Дэлхийн хамгийн хүйтэн нийслэлд тооцогддог Улаанбаатар хотод хэрхэн дулаан амьдрах нь гэр хорооллын айлуудад сэрүү орж эхлэхэд л тулгамддаг асуудлуудын нэг. Энэ асуудлыг шийдвэрлэх, дулаан тав тухтай амьдрах боломжийг бүрдүүлэх, цаашлаад дулаан амьдарч агаарын бохирдлыг багасгах зорилготой томоохон төслийг хэрэгжүүлээд үр дүнгээ хүртэж буй “Жэрэс” олон улсын Төрийн бус байгууллагын Монгол дахь Суурин Төлөөлөгч, "Дулаан шийдэл" төслийн зохицуулагч Биатриз Марото Изкиердотой ярилцлаа. 

Хамгийн хүйтэн нийслэлд тооцогддог Улаанбаатар хотод “Дулаан шийдэл” төслөөрөө дамжуулан иргэдийн тав тухтай, дулаан амьдрах боломжийг бүрдүүлж, цаашлаад нийслэл хотын агаарын бохирдлыг бууруулах ажилд оролцож байгаа энэхүү төслийн баг хамт олон болон танд талархал илэрхийлмээр байна. Ингээд ярилцлагынхаа эхэнд энэхүү төслийг эхлэхдээ тавьсан гол зорилгодоо хүрч чадсан эсэхийг асуумаар байна? 

Баярлалаа. “Дулаан шийдэл” төсөл 2018 оны 1-р сард Улаанбаатар хотод дулаалгын зах зээлийн механизмыг бий болгох зорилгоор эхэлсэн бөгөөд “Жэрэс” олон улсын ТББ байгууллага нь ШУТИС-ын дэргэдэх Барилгын эрчим хүч хэмнэлтийн төв, “Монголын барилгын үндэсний ассоциаци” ТББ, ПИН олон улсын ТББ-ууд хамтран хэрэгжүүлж байна. Дулаалгын зах зээл гэдэг нь байшиндаа дулаалга хийлгэх зорилготой гэр хорооллын иргэд мөн тэдний байшингийн дулаалгыг хийж гүйцэтгэх бригадууд, чанарын шаардлага хангасан дулаалгын материалын ханган нийлүүлэгчид зэргийг хооронд нь холбох, зуучлах механизмыг бүрдүүлэх ажлыг эхлүүлээд 4 дэх жилтэйгээ золгох гэж байна. Дулаалгын зах зээлийг бий болгох зорилгодоо хүрсэн. Мөн энэхүү төслийн хүрээнд нийт 1000 айл дулаалгын ямар нэгэн шийдлийг хэрэгжүүлсэн байх зорилт тавьсан ба айлуудад дулаалгын ажил хийгдээд явж байна. 

Одоогийн үр дүнгээ хуваалцаач? 

Дээр дурдсанчлан стандарт чанарын шаардлага хангасан дулаалгын зах зээлийг бий болгоод байгаа нь бидний хамгийн том үр дүн. Мөн 2019 оны тавдугаар сараас айл дулаалах үндсэн ажил эхлээд одоогоор 30 айлын байшинг бүтэн багцаар буюу хаалга, цонх, дээвэр, суурь, агааржуулалт зэргийг бүгдийг багтаасан дулаалга хийсэн байна. Эдгээр 30 айлын арав нь “Ногоон зээл” буюу “Хас банк”-тай хамтарсан хэрэглээний зээлээр дулаалгаа хийлгэсэн. “Ногоон зээл”-д байшингаа дулаалах хүсэлтэй, сар бүр төлөх дүн нь өрхийн санхүүд дарамт болохгүй байхаар зохицуулалтыг хийснээрээ давуу талтай. 

Зээлд хамрагдахын тулд эхлээд төсөлд захиалга өгч эрчим хүчний зөвлөхөөр техникийн үнэлгээ буюу дулаан алдагдлыг тооцуулж, дулаалга хийхэд шаардлагатай материал, ажлын хөлсөө бодуулна. Үүний дараагаар “Хас банк”-руу “Ногоон зээл”-д хамрагдах хүсэлтээ илгээн зээлд хамрагдана. Зээл батлагдсаны дараа, бригадууд дулаалгын ажлыг хийж гүйцэтгэнэ. Дулаалгын ажил бүрэн дууссаны дараа эрчим хүчний аудиторууд чанарын шаардлага хангасан дулаалга болсон эсэхийг шалгаж, эрчим хүчний хэмнэлтийн хувийг тооцон гаргадаг. Дулаалгын зах зээлийн механизм нь эдгээр үе шатуудыг цэгцтэй холбох, зуучлах зохицуулалтыг хийсэн. Бас нэг томоохон ажил нь 2021 оны 1 дүгээр сараас мөрдөгдөж эхлэх “Барилгын дулаан хамгаалалт” /БНбД 25-01-20/ барилгын норм, дүрэмд  эрчим хүчний зөвлөхүүд техникийн үнэлгээ хийх, дулаалга хийгдэж дууссаны дараа чанарын шалгалт хийх тухай тусгуулж чадсан явдал юм. Тэгэхээр дулаалгыг чанартай хийхэд заавал ийм хоёр төрлийн хяналтыг хийх шаардлагатай гэсэн үг. Мөн бид “Монголын барилгын үндэсний ассоциаци”-тай хамтран тус байгууллагад дулаалга хийх сонирхолтой, гарын ур дүйтэй иргэдийг “Чанарын шаардлага хангасан дулаалга хийх” тухай сургалтад хамруулж, гэрчилгээ олгосон бөгөөд одоогоор 13 бригадууд ажиллаж байна. Цаашид 30 гаруй бригадуудыг сургаж, дадлагажуулах ажил төлөвлөсөн. 

Төслийн ажлын явцад тулгамдсан асуудал юу вэ, ямар хүндрэл гарч байв?

1000 айл дулаална гэсэн зорилгын явцад олон асуудал тулгамдаж байна. Айлуудаа эхнээс нь дулаалах ажил эхэлтэл энэ оны эхээр Ковид-19  цар тахал гарч хөл хорио тогтоосон. Ингэснээр дулаалга хийлгэх айлд очих боломжгүй болсон. Мөн эдийн засаг хямарч эхэлсэн нь иргэдийн орлого багасаж, дулаалга хийлгэх санхүүгийн чадамж буурсан. Гэр хороололд амьдарч буй иргэдийн нийгэм эдийн засгийн байдлын тухай төслийн суурь судалгаанаас үзэхэд иргэдийн зөвхөн 30 хувь нь л орлогоосоо мөнгө илүүчилж хуримтлал үүсгэх боломжтой байсан бол Ковид-19 гарсны дараа энэ нөхцөл байдал хүндэрч энэ хувь 20 хувь хүртэл буурсан. Үүнээс гадна, иргэдийн дунд дулаалгын ач холбогдол, эрүүл мэндэд үзүүлэх эерэг нөлөө зэргийн талаар тэр бүр сайн мэддэггүй, мэдлэг дутмаг байгаа нь бас маш их нөлөөлж байна. 

Төслийн хүрээнд www.dulaalga.mn вэбсайтыг нээсэн байна? Вэбсайтаар дамжуулан ямар мэдээлэл түгээж байна вэ?

Энэхүү вэбсайт нь дулаалгын тооцоолуурын систем гэж хэлж болно. Төслийн суурь судалгаа болгож Улаанбаатар хотын гэр хорооллын хувийн сууцуудыг анх удаа хананы материалын төрлөөр хувааж ангилсан бөгөөд төрөл тус бүрд тохирсон дулаалгын шийдлүүдийг боловсруулан гаргасан. Эдгээр шийдлүүдийн үнийг тооцоолон бодох автомат тооцоолуурыг бий болгосон бөгөөд вэбсайт руу зочилж дулаалгын ажлын багцаа үнийг мэдэх боломжтой. Ингэснээр иргэд анх байшингаа ямар материалаар дулаалж байсан, хэдэн цонх, хаалгатай, ямар дээвэртэй гэх мэт материалуудаа вэбсайтын тооцоолуурт оруулахад автоматаар байшин дулаанаа аль хэсгээр алдаж байгааг гаргаж өгөн хэдэн төгрөгөөр дулаалах гэх мэт цогц мэдээллийг боловсруулан гаргадаг. Мөн дулаалгын талаарх шинэ мэдээ, мэдээллийг тогтмол оруулдаг. Өөрөөр хэлбэл байшингаа дулаалах гэж байгаа иргэд дулаан алдагдлаа мэдэх, дулаалгын талаар сүүлийн үеийн шинэ мэдээлэл авахад зориулагдсан вэбсайт юм. 

“Дулаан шийдэл” төсөл гэр хорооллын хэр олон айл өрхөд хүрсэн бол? 

Төсөл 2021 онд дуусна. Гэхдээ төслийн хоёрдугаар шат үргэлжлэн хэрэгжинэ. Эхний үе шат буюу 2021 он хүртэл ерөнхийдөө төслийн суурь судалгаа болох гэр хорооллын хэчнээн айл байна түүний хэд нь байшинд амьдардаг, тэдгээр байшингийн хэдэн хувь нь дулаалах шаардлагатай, ямар дулаалга тохирох, хэдэн иргэд байшингаа дулаалах төлбөрийн боломжтой байна гэх мэт судалгааны ажлууд хийгдсэн. Судалгаанд яагаад маш их ач холбогдол өгч, цаг зарцуулсан бэ гэвэл өмнө нь амжилттай хэрэгжиж чадаагүй олон төсөл судалгаагаа дутуу хийснээс болсон байсан. Тийм учраас бидний зүгээс судалгаан дээр маш их анхаарч ажиллаж дараа нь төслийн мэдээллээ иргэдэд хүргэж эхэлсэн. Харин төслөө иргэдэд илүү таниулах ажлыг цаашид илүү идэвхжүүлнэ. 

Олон улсад энэ төрлийн төсөл хэрхэн хэрэгждэг вэ? 

Энэхүү төслийн гол арга шийдэл нь гол хэрэгжүүлэгч болох “Жэрэс” олон улсын ТББ-ын туршлага дээр үндэслэн ажиллаж байгаа. Яг үүнтэй адил төслүүд Франц болон Афганистан улсуудад амжилттай хэрэгжсэн туршлага бий. Жишээ нь “Жэрэс” Афганистан улсын Кабул хотод 4000 гаруй айлыг амжилттай дулаалсан. Тэнд хэрэгжүүлсэн арга барилаас суралцаж, Улаанбаатар хотын нөхцөлд тохируулсан аргыг боловсруулсан. 

Гэр хороололд Монгол гэрт амьдардаг айл олон байдаг. Тэгэхээр монгол гэрийг дулаалах боломжтой эсэхийг асуумаар байна? 

Төслийн суурь судалгаанаас гарсан үр дүнгээс харахад монгол гэрт амьдардаг айлууд хамгийн уртдаа 5 жил гэрт амьдардаг. Гэрээ байшин болгох, байшингаа байр болгох зарчмаар иргэд амьдрах сууцандаа өөрчлөлт хийдэг. Сүүлийн жилүүдэд байшинд амьдардаг айлууд байр гэхээсээ илүү байшингаа тохижуулж, маш сайн дулаалж урт удаан жил байшиндаа амьдрах хүсэлтэй болсон байна. Тиймээс зорилтот бүлгээрээ байшинд амьдардаг айл өрхүүдийг сонгосон. Харин монгол гэрийн хувьд гэр дулаалах өөр олон төслүүд байдаг учраас зах зээлд бий болоогүй зүйлийг гаргаж ирэх нь чухал гэдгийг харсантай холбоотой. 

Судалгааны явцад байшингийн дулаан алдах шалтгаан нь юу байсан бэ? 

Иргэд өөрсдийн мэдлэг дээрээ тулгуурлан байшингаа барьж дулаалдаг юм байна. Тэгэхээр дутуу дулимаг барих, материалаа буруу сонгох мөн сууриа дулаалаагүй барьсан байшин их байсан. Дээрээс нь дулаалгын хамгийн чухал зүйл болох агааржуулалт хийгээгүй байдаг. Агааржуулалт суурилуулаагүйгээс болж дотор агаарт сэлгэлт явагддаггүй. Мэргэжлийн хүнд хандаагүй учраас хана, дээврээ дулаалахдаа  алдаа их гаргаж, заримдаа бүр материал, мөнгө төгрөгөөрөө хохирч үлдэх тохиолдол их байсан. Бидний зүгээс дулаалгын нийтлэг алдааг засах, иргэдэд зөв мэдлэг өгөх тал дээр анхаарч ажиллаж байна. Мөн дулаалгын зөв хийх чадвартай, мэдлэгтэй дулаалгаар мэргэшсэн бригадууд бэлдэж байна. Дулаалгын материалын хувьд голчлон Үндэсний үйлдвэрлэлийг дэмжиж байгаа бөгөөд зарим нэг материал импортоор орж ирдэг. Эдгээр материалдаа чанарын шаардлага хангасан, эрүүл мэндэд хоргүй  байх ёстой гэсэн үндсэн шалгуурыг тавьдаг.  

Есөн сар гаргаад л гал түлдэг байсан айлууд дулаалга хийлгэснээс хойш 12 сар хүртэл гал түлээгүй 

Дулаалга хийлгэсэн айлуудтай эргэх холбоотой ажилладаг байх? 

Тэгэлгүй яах вэ. Дулаалга хийгдсэнээс хойших тав тух, эрчим хүчний хэмнэлт, дулаанаа барьж байгаа хугацаа, гал түлэх болоод цахилгаан халаагуур залгах хугацаа зэргийг эргэн холбогдож судалгаа авдаг. Есөн сар гаргаад л гал түлдэг байсан айлууд дулаалга хийлгэснээс хойш 12 сар хүртэл гал түлэх шаардлагагүй болсон байсан. Цаашлаад тог цахилгаан болоод нүүрсний хэрэглээ багасаж, өрхийн санхүүд хэмнэлттэй болж байгаа давуу талтай. Одоо бид харин дулаалгын ач холбогдлыг өрхийн нийгэм, эдийн засагт үзүүлж буй нөлөөллөөр нь судлахаар төлөвлөж байна.  

Хүйтэн, сэрүүн, агаарын бохирдолтой орчинд байх нь хүний эрүүл мэндэд хэрхэн нөлөөлдөг вэ?

Хамгийн хүйтэн нийслэлд тооцогддог энэ хотод байшингаа дулаан байлгах нь иргэдийн хувьд хэцүү зүйлийн нэг. Гал түлэхэд хүйтэн байсан дотор агаарын хэм маш хурдацтай дулаан болдог. Байнга хэт халуун болон хэт хүйтэн орчинд байх нь эрүүл мэндэд сөрөг нөлөө үзүүлдэг. Дээрээс нь нүүрсний утаа ямар хортой вэ гэдэг нь байнга яригддаг сэдэв. Зууханд нүүрс түлж байгаа нь гадаа нүүрсний утаа гарч байгаатай яг адилхан байдаг. Үүнийг дулаалга болон агааржуулалтыг зөв системээр сайн хийж байж шийдэх боломжтой. Агааржуулалтыг зөв шийдсэнээр агаарын солилцоо сайн явагдана. Дээрээс нь дулаан агаар хадгалагддаг учраас ойр, ойрхон галлах шаардлагагүй. Ингэснээр нүүрсний хэрэглээ, цахилгааны хэрэглээ хэмнэгддэг. Мөн дулаан байх нь тав тухыг бий болгоод зогсохгүй өвчлөлийг багасгадаг.  

Төслийн хүрээнд цаашид авч хэрэгжүүлэх томоохон ажлуудаасаа дурдвал? 

Бид цаашид гэр хорооллын айл өрхүүдийн дулаалга хийлгэх, хэрэглээний ногоон зээлд хамрагдах боломжийг судалж, дулаалгын зах зээлд шинээр орж, бидэнтэй хамтарч ажиллах хүсэлтэй оролцогч талуудыг нэмэгдүүлэхийг зорин ажиллаж байна. Мөн дулаалгын ач холбогдол, зөв чанартай дулаалгын чухал талуудыг ард иргэдэд таниулах зорилгоор дулаалгын бригадуудаа сургаж дадлагажуулж байна. 

Үүнээс гадна дулаалгын төлбөрөө өөрөө төлөөд, эсвэл зээл аваад төлөх боломжтой айл өрхүүд байгаа ч гэлээ нийт гэр хорооллын айл өрхүүдийн 80 орчим хувь нь бүрэн дулаалга хийлгэх санхүүгийн боломжгүй байна. Иймд эдгээр айл өрхүүдэд чиглэсэн хямд боловч үр дүн сайтай дулаалгын төрөл, шийдлүүдийг боловсруулахыг зорин ажиллаж байна. 

Цаашид бид Улаанбаатар хотод хэрэгжүүлсэн арга барилаа бусад аймаг, хотуудад хэрэгжүүлэхийг зорьж байна. Жэрэс” олон улсын ТББ Архангай аймагт хөдөө аж ахуйн төсөл, уур амьсгалын өөрчлөлт ард иргэдэд хэрхэн мэдрэгдэж байгаа талаар судалгаа хийж, судалгаандаа үндэслэн төрийн өмчит барилга буюу сургууль, цэцэрлэгийн барилгын дулаан алдагдлыг бууруулах чиглэлээр  СЕМААТЕРР-II төслийг хэрэгжүүлж байна.  

Ц.Солонго