгдлийн үр дүнд капиллярын эсрэг ус тусгаарлагч эвдэрсэн. Ургамлын давхрага нэмэгдсэнээр капилляр нүх сүвтэй тоосгон өрлөгөтэй хана усжиж бат бэхээ алдах ба барилгад чийгшил үүснэ.     

Хөрсний бүтэц эвдрэх, газар шорооны болон бетоны ажлыг чанаргүй хийснээс болж угсралт үйлдвэрлэлийн шатанд ч алдаа гардаг. Ашиглалтын явцад ус алдах зэрэг алдаа гарч байгууламжийг жигд бус суултанд хүргэнэ. Эдгээр асуудал нь доголдолтой инженерийн шугамаас алдагдсан бохир ус буурь хөрсийг норгох, байшингийн бүтээцүүд  эвдрэх, сэргээн засварын үед барилгын даацын бүтээц хэт ачаалалд орох зэрэгтэй сөрөг нөлөөллийн үр дагавартай.   

- буурь хөрсний эрдэс чулуулаг өгөрших;

- гулсалттай налуугийн хэв гажилт;

- газар хөдлөлт;

- гол, тэнгис, усан сангийн эрэгт байрлах барилга байгууламжийн буурь угаагдалд орох;

- барилга байгууламжийн буурь салхины өгөршилд автах.

Техногены болон байгалийн хүчин зүйлүүд зарим тохиолдолд барилга байгууламжийн буурь ба суурьт зэрэг үйлчилдэг. 1-р зурагт барилга байгууламжийн суурь ба буурийг осолтой хэв гажилтанд хүргэх үндсэн тохиолдлуудыг ШУТИС-ийн геотехникийн судалгааны төвд хийгдэж байгаа ажлууд болон гаднын орнуудын эрдэмтдийн судалгаанд үндэслэн боловсруулж харуулав, мөн 1-р хүснэгтэд тааламжгүй хүчин зүйлүүдээс үүсэх барилгын хэв гажилтыг харуулав. 

1-р зураг. Барилга байгууламжийн бууринд осолтой хэв гажилт хөгжих тохиолдлууд:

I- байшин дээр нэмж давхар барихад үүсэх хэв гажилт;

II– хуучин барилгын хажууд шинэ барилга барихад хуучин барилгад үүсэх хэв гажилт;

III– хэд хэдэн дараалалтай барилга барихад үүсэх хэв гажилт;

IV– барилга нураасан газарт шинэ барилга барихад үүсэх хэв гажилт;

V– барилгын нэг хэсэгт зоорийн давхартай нөгөө хэсэгт зоорийн давхаргүй байх нөхцөлд  үүсэх хэв гажилт; 

VI– ойролцоо байрлах барилгуудын уулзах хазайлт;

VII– дутуу нягтруулсан бууринд түр зуурын ачааллын улмаас үүсэх хэв гажилт;

VIII– сууринд ойр байрлалд хүнд тоног төхөөрөмж суурилуулахад  үүсэх хэв гажилт;

IX– байшингийн ойролцоо хонхор үүсэх, байшингийн хүрээ, зам, газар доорх шугамд хэв гажилт үүсэх; 

X– өмнө барьсан барилгын ойролцоо асгаас асгаж төлөвлөлт хийхэд гадсан суурийн нэмэлт суулт (сөрөг үрэлтийн үйлчлэлийн үр дүн)

                                  Барилгын онцлог хэв гажилтын схем

                                                                                                                       1-р хүснэгт

- өрлөгийн материалын эвдрэл ба давхарга хуурах, бетон суурийн их бие зэвэрч, материал бат бэхээ алдана;

- зоорийн давхартай байшингийн гадна суурийн хана хагарч, хэвтээ гажилтанд орно;

- суурийн хавтан хэсэгт ан цав үүснэ;

- буурийн даацын хөрсний бүтцийн эвдрэл;

- зөвшөөрөгдөх хязгаараас хэтрэх суурийн буурины хэв гажилт;

- капиллярын эсрэг тусгаарлагч эвдэрсэн эсвэл байхгүй. 

Дээр жишээ авч дурдсан зэргэлдээ буюу хоорондоо шахаж байралсан барилга байгууламжийн буурь суурийн мониторингоор тодорхойлогдсон хэв гажилт, эвдрэл гэмтэл нь хүчитгэх шийдэл гарахад үндэс болно. Хүчитгэл, эргээн засварлалт хийгдэх барилга байгууламжийн буурь суурийн хүчитгэл төсөллөлтийг шинэ барих барилгатай адил, хязгаарын төлөв байдлаар суурийн тооцооны шалгуур хангах зарчим  баримтлан гүйцэтгэнэ.

                                                         ШУТИС. Геотехникийн судалгааны төв С.Нямдорж