Барилгын хөгжлийн төвийн Хүн амын нутагшилт, бүс нутгийн судалгаа,төлөвлөлтийн хэлтэс, Хот суурин, дэд бүтцийн судалгаа төлөвлөлтийн хэлтэс  нь салбарын зөвлөх, мэргэжилтнүүд болонШинжлэх ухааны академи, МУИС-ийн эрдэмтдийн оролцоотойгоор нийт нутаг дэвсгэрийнболон хот суурин газруудын гэсэн 2 түвшинд Монгол Улсын нийт нутаг дэвсгэр, хотсуурин газруудыг хамруулан Хот байгуулалтын үнэлгээний тайланг 11 иж бүрдэлгазрын зургийн хамт боловсруулж, хүлээлгэн өглөө.

ХАНСХЕТ-ийн гол зорилго нь 2040 онд 4,5 сая болж өсөх Монгол Улсынхүн амыг оршин суугаа газар бүртээ эрүүл, аюулгүй орчинд тогтвор суурьшилтай аятухтай орчинд ажиллаж, амьдрах нөхцлийг хангах хүн амын суурьшлын орон зайноновчтой төлөвлөлтийг боловсруулж, хэрэгжүүлэх юм.

1. Төслийн үндэслэл:

Энэхүү судалгааг хийх болсонүндэслэл нь Монгол Улсын хүн амын нутагшилт суурьшлын зохистой тогтолцооалдагдаж, Үндсэн хуулиар олгогдсон эрх болох хүн амын эрүүл, аюулгүй орчиндамьдрах нөхцөл доройтсон явдал юм. Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын зохистой тогтолцоо алдагдсанбайна. Тухайлбал нэг хүнд ногдох газар нутгийн хэмжээгээр дэлхийд тэргүүлдэгхэрнээ нийт хүн амын нэг хотод ногдох хувиар дэлхийд тэргүүлж байна. Дэлхийнхамгийн их агаарын бохирдолтой Улаанбаатар хотод нийт улсын хүн амын 50 шахам хувьамьдарч байгаа нь Монгол Улсын үндэсний аюулгүй байдалд ноцтойгоор нөлөөлжбайна.

1.    Нутаг дэвсгэрийн хот байгуулалтын үнэлгээ:

1.1. Байгаль орчны үнэлгээний зарим үр дүнгээр:

·     Газрын гадаргын хувьд нэн тохиромжтой үнэлгээнд 215 сум суурингийн нутаг дэвсгэр, тохиромжтой үнэлгээнд 77 сум суурин, хязгаарлагдмал тохиромжтой үнэлгээнд 14 сум суурин, тохиромжгүй үнэлгээнд24 сум сууринүнэлэгдсэн. 

·    Монгол орны нутаг дэвсгэрийн газрын гадаргын хувьд хот суурингийн болоннутаг дэвсгэрийн хувьд харьцангуй тохиромжтой үзүүлэлттэй байна.

·  Цэвдэгийн үнэлгээг авч үзвэл манай орны хэмжээнд 8 сумын төв цэвдгийнүргэлжилсэн тархалттай, 18 сумын төв цэвдгийн тасалданги тархалттай, 28 сумынтөв цэвдгийн алаг цоог тархалттай, 49 сумын төв цэвдгийн тохиолдлын тархалттайбүслүүрт оршдог бол 230 сумын төв улирлын хөлдөлттэй бүсэд тус тус оршиж байна.

·   Газар хөдлөлтийн үнэлгээгээр нутгийн зүүн, зүүн өмнөд хэсэгт нэнтохиромжтойгоос тохиромжтой байдлаар үнэлэгдэж байна. Харин Алтай уулархагнутаг, Хангай, Хөвсгөлийн салбар уулс орчмоор тохиромжгүй, зарим өндөр уулсынбүсэд нэн тохиромжгүй байдлаар үнэлэгдэж байна. Харин бусад нутгуудадхязгаарлагдмал тохиромжтой байдлаар үнэлэгдэж байна.

·   Нутаг дэвсгэрийн байгаль орчны үнэлгээгээрнийт нутаг дэвсгэрийн 20.5% нэн тохиромжтой, 33.1% тохиромжтой, 32.0%хязгаарлагдмал тохиромжтой, 10.2% тохиромжгүй, 3.0% нэн тохиромжгүй гэжүнэлэгдсэн.

1.2.    Нийгэм эдийн засгийн үнэлгээ: 

·     Сүүлийн10 жилийн хүн амын өсөлтийг авч үзвэл 151 сумдын хүн амын тоо өсөлттэй, 133 сумдын хүн ам бууралттай байна. Хүн ам буурсан сумууд нь ихэвчлэн баруунболон говийн бүсийн аймгуудын сум суурингууд байна. Босоо болон хэвтээтэнхлэгийн дагуу орших сум суурингуудад хүн амын өсөлт нэмэгдэх хандлагатайбайна. Үүнээс харахад тэдгээр бүс нутагт нийгэм эдийн засгийн хөгжил бусаднутаг дэвсгэртэй харьцуулахад харьцангуй давуу гэдэг нь харагдаж байна. Нутаг дэвсгэрийн түвшний нийгэм эдийн засгийнүнэлгээний хувьд хамгийн өндөр хувийн жингээр нөлөөлж буй(чухал) хүчин зүйл нь хүн амын үнэлгээний хүчинзүйлс байна. Нутаг дэвсгэрийн нийгэм эдийн засгийнүнэлгээгээр 23 хот суурин нэн тохиромжтой, 175 хот суурин тохиромжтой, 127 хотсуурин хязгаарлагдмал тохиромжтой, 25 хот суурин тохиромжгүй гэж үнэлэгдсэн.

1.3.           Дэд бүтцийн үнэлгээ: 

·  Нутаг дэвсгэрийн дэд бүтцийн үнэлгээгээр 32хот суурин нэн тохиромжтой, 101 хот суурин тохиромжтой, 183 хот сууринхязгаарлагдмал тохиромжтой, 32 хот суурин тохиромжгүй гэж үнэлэгдсэн бөгөөдтөмөр замын үндсэн босоо тэнхлэгийн дагуух болон автозамын үндсэн хэвтээ,босоо, тэнхлэгүүдийн дагуух хот, суурин газрууд хамгийн өндөр үнэлгээг авсан.

Нутаг дэвсгэрийн түвшний хот байгуулалтыннэгдсэн үнэлгээгээр нийт нутаг дэвсгэрийн 9.0% нэн тохиромжтой,19.1% тохиромжтой, 32.2% хязгаарлагдмал тохиромжтой, 31.4% тохиромжгүй, 7.2%нэн тохиромжгүй гэж үнэлэгдсэн. Булган, Орхон, Сэлэнгэ, Дархан болон Төваймгийн нутаг тохиромжтой ангилалд хамаарах газар харьцангуй их, Баян-Өлгий,Ховд, Говь-Алтай, Завхан, Хөвсгөл, Архангай, Баянхонгор, Өвөрхангай аймгийннутаг нэн тохиромжгүй болон тохиромжгүй гэж үнэлэгдсэн нутаг дэвсгэр их байна.Дорнод, Сүхбаатар, Дорноговь, Хэнтий, Дундговь, Говьсүмбэр болон Өмнөговьаймгийн нийт газар нутгийн дийлэнх хэсэг нь хязгаарлагдмал тохиромжтой гэжүнэлэгдсэн байна.

2.      Хот суурины түвшний хот байгуулалтын нэгдсэнүнэлгээ:

Хот тосгоны газрын хот байгуулалтын иж бүрэн үнэлгээг дэдбүтэц, байгаль орчин, нийгэм эдийн засаг, архитектур орон зай ландшафтынүнэлгээний нэгдсэн үр дүнгүүдийн утгаар гаргасан. Нийт хот суурины 27тохиромжтой, 295 хязгаарлагдмал тохиромжтой, 9 тохиромжгүй гэж үнэлэгдсэн. Хот байгуулалтын тохиромжтой гэж үнэлэгдсэн хотуудын хүн ам өсөххандлагатай байна. Хот суурин газрын хот байгуулалтын иж бүрэн үнэлгээнийутгаар Улаанбаатар хот хамгийн өндөр буюу 4,0 баллын утга авсан бол түүнийдараагаа Дархан, Эрдэнэт, Өндөрхаан, Улаангом, Булган хотууд орсон. Харин хамгийнбага буюу 3,26 утгыг Говь-Алтай аймгийн төв Есөнбулаг сум авсан байна.

3.       Хүн амын суурьшлын даацын үнэлгээ

Түүнчлэн хүн ам суурьших нутаг дэвсгэрийн даацын үнэлгээг шинэчлэнгаргажээ. ОХУ-ын Хот байгуулалтын судалгааны хүрээлэн буюу Гипрогороос 1988 ондболовсруулсан үнэлгээгээр Монгол Улсын нийт нутаг дэвсгэрт байгалийн нөхцөл,нөөцөөс хамаараад 10.2 сая хүн амьдрахад тохиромжтой даац гэж үзэж байсан.Тэгвэл түүнээс хойш усны нөөцийн эрэл хайгуул шинэчлэгдэн хийснээр усны нөөцхэмжээ нэмэгдэж, 2019 оны байдлаар өмнөх судалгааны аргачлалд тулгуурласнаар18.3 сая хүн оршин суухад тохиромжтой гэсэн үнэлгээ гарч байна. Уг үнэлгээггаргахдаа суурьшилтай тохиромжтой газар, амралт сувилал, аялал жуулчлалын нөөцгазар, газрын доорхи усны нөөц, хөдөө аж ахуйд тохиромжтой газрын хэмжээндүндэслэн хүн амын суурьшлын даацыг гаргасан. Аймгуудаар харьцуулан гаргасанүнэлгээгээр даацаасаа хэтэрсэн бүс нутгаар Төв аймаг (Улаанбаатар хотыг багтаагаад) 20 хувиар хэтрэлттэй байгаа бол хүн амыннутагшилт суурьшлын нөөц сайтай, тохиромжтой аймгаар Хэнтий, Дорнод, Завханаймгууд орж байна.

Зураг 2. Аймгуудын хүн амын нутагшилт суурьшлын даац ашиглалт, 2019

Цаашид бие даан хөгжих нөөц, боломж муутай, инженергеологи, цэвдгийн нөхцлийн хот байгуулалтын үнэлгээний хувьд тохиромжгүй, орчныбохирдол, усан хангамжийн хувьд хүн амын эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах нөхцөлдсөргөөр нөлөөлсөн, барилга байгууламж, бүтээн байгуулалтын зардлыг байгальорчны зүгээс нэмэгдүүлдэг хил орчмын бус нутаг дэвсгэрт болон зарим үр өгөөжгүйзасаг захиргааны жижиг нэгжийг нэгтгэх талаар нарийвчлан судалгаа хийхшаардлагатай.

Шинээр төлөвлөн байгуулах хот суурингазруудыг байгалийн нөхцөл, нөөц, бусад хот суурин газруудтай хэрхэн уялдажхөгжих, хот байгуулалтын иж бүрэн судалгаа, бие даан хөгжих хөгжлийн чигүүргийн судалгаанд үндэслэж байршил, бодит хэрэгцээ шаардлагыг тодорхойлохзүйтэй. Учир нь цөөн хүн амтай, жижиг зах зээлтэй Монгол Улсын хувьд одообайгаа 10 мянгаас дээш хүнтэй 30 хот, суурин газар болон олон улсын нисэхонгоцны буудал болон уул уурхай даган шинээр хөгжих хотуудыг хөгжүүлэхэд илүүанхаарах хэрэгтэй.

ХАНСХЕТ-өөс гарах үр дүн:

•  Эдийн засгийн бүс, бүлэг суурингийнтогтолцоог оновчтой тогтоож, хөгжүүлэх арга хэмжээний төлөвлөгөөг хэрэгжихүйцбодитой төлөвлөснөөр  тэдгээр бүс, бүлэгсуурингууд нь гадаад болон дотоод зах зээлтэй үр ашигтай холбогдох нөхцөлбүрдэж, бие даан хөгжих чадавхи дээшилнэ. Бүлэг суурингийн 80-100 төвтэй байххэд хэдэн хувилбараас оновчтойг нь харьцуулсан үнэлгээгээр тодорхойлж гаргана.

•  Засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн хуваарийг үешаттайгаар өөрчлөх төлөвлөлтийн шийдлийг боловсруулж хэрэгжүүлснээр орон нутагтхүн ам, зах зээлийн зохистой төвлөрөл бий болж, хөгжлийн хөрөнгө оруулалтыннийгэм, эдийн засгийн үр ашиг дээшилнэ.

•   Төслийн үндсэн шийдлийн хүрээнд нийслэлийгчиглэсэн хүн амын хэт төвлөрлийг сааруулах үүднээс хүн амын шилжилтхөдөлгөөнийг татах хүчин зүйлсийг дагуул болон хоёрдогч хотуудад оновчтойбайршуулж, хүн амын нутагшилт суурьшлын зохистой тогтолцоог бий болгох нөхцлийгбүрдүүлнэ.

•    Хот суурин газруудыг эдийн засгийн хөгжлийнчиг үүргийнх нь дагуу чөлөөт бүс, уул уурхай, аялал жуулчлал, худалдаа тээвэр,боловсруулах үйлдвэрлэлийн зэргээр хөгжлийн нөөц чадавхи, хэтийн төлөвийгхарьцуулан үнэлж, өрсөлдөх чадвар болон хөгжих чадавхи сайтай хот, суурингазруудыг хот байгуулалтын хөгжлийн бодлогоор дэмжинэ.

•  Хүн амын тоон үзүүлэлтээс гадна хөгжлийнхэтийн төлөв, стратегийн ач холбогдлыг харгалзан үзэж хот, суурин газруудынангилал, улсын болон аймгийн зэрэглэлийг оновчтой тогтоож, тэдгээрт засагзахиргааны чиг үүргийг олгосноор хотуудын бие даан хөгжих нөхцөл бүрдэнэ. 

•   Хүн амын нутагшилт суурьшил болон хот байгуулалтыннийгмийн болон инженерийн дэд бүтцийн нэгдсэн мэдээллийн сан үүсгэжтөлөвлөлтийг хийснээр тухайн орон нутгийн хүн амд үйлчлэх бодит сургууль,цэцэрлэг, эмнэлэг, соёл, спортын байгууллагуудын шинэээр барих, өргөтгөх, ихзасвар хийх хугацаа, хэрэгцээ шаардлага, хүчин чадал, байршил, эрэмбийгоновчтой төлөвлөснөөр төсвийн хөрөнгө оруулалтын үр ашиг дээшилж, төсвийнүрэлгэн зардал буурна.