Бетоны чанар, бат бэхийг үндсэндээ цементийн чанар, орц тодорхойлдог гэсэн ойлголт өнөөдрийг хүртэл байсаар ирлээ. Тиймээс бетоны дүүргэгч гэж нэрлэгдэх хайрга, дайрга, элсний үйлдвэрлэл,хангамж, чанар нийлүүлэлтэд төдийлөн ач холбогдол өгч байсангүй. Гэтэл өнөөдөр бетоны үйлдвэрлэл, чанарыг тодорхойлогч гол түүхий эд нь дүүргэгч түүний доторэлс болчихоод байгааг бодит амьдрал харуулж байна. 

Барилгын салбарын талаар төрөөс баримтлах бодлого боловсруулах ажлын хүрээнд хийсэн тооцооноос үзэхэд Улаанбаатар хотын хэмжээнд 2020 онд  199 7мянган шоо метр   2030 онд  3913 мянган шоо метр бетоны хэрэгцээ байна. 

Барилгын материал үйлдвэрлэгчдийн холбооноос гаргасан судалгаагаар Улаанбаатар хот орчимд хайрга-элсний 51 орчим карьер ажиллаж байгаа ба жилийн үйлдвэрлэл нь 1160 мянган шоо метр хайрга. 625 мянган шоометр элс байгаа бол  уулын чулуу бутлаж дайрга үйлдвэрлэжбайгаа  20 орчим карьерийн жилийн үйлдвэрлэл нь 1610 мянган шоометр дайрга байна. Гэхдээ байгаль орчныг хамгаалах шаардлага,  карьерүүдийн буруутай үйл ажиллагаанаас үүдэн элс-хайрганы нилээд карьерүүд хаагдсан ба цаашид ч хаагдах төлөвтэй байна.

Бетоны дээрх хэрэглээг  үндэслэн дүүргэгч материалын хэрэгцээг тооцож үзвэл 2020 оны түвшинд  1300 мянган шоометр хайрга, дайрга, 1000 мянган шоометр элс. 2030 оны түвшинд 2550 мянган  шоометр хайрга, дайрга, 1960 мянган  шоометр элс шаардлагатай гэсэн баримжаа тооцоо гарч байна. 

Зарим том бүтээн байгуулалт,барилга байгууламж, угсармал бетон, төмөр бетон болон барилгын бусад ажил,төмөр зам, авто замын далан, асфальтобетонд хэрэглэх хайрга, дайрга, элсийг тооцвол хэрэгцээ даруй 2-3 дахин өснө.

Энэ нь Улаанбаатар хотын хувьд өнөөгийн хайрга, дайрганы   үйлдвэрлэл 2030 оны түвшинд зөвхөн цутгамал бетоны хэрэглээгээ дөнгөж хангах боловч элсний үйлдвэрлэл 2020 оны түвшинд бетоны хэрэгцээнээсээ 370 гаруй мянга шоометр, 2030 оны түвшинд 1300 гаруй мянган шоометрээр дутах эрсдэлтэйг харуулж байна.   

Үүний нэг тод жишээ нь энэ оны эхнээс дэгдсэн covid-19 цар тахлын уршгаар барилгын үйлдвэрлэлийн хэмжээ буурсан хэдий ч цемент, элсний хомсдлоос болж бетоны үйлдвэрлэлд  илүү хүндрэл учирлаа.   

Нэг шоометр элсний үнэ 6000 төгрөгөөр, 1тн цементийн үнэ 150000 төгрөгөөр нэмэгдсэнээр хэрэглээний дундаж болох 300 маркийн нэг шоометр цутгамал бетоны материалын зардал  57360 төгрөгөөр нэмэгдэж техникийн талаасаа элс, цементийн хомсдлоос болж чанаргүй бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт нэмэгдэж, бетоны чанар доголдож бат бэхийн хэлбэлзэл нь ихэссэн бол эдийн засаг талаасаа бетоны үйлдвэрлэл үндсэндээ ашиггүй ажиллаж хаагдах дээрээ тулж, улмаар барилгын нэг хавтгай дөрвөлжин метр талбайн үнэ өсөх суурь үндэслэл боллоо. 

Бетонд хэрэглэх элс нь бүдүүвтэр ширхэгтэй, цэвэр байх шаардлагатай. Салхины зөөгдөлтөөр үүссэн уулын элс нь нарийн ширхэгтэй, тоосорхог хольц ихтэй байдаг тул бетонд тохирдоггүй. Тиймээс ч бид өнөөг хүртэл нийслэл хотынхоо бүтээн байгуулалт, тэр дундаа бетоны ажилд  Туул голын сав газарт байгаа хайрга-элсний холимогоос  ялгаж шигшсэн элсийг хэрэглэсээр ирсэн. Туул голын хайрга-элсний холимогт хайрга-элсний харьцаа  65:35 орчим байдаг бол өнөөгийн цутгамал бетоны хэрэглээний онцлогоос хамаарч нэг шоометр бетонд орох том, жижиг дүүргэгчийн жингийн харьцаа дунджаар 55:45 болж байна. Байгалийн энэ тогтоц, бетонд орох бодит хэрэгцээ  нь элсний хомсдол үүсэх анхдагч нөхцөл юм. Дайрганы үйлдвэрлэл  нэмэгдсэн ч ямар гарал үүсэлтэй, шинж чанар, найрлагын ямар үзүүлэлттэй чулуулаг ашиглаж байгаа нь тодорхойгүйгээс гадна бутлалтын үед гарч байгаа 20 орчим хувийг эзлэх элсэрхэг хэсэг буюу 5мм-ээс жижиг ширхэгүүд нь жингийн 8-10% хүрдэг тоосорхог хольц ихтэй, 2,5-5мм хэмжээтэй ширхэгүүд зонхилдогоос бохир,  ширхэглэл бүдүүн (ширхэгийн модуль 3,3-аас их)  учраас бетоны ажилд хэрэглэхэд угаах, бутлах, жижиг ширхэглэлтэй цэвэр элсээр баяжуулах  зэрэг дахин боловсруулалт шаарддаг.

“Аргай чулуу” ХХК-ны лабораторт 2013-2019 онуудад хийсэн хайрга, дайрганы 568 дээжийн шинжилгээний үр дүнгээс харахад дайрганы үйлдвэрлэл, хэрэглээ нэмэгдэж дээжийн 70 орчим хувийг эзлэж байгаа ба шинж чанарын хувьд ширхэгийн бүрэлдэхүүнээс бусад үзүүлэлтээр бетоны ажилд хэрэглэх стандартын шаардлага хангаж байна. Өөрөөр хэлбэл ашиглаж байгаа чулуулаг нь чанарын шаардлага хангаж байгаа боловч ширхэглэлээр ангилан ялгалтыг бүрэнхийхгүй байгаа нь бетоны зохистой бүтэц бүрдүүлэхэд сөрөг нөлөөтэй байна. 

Мөн энэ хугацаанд хийсэн элсний 498 дээжийн шинжилгээний үр дүнгээс харахад  хайргалаг хольц нь 5%-иас ихгүй байх стандартын шаардлагаас 40 хүртэл хувиар илүүгээс гадна хольцын агууламж нь ихээхэн хэлбэлздэг элс нийлүүлэх нь хэвийн мэт болж  түүнийгээ бүр 0-5 хайрга гэж нэрлэх болжээ. Элсний тоосорхог, шаварлаг хольцын хэмжээгээр шаардлага хангалт 2015 онд 95,6% байсан бол сүүлийн жилүүдэд шаардлага хангаагүй дээжийн эзлэх хувь тогтмол өсөж шаардлага хангалт 69,8%-д хүртэл буурсан байна. Бетонд хамгийн  их сөрөг нөлөө үзүүлдэг тоосорхог, шаварлаг хольц ихсэж энэ үзүүлэлтээр шаардлага хангаагүй дээжийн эзлэх хэмжээ 30%-иар нэмэгдсэн нь  элсний хомсдол үүссэнээс угаагаагүй элсний нийлүүлэлт ихэссэнтэй холбоотой юм. 

Элсний зарим шинж чанарын үзүүлэлтийн стандартын шаардлага хангалт

Элс нь ширхэглэлийн бүрэлдэхүүн (ширхэгийн модуль, 0,63мм шигшүүр дээрхи нийлбэр үлдэц)-ээр ч шаардлага бүрэн хангахгүй байна. Энэ нь аливаа бүтээгдэхүүний зайлшгүй хэрэглээ, түүнд үүссэн хомсдолоос үүдэн чанаргүй бүтээгдэхүүний нийлүүлэлт нэмэгддэгийг харуулж байна.   

Barilga.mn сайтад гарсан “Барилгын үйлдвэрлэлд хэрэглэгдэж буй бетоны элс, хайрга, дайрганы олборлолтын асуудлыг шийвэрлэнэ” гарчигтай мэдээнд 

...Нийслэлийн засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар хотын Захирагчийн 2017 оны А/609 дугаар захирамжаар Туул голын сав газрын 63 тусгай зөвшөөрлийг цуцалж, 33 ААН-ийн лицензийг дуусгавар болгосон. Үүнтэй холбогдуулан дүүргэгч материал болох бетоны элс буюу 0-5 мм ширхэглэлтэй элсний хомсдол бий болж, үнэ 1,5 дахин нэмэгдэж, үйлдвэр дээрх нэг шоо метр элсний үнэ 18000₮ болж өссөнөөс бетон хольцийн үнэ тэр хэмжээгээр өсч байна.

Өнөөдрийн байдлаар нийслэлийн хэмжээнд ашиглалтын 100, хайгуулын 47 тусгай зөвшөөрөл хүчинтэй байна. Улаанбаатар хотын 100 км радиуст байгаа түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын орд илэрцүүдийг судалж үзэхэд УБ хотод 166 буюу Барилгын чулууны 62, Барилгын элсний-26, Өнгөлгөөний чулууны-4, тоосгоны шавар-79, элс, хайрганы холимог-66, илрэл-46 байна. Мөн Төв аймагт 53 орд, илэрцүүд байх бөгөөд Алтанбулагт-24, Аргалантад-1, Архустад-2, Баянд-15, Баяндэлгэрт-3, Баянжаргаланд-1, Батсүмбэрт-1, Баянталд-1, Баянцогтод-1, Зуунмод-1, Лүн-1 тус тус байна...  гэсэн бол Барилга байгууламжийн чанарын улсынзөвлөлгөөн 2020-д зориулан БМҮ-ийн холбооноос нийтэлсэн материалд Улаанбаатархотод барилгын чулууны 48, барилгын элсний 26, элс-хайрганы холимогийн 85 орд байгаа

                                                                  талаар мэдээлсэн байна.  

Эндээс харвал нийслэл орчимд бетоны ажилд хэрэглэх дүүргэгч материалын нөөц хангалттай байгаа бололтой. Гэтэл үйлдвэрлэл нь хэрэгцээгээ хангаж чадахгүй, чанар нь стандартын шаардлага хангахгүй улмаар бетоны үйлдвэрлэлийн хувь заяаг шийдвэрлэх түвшинд хомсдол үүсгэж байгаа гойлгоход хэцүү юм. 

Бетоны үйлдвэрлэл хамгийн эрчимтэй хөгжсөн, эрэлт хэрэгцээ хамгийн ихтэй Улаанбаатар хотын хувьд /хөдөө орон нутагт зарим талаараа хамааралтай/ бетонд хэрэглэх дүүргэгч материалын хангамжаа нэмэгдүүлэх, орд, илрэцийн асуудлаа нэг мөр шийдвэрлэх нь хамгийн тулгамдсан асуудал болоод байна.    

Ер нь ямар зориулалтар ашиглаж болох барилгын чулуу болон хайрга-элсний холимогийн хэд хичнээн орд, илрэц байгаа тэдгээрийн ашиглалт, байгаль орчинд үзүүлж болох хор нөлөөг судалсан нэгдсэн судалгаа дүгнэлт хомс байдаг бололтой. Жилийн жилд л барилгын ажил эхлэх үед Туул голын дагуух хайрга-элсний холимогийн орд газруудад Улсын Их Хурлын холбогдох байнгын хороод, БОАЖЯ, Мэргэжлийн хяналтын газар, Улаанбаатар хотын захиргаа, Нийслэлийн байгаль орчны газрууд, Туул голын сав газрын захиргаа, Ашигт малтмалын газрууд  хяналт шалгалт хийж зөвхөн байгаль хамгаалах талаас нь харж хаах, зогсоох шийдвэрүүд гаргадаг боловч бодит хэрэглээний зайлшгүй шаардлагаар сарын дараа байдал өөрчлөгддөггүй төдийгүй харин ч чанар нь муудаж үнэ нь өсдөг бөгөөд яг өнөөдөр хэдэн орд газар дээр хичнээн карьер ажиллаж ямар шинж чанартай ямар төрлийн хэдий хэмжээний бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж нийлүүлж байгаа талаар тодорхой мэдээлэл байдаггүй бөгөөд байгаа нэгнь ихээхэн зөрүүтэй үнэмшихэд хэцүү байна.

Судалгаа үндэслэлээ баталгаажуулж, цаашдын хэрэглээ, түүнийг хангах боломж, зорилтоо шийдвэрлэхийн оронд  хайргыг бетоны ажилд хэрэглэдэггүй зөвхөн дайргаар бетон үйлдвэрлэж барилга байгууламж барина, бетонд зөвхөн цахиурлаг өндөртэй дайрга, элс хэрэглэх ёстой гэсэн дэлхийн хаана ч байдаггүй, техникийн ямарч үндэслэлгүй, мэргэжлийн бус цуу үг тарааж дарга нар нь түүнийг уухайлан дэмжиж байдаг нь ямар зорилготой, хэнд хэрэгтэй, ямар ашиг, үр дүнтэй вэ. 

Ер нь асуудалд шинжлэх ухаан, техникийн үндэслэлтэй судалгаа, тооцоотой бүх талаас нь бодож бодитоор хандахаа больж сэтгэлийн хөөрлөөр,  сураг ажгаар, асуудлыг шийдвэрлэхэд бус нэр төрөө хамгаалах, бусдад таалагдах бүр цаашилбал хэн нэгэнд ашигтай байх зарчмыг харж ханддаг болсон юм биш бийз.

Тиймээс хэрэгжүүлж байгаа ажил нь гал унтраах, түр аргацаах, ая тал засах, нүглийн нүдийг гурилаар хуурахаас хэтрэхгүй асуудал шийдэгдэхгүй, гарц гаргалгаа байхгүй,бодит үр дүн гарахгүй ужгарсаар эцэстээ хөгжлийн тээг тушаа  болоход хүрч байна.   

Саяхан БХБЯ, УУХҮЯ, БОАЖЯ, АМГТГ, НЗДТГ, НБОГ, МХЕГ, НГЗБА, СХД-ын газрын алба, ХУД-ын газрын алба, Төв аймгийн ЗДТГ, Төв аймгийн ГХБХБГ, “Монголын барилгын материал үйлдвэрлэгчдийн холбоо” ТББ, “Элс хайрга, дайрга үйлдвэрлэгчдийн холбоо” ТББ, ААНБ-ын төлөөллүүд оролцож түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын орд илэрцүүдийг ашиглах талаар санал солилцож, ажлын хэсэг байгуулж асуудлыг шийдвэрлэхээр ажиллаж эхэлсэн талаар Barilga.mn сайтад мэдээлсэн байна. 

Хэрвээ бодит байдал, үнэн зөв судалгаанд тулгуурлан мэргэжлийн түвшинд шудрагаар асуудлыг олон талаас нь харж  нөхцөл байдал, эрсдэл, үр нөлөөг хамтад нь тооцож, гарц гаргалгааг зөв сонгож чадвал асуудлыг шийдвэрлэх нэг алхам нь энэ ч байж болох бөгөөд энэ ажилдаа эрдэмтэн, судлаачдаа оролцуулвал илүү үр дүнтэй байх болов уу. 

Бетоны дүүргэгч материалын хэрэгцээ, үйлдвэрлэл, чанарын асуудлыг бодит байдалд хангахаар шийдвэрлэхэд хэрэг болж юу магад гэх үүднээс дараах зарим нэг саналыг нэмэрлэж байна.

-Улсын хэмжээнд болон Улаанбаатар хот орчимд хаана, хичнээн га газар эзэлсэн ямар хэмжээний нөөц бүхий элс, хайрга, уулын чулуулгийн хэдэн орд, илрэцийн тусгай зөвшөөрөл хүчинтэй байгааг нарийвчлан гаргаж бүртгэлжүүлэх

-Хууль зөрчсөн, байгаль орчинд сөрөг нөлөө үзүүлж буй болон хэрэглээний шаардлага хангахгүй бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж буй ордгазруудын тусгай зөвшөөрлийг хуулийн хүрээнд ямарч танил тал, хөндлөнгийн нөлөө, зөвшилцөл тохироогүйгээр шууд цуцлан хүчингүй болгож байгалийн нөхөн сэргээлтийг хийлгэн асуудлыг цэгцлэх,  

-Ашиглалтын болон, хайгуулын зөвшөөрөлтэй орд газруудын үнэлгээг дахин нягталж хууль зүй, байгаль орчинд үзүүлэх нөлөө, үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний шинж чанарыг харгалзан цаашид ашиглах үндэслэл, төлөвлөгөөг гаргаж хэрэгжүүлэх, шаардлагад нийцэхгүй бол зөвшөөрлийг цуцлах, бетоны үйлдвэрлэлд тохирох элсний хайгуул, судалгааны ажлыг нэмэгдүүлэх 

-Түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын ордын хайгуул, ашиглалтын зөвшөөрөл олгодог журмаа эргэн харж өөрчлөх, орд илрэц, тэдгээрийн ашиглалт, бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл, хэрэглээний мэдээллийн үнэн зөв нэгдсэн сантай болох

-Барилгын ажилд хэрэглэх элсний стандартуудыг дахин хянах, дайрганы элсэрхэг хэсгийг бетон болон барилгын бусад материал,зам, талбайд ашиглах үндэслэлийг тогтоож стандартчилан хэрэглээг буй болгох  

-Бетонд хэрэглэх дүүргэгч материалын үйлдвэрлэл, нийлүүлэлт, хэрэглээ, чанарт тавих хяналтыг боловсронгуй болгож стандартын шаардлага хангуулах, чанарыг тогтмолжуулж хэрэглээг зохистой болгох 

-Бетонд хэрэглэж буй материалын зохиомол хомсдол буй болгож, үнийг хөөрөгдөж, чанарыг алдагдуулдаг асуудлыг хязгаарлах, нийлүүлэлтийн оновчтой сүлжээг буй болгох 

-Түүхий эд, бүтээгдэхүүний чанар, үйлдвэрлэлийн технологи, ажиллагсадын мэргэшил, туршлага тэдгээрт тавьж байгаа дотоодын хяналтыг сайжруулж тэр үр дүнг үндэслэн үйлдвэрлэлийн тусгай зөвшөөрөл, бүтээгдэхүүний тохирлын гэрчилгээг олгож бүтээгдэхүүний чанарыг үйлдвэрлэгч өөрөө хариуцдагчанар хангалтын системийг буй болгох    

Бетоны дүүргэгч материал гэж нэрлэгдэх хайрга, дайрга, элснийхээ хангамж, чанарыг ойрын хугацаанд оновчтойгоор шийдвэрлэхгүй бол барилга түүний даацын үндсэн бүтээц бетон төмөр бетоны чанарыг хангуулах, тогтмолжуулах, сайжруулахад багагүй хүндрэл учрана гэдгийг  бодох цаг нэгэнт иржээ.