Сүүлийнжилүүдэд манай нийслэл хотод өндөр ангиллын ба түүн рүү дөхөж очихуйц барилгуудхарилцан ойр байршилд олноор баригдаж байгаа нөхцөлд тэдний буурь хөрснийажиллах нөхцөл, хүчдэл хэв гажилтад төлөв байдлыг нарийвчлан үнэлж,  буурь суурийн зураг төслийн оновчтой шийдэлгарган барьж байгуулах асуудал чухлаар тавигдаж байна. Энэ чиглэлээр ажилладагШУТИС-ийн Барилга архитектурын сургуулийн Геотехникийн судалгааны төвд хийгдэжбайгаа зарим судалгааны дүн, урд өмнө баригдсан барилга байгууламжуудынтуршлага сургамжид үндэслэн зайлшгүй анхаарал хандуулвал зохих тодорхойасуудлууд урган гарч байна. Тухайлбал, эхний ээлжинд 2-3 давхар түүнээс илүүтооны зоорийн давхартай өндөр барилгын буурь хөрсний гүн ухаас ба суурийн ажилгүйцэтгэхийн тулд ухаасны ханыг хажуугийн даралтанд болон бусад ажиллахнөхцөлөөр тооцож бэхлэх, хөрсний усны түвшин доошлуулахад анхаарах асуудлууд,ойр зайд байрлах барилгууд, ялангуяа олон давхар ба өндөр барилгын ангилалдхамаарагдах барилгуудын буурь хөрсний хүчдэлт төлөв байдлын бүсийн давхацлынхэсэгт үүсэх харилцан нөлөөлөл,  түүнээсгарч болох эрсдэлийн хүчин зүйлүүдийг Геотехникийншинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр зураг төслийн тооцооны үе шатанд анхаарвал зохихзарим асуудлуудадзураг төслийн ба угсралтын салбарт ажиллаж байгаа инженерүүдийн анхаарлыгхандуулах зорилгоор олон тооны онол-туршилт судалгаа болон тооцооны томьёо, үндэслэлишлэл оруулалгүйгээр тус сэтгүүлийн нийтлэлийн бодлогод нийцүүлэн хялбаршуулж:

-буурьхөрсний гүн ухаасын ханын бэхэлгээ;

-ойрзайд байрлахбарилгуудын харилцан нөлөөлөл;

-хөрснийусны түвшин доошлуулахад анхаарах асуудлууд гэсэн сэдвүүдээр цуврал 3 өгүүлэлбэлтгэн нийтлүүлж байна.

Барьжбайгуулсан барилга объектыг эрсдэлтэй хэвгажилтад нэрвэгдүүлэхгүйн тулд инженер-геологичид, зураг төсөл боловсруулагчид,барилгачид та бид эрсдэл үүсэж болох үндсэншалтгааныг мэдэж байх ёстой. Барилга байгууламжид үүсэх эвдрэл, хэв гажилтынихэнх нь инженер-геологийн судалгааны дүгнэлтийн үнэмшлийнзэрэгдоогуур байх,буурь ба суурийн шийдэл, инженерийн тооцоо болон буурь суурийн ажил гүйцэтгэхтехнологийн явцад гарсан алдаанаас шалтгаалдаг болох нь олон тооны судалгаа, туршлагасургамжаар тогтоогдсон байдаг.

1570онд Италийн алдарт архитектор, барилгачин Палладио “Архитектурын тухай 4 ном”бүтээлдээ, “Барилга дээр гарах хамгийн их хор хөнөөлтэй алдаа бол суурьтайхамааралтай, учир нь бүхэл бүтэн барилга байгууламжийг сүйтгэхэд хүргэдэг бамаш их бэрхшээлтэйгээр засагддаг” гэж бичжээ. Өнөө үеийнинженерүүд та бид ч энэ дүгнэлтийг бодож тунгаах шаардлагатай байна.    

       Буурьхөрсний гүн ухаасын ханын бэхэлгээ. Орчин үед манай орнынөхцөлд хоорондоо шүргэлцсэн ба тодорхой зайтай, эсвэл огтлолцсон байрлалтайтөрөл бүрийн диаметртай төмөр бетон ба бетон гадсан шонгуудаар хана үүсгэх аргатехнологийг ихэвчлэн ашиглаж байна. (Зураг-1.а, б,в, г)

Зураг- 1. Төмөр бетон ба бетон гадсаншонгоор хийх бэхэлгээний ханын төрлүүд. a- хоорондоо зайтай байрласан;  б- шүргэлцсэн байрлалтай;  в- огтлолцсон байрлалтай;г- огтлолцсон төмөр бетон.  1- арматуртай гадсан шон;  2- арматургүй гадсан шон.

        Мөн зориулалтын нугалмал металл (шпунт)хавтан (Зураг-2, г), ган трубаг (Зураг-2,в) буурь хөрс ба гидрогеологийннөхцөл, баригдах барилга байгууламжийн зориулалт, ухаасын гүнзэргээс   хамааруулан  өргөн хэрэглэдэг. Эдгээр гадсан шонгууд,шпунтаас бүрдэх ханыг анкеран татуургатай ба хэвтээ хөндлөн тулаастай, эсвэлтатуурга, тулаасгүй (Зураг-2)хэлбэрээр төсөллөж барьдаг.

Зураг-2. Анкеранбэхэлгээтэй   ханын бүтээцлэлийн ерөнхий бүдүүвч. a- хөрсөн дэх хана; б- огтлолцсон төмөр бетон ба бетон гадсан шон бүтээцтэй хана; в- металл труба ашигласан хана; г-металл шпунтан хана;  f – хөрсөнд суулгаххэмжээ;  - ухаасын гүн.

       Барилгын буурь хөрсний ухаасын ажлыгбэхэлгээний хана байгуулсны дараа гүйцэтгэх шаардлагатай. Ухаж гаргасан хөрсийггадагш гаргахын тулд зай талбайн боломжтой нөхцөлд урьдчилан тооцож бэхэлгээхийлгүй орхисон хэсэгт налуу зам засаж экскаватор, өөрөө буулгагч машин орууланачиж зөөвөрлөн гаргана. Хэрэв зай талбай хязгаарлагдмал нөхцөлд хөрс ухагчмеханизмыг өндөр даацын кранаар өргөж бэхэлгээний ханын дотор оруулах ба  ухаж гаргасан хөрсийг өөрөө буулгах зориулалттайтусгай тэвшинд хийн кранаар өргөж гарган ачиж зөөвөрлөнө. 

       Зарим тохиолдолд барилгын гүйцэтгэгчбайгууллага буурь хөрсийг ухсаны дараа ухаасын ханын бэхэлгээний зурагтөсөл  хийлгэх хүсэлт гаргаж манайсудалгааны төвд ханддаг. Нэгэнт ухаас хийсэн нөхцөлд хөрсний бэхэлгээ хийхэдтехнологийн хувьд нэн төвөгтэй бөгөөд зарим талаар тавигдах чанарын шаардлага хангах боломжгүй учир болзошгүйэрсдэл осол гаргах шалтгаан болох өндөр магадлалтайг цаашид анхаарахшаардлагатай байна.

Зураг-3.Анкеран татуургатай (а), татуургагүй (б) хоорондоо зайтай байрлуулсан гадсаншон хана хөрсний ухаасын дараа харагдахбайдал.  

     Эдгээр гадсан шонгууд, шпунтаас бүрдэхханыг олонтөрлийн хийц загварын анкеран татуургатай ба хэвтээ хөндлөнтулаастай, эсвэл татуурга, тулаасгүй хэлбэрээр төсөллөж байгуулдаг. Анкеран татуургын ажлыг, хөрсийг татуурга байвал зохих зураг төслийн түвшинхүртэл ухсаны дараа гүйцэтгэх ба тухайн түвшний бүх татуургуудыг бүрэн хийсний дараа ухаасын ажлыгүргэлжлүүлэн гүйцэтгэх шаардлагатай. Анкеран татуургыг ханынбүтээцийг нэвт өрөмдөх, эсвэл  хоорондынзайгаар тусгай зориулалтын өрөмдлөгийн төхөөрөмжөөр налуу чиглэлтэй тооцоогоортогтоосон урттай өрөмдөж хийж бэхлэх технологийн дарааллыг Зураг 4-түзүүлэв.

Зураг-4. “Титан” загварынанкеран татуурга хийх технологийн дараалал. 

а - налуу өрөмдлөг; 

б – өндөрдаралтаар цементэн зуурмаг шахах; 

в – бэлэн болсон анкеран татуурга. 

1 –өрөмдлөгийн төхөөрөмж;  

2 – зуурмагдамжуулах труба;  

3 – цементэн зуурмагийнөндөрдаралтын насосны дамжуулга; 

 4 – анкеран татуурга; 

5 – татуургын гадна үзүүрийн металл бэхэлгээ.

     Буурь хөрсний гүн ухаасын анкерантатуургатай бэхэлгээний ханын тооцооны   жишээг Зураг 5-дүзүүлэв. Тооцооны дүнгээр ханын байгууламжид ямар төрлийн бүтээц ашиглах,түүний хөндлөн ба дагуу огтлолын хөшүүнчилэл, татуургатай байх эсэх, хөрсөнд суулгах гүн зэрэгбүтээцлэлийн шийдэл гаргана.

Зураг5. Бэхэлгээнийханын тооцооны загварчлал, ерөнхий жишээ

       Тодорхой нөхцөлд анкеран татуургахэрэглэх боломжгүй байдаг бөгөөд энэ нөхцөлд хөндлөн тулаас (Зураг 6) хэрэглэх,эсвэл ханын бүтээцийн хөшүүнчлэлийг нэмэгдүүлэх (гадсан шонгийн диаметрийгнэмэгдүүлэх, хоорондын зайг ойртуулах ба давхар эгнээгээр байрлуулах, хөндлөнтулаас ба диафрагм төсөллөх г.м) шаардлагатай болдог. Анкерантатуурга, тулаас хэрэглэснээр ханын тогтворын нөхцөлийгсайжруулах, гадсан шонгийн урт ба диаметрийгбагасгах боломж олгоно.  Бусадхялбар аргуудыг манай орны барилгын үйлдвэрлэлийн практиктухаасны гүн бага байх нөхцөлд мөн түгээмэл ашиглаж байна.

Зураг-6.Хөндлөн тулаастай гүн ухаасны ханын бэхэлгээ ба буурь суурийн ажил гүйцэтгэжбайгаа байдал

Гаднынорнуудад супер өндөр барилгыг зэргэлдээ байгаа өндөр барилгатай ойр зайд барихнөхцөлд тусгай  зориулалтын машин механизм ашиглажүргэлжилсэн цул төмөр бетон “ хөрсөн дэх хана” барих технологи (Зураг-7) ба бууххудаг загварын арга технологийг   өргөн ашиглаж байна. Манай орны нөхцөлд хөрсөнд ханабарих аргыг одоогоор ашиглаагүй байгаа бөгөөд ойрынирээдүйд баригдах барилгын өндөр ба харилцан байрлалын зайн талбайнаас  хамааран зайлшгүй ашиглах шаардлагатай болохнь тодорхой юм. 

Зураг-7. Хөрсөн дэххана байгуулах  ба ухаасын ажил гүйцэтгэхтехнологийн бүдүүвч.

       Гадаадын орнуудын туршлага ба судалгааныматериалуудаас үзэхэд ханын зузаан 1,50 метр ба гүний хэмжээ 50,0 метр хүртэлбайх боломжтой, анкеран татуурган болон бусад төрлийн тулаас ба диафрагмзагварын бэхэлгээтэй  байдаг. Энэ төрлийнтехнологи ашиглаж барьсан “хөрсөн дэх хана”-ын байгууламжийн жишээг Зураг 8-дүзүүлэв. Ухаж гаргасан хөрсийг дээр дурдсан кран ашиглан гаргах буюу конвейрэндамжуулга ашиглах аргыг өргөн хэрэглэдэг. 

Зураг-8.  ”Хөрсөн дэх хана” технологиор барьсан бэхэлгээний хана ба хөрснийухаасын ажил гүйцэтгэж байгаа байдал.

      “Хөрсөндэх хана” барих арга технологибусад төрлийн хөрсний бэхэлгээний байгууламжууд барих аргуудтай зориулалт,ажиллах зарчим, тооцооны загвар, гүйцэтгэлийн арга технологийн хувьд заримталаар адил төсөөтэй байдаг. Гэвч төмөр бетон гадсан шон ашиглах ба “хөрсөн дэх хана” байгуулах аргуудыг зөвхөнбуурийн ухаасын хана ба зэргэлдээ барилгаас ирэх хажуугийн даралтад ажиллахбэхэлгээний зориулалттай гэж манай олонх инженерүүд ойлгох хандлагатай байдагнь учир дутагдалтай юм. Эдгээр байгууламжийн бүтээцүүд хажуугийн даралтадажиллахын хамт ойролцоо байрласан өндрийн хувьд адил болон өөр өөр барилгуудынсуурийн улнаас доошхи босоо даралтын тархалтын давхацлын бүсэд үүсэх нэмэлтдаралтын ачаалалд ажиллах, түүнчлэн хөрсний усны түвшин их хэмжээгээрдоошлуулах үед түүнээс үүсэж болох эрсдэл, сөрөг нөлөөллөөс хамгаалах ба эдгээролон хүчин зүйлийг өндөр барилгын зураг төсөл боловсруулах үе шатанд  онцгойлон анхаарах шаардлагатай байна. Энэасуудлуудыг оршил хэсэгт дурдсан нэр бүхий дараачийн цуврал нийтлэлүүдэд авчүзэх болно.

 С.Нямдорж  ШУТИС, БАС, Геотехникийн судалгааны төв