Монгол улсын ХАБЭА–н тухай хуульдХАБЭА–н ажилтны үүргийн нэгийг “ХАБЭА–н сургалтын хэрэгцээг тодорхойлох, төлөвлөх, хөтөлбөр боловсруулах, сургалт зохион байгуулах, үр дүнг тооцох, тайлагнах чиг үүргийг хэрэгжүүлнэ” хэмээн заажээ. Заалтыг “ухаж” ойлговол түүнд:

1.  Сургалтын хэрэгцээг тодорхойлох;

2.  Сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулах, тухайлбал ХНХЯ–ын сайдын А/370 тоот тушаалаар батлагдсан “ХАБЭА–н сургалт явуулах болон шалгалт авах журам”–ын хавсралт хөтөлбөрүүдэд нийцүүлсэн өөрийн Сургалтын төв, мөн өөрийн байгууллагад зохион байгуулах нийт ажилтны, ХАБЭА–н асуудал хариуцсан ажилтныг бэлтгэх зэрэг нийт 20 гаруй сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулах;

3.  Сургалтын төлөвлөгөөг боловсруулах;

4.  Нэгж хичээлийн сургалтын хөтөлбөрийг боловсруулах, тухайлбал “ХАБЭА–н асуудал хариуцсан ажилтныг бэлтгэх” сургалтын хөтөлбөрийн “Модуль 3”–ийн 3–р хичээл “Цахилгааны аюулгүй ажиллагаа” (2 цаг) хичээлийн хөтөлбөрийг боловсруулах;

5.  Сургалтыг зохион байгуулах, ялангуяа ихэвчлэн насанд хүрэгсдийн сурах онцлогт тохирсон сургалтын арга зүйг сонгон хэрэглэх;

6.  Сургалтын үр дүнг үнэлэх, тухайлбал, суралцагчийн мэдлэгийн түвшин, суралцах үйл ажиллагааны үр дүнг үнэлэх, сургагч багшийн үйл ажиллагааны үр дүнг үнэлэх, сургалтын байгууллага үйл ажиллагааныхаа үр дүнг үнэлэх;

7.  Сургалтын үйл ажиллагааны тайланг боловсруулах, үйл ажиллагааг төгөлдөржүүлэх арга хэмжээний чиглэл, ололт, амжилтыг дүгнэн хэлэлцэх зэрэг олон талт үйл ажиллагааг хамааруулан ойлговоос зохино.

Нэгдүгээрт, сургалтын чухал болохын тухайд баримтаар үзүүлье. 

1 дүгээр зураг. Үйлдвэрлэлийн ослын тоо

1 дүгээр зурагт үзүүлсэн тоо баримтаас үзвэл, жилд дунджаар 369 осол бүртгэгдэж, дунджаар 404 хүн үйлдвэрлэлийн осол, мэргэжлээс шалтгаалах өвчлөлд өртөж, дунджаар 71 хүн нас барсан ажээ. Өөрөөр хэлбэл, өдөрт 1 осол бүртгэгдэж, 1...2 хүн осолд өртөж, 5 хоногт 1 хүн нас баржээ (“Safety first–2017” бага хурал.Г.Эрдэнэтөгс. МХЕГ).

Хоёрдугаарт, ажилтныг хэн аюулгүй ажиллах аргабарилд сургах вэ?, Хэн зөв хандлагад төлөвшүүлэх вэ?

Хэн гэдэг албан тушаалтан байх нь тодорхой мэт, өөрөөр хэлбэл ХАБЭА–н ажилтан мөн болох авч, түүний зэрэгцээ дунд шатны албан тушаалтнууд, ялангуяа ХАБЭА–н тухай хуулийн 27.5 дугаар заалтад хамаарах (аж ахуйн нэгж, байгууллагын хэлтэс, албаны дарга, нэгж, тасгийн ахлагч, тэдгээртэй адилтгах албан тушаалтан) удирдах ажилтнууд өдөр тутмын зааварчилгаа, ажлын байрны анхан шатны зааварчилгааг өгөх үүрэгтэй (“Хөдөлмөрийн аюулгүй ажиллагаа, эрүүл ахуй. Сургалтын зохион байгуулалт. Үндсэн дүрэм. MNS 4969:2000” стандарт) юм.

Үүнээс үзвэл, ХАБЭА–н ажил, ялангуяа ажилтныг аюулгүй, зөв ажиллах арга барилд төлөвшүүлэх соён гэгээрлийн ажил зөвхөн ХАБЭА–н ажилтны үүрэг бус, ерөөс бүх нийтийн үйл хэрэг болох нь харагдаж байгаа юм.

Гуравдугаарт, ХАБЭА–н сургалт хэмээх Монгол улсын нийт хүн амыг аюулгүй, зөв ажиллах арга барилд төлөвшүүлэх соён гэгээрлийн нөр их хөдөлмөрийн өгөөжийг хэрхэн дээшлүүлэх вэ?

Өдгөө манай улсын аж ахуйн нэгж, байгууллагууд, ХАБЭА–н Сургалтын төвүүд дэх ХАБЭА–н сургалт, зааварчилгааны зохион байгуулалтад дараах “онцлог” оршиж байна. Үүнд: 

-ХАБЭА–н сургалтанд хамрагдагчид насанд хүрсэн хүмүүс байдаг;

-Сургалтыг үндсэн мэргэжлийн биш, сургагч багшийн 7…10 хоногийн курс төгссөн хүн ихэвчлэн зохион байгуулж хичээл заадаг ба сургагч багшийн албан ёсны үнэмлэхтэй хүн маш цөөн;

-Боловсролын яамнаас тусгай зөвшөөрөл бүхий, их, дээд сургууль, Боловсрол судлалын хүрээлэн дээр сурган, сэтгэл судлалын мэргэжлийн эрдэмтэн багш нарын зохион байгуулдаг 45…60 хоногийн “Сургах зүйн боловсрол” дээд курсийг төгссөн, сурган, сэтгэлзүйн мэдлэгтэй, их, дээд сургууль, курсэд хичээл заах эрх бүхий сургагч багш маш ховор ажилладаг;

-2, 3 дугаар шалтгаан, мөн нийт ажилтны сургалтын цагийн багтаамж маш бага учраас насанд хүрэгсдийн онцлогтой уялдсан сургалтын дэвшилтэт аргуудаас оновчтойг нь сонгон хэрэглэдэггүй;

-Сургалтын чанарын үнэлгээг огт хийдэггүй, өгөөж нь ямар байсан тухайд үнэлгээ өгч, дүгнэлт хийдэггүй, суралцагч нараас “сэтгэл ханамжийн судалгаа” төдийхнийг бичүүлэн авч, тэр нь “сургалтын тайландаа хавсаргах” баримт л болж үлддэг;

-4, 5 дугаар шалтгаантай уялдан “сургалтыг зохион байгуулчихсан байх нь чухал” болохоос“ сургалтын үр дүнд ажлын байранд гарч буй зөрчлийн тоо хэмжээ ямар хэмжээгээр буурсан” тухайд ямар нэг статистик тоо баримт байхгүй. “Сургалтыг зохион байгуулчихсан байх нь чухал” болохын эрхэм зорилго нь байгууллагынхаа захирал (эзэн), ажил олгогчид “ажлаа хийчихсэн” болж дүгнэгдэх, мэргэжлийн хяналтын байгууллагын хяналт шалгалтад “бүдрэхгүй” байхад оршдог гэхэд хэтийдэхгүй;

-ХАБЭА–н хууль, тогтоомжийн талаар ХАБЭА–н ажилтнуудын мэдлэг маш сул;

-ХАБЭА–н ажилтнуудад сургалтын хэрэгцээг тодорхойлсон баримт, сургалтын хөтөлбөр, төлөвлөгөө байхгүй, тэдгээрийг боловсруулах мэдлэг сул учраас байгууллагуудад сургалтын тогтолцоо бүрдээгүй, сургалтын тогтолцоо хэмээх биеэ даасан ойлголт байхгүй;

-ХАБЭА–н ажилтнуудад сургалтын хөтөлбөр, нэгж хичээлийн хөтөлбөр (нарийсган ойлговол чадамжид суурилсан сургалтын хөтөлбөр!), түүний агуулгын дагуу өөрөө боловсруулж бэлтгэсэн конспект байхгүй

     -Сургалтын хэрэглэгдэхүүн, ялангуяа өөрийн боловсруулж хэвлүүлсэн ном, сурах бичиг, гарынавлага, тараах материал, презентаци (хураангуй хэлбэрийн конспект) маш ховор;

-Ажлыг аюулгүй гүйцэтгэхэд мөрдөх аюулгүй ажиллагааны заавар боловсруулах чадвар сул, бусдын бэлэн зүйлийг харилцаа холбооны бүх хэрэгслээр, ялангуяа фейсбүүкийн “Safety...”, “ХАБЭА...” хуудсуудаар дамжуулан “өгөхийг шаарддаг”, “нэхдэг”;

-Сургалт зохион байгуулах зориулалтын анги, танхим байхгүй зэрэг дурдвал “барагдахгүй” тооны алдаа дутагдлууд арилахгүй, цөөрөхгүй оршсоор байна.

Нэгэнт оршсоор буй дээрх алдаануудыг залруулах, ХАБЭА–н ажилтан, ХАБЭА–н сургагч нар сургалт хэмээх шинжлэх ухаанд суурилсан үйл ажиллагааг мөн чанараар нь зохион байгуулахын тулд энэхүү зөвлөмжийг хэрэгжүүлбэл бага ч атугай хувь нэмэр болох буй за.

Сургалтын ерөнхий арга ба зохион байгуулалтыг сайжруулах; сургалтыг системтэйгээр зохион байгуулах зэрэг олон арга байж болно. Энэ чиглэлээр зохиогч өөрийн сургалтын ажил ба сургалтын үр дүнд хийсэн судалгаа, дүгнэлтдээ тулгуурлан дараах зөвлөмжийг өгч байна. 

2 дугаар зураг. Сургалтын арга хэлбэрийн ангилал

3 дугаар зураг. Сургалтын идэвхгүй, идэвхтэй, харилцан идэвхтэй аргын шалгуур

Сургалтын идэвхгүй, идэвхтэй,харилцан идэвхтэй аргын тайлбарыг дор зургаар үзүүлэв.

4 дүгээр зураг. Сургалтын идэвхгүй арга

5 дугаар зураг. Сургалтын идэвхтэй арга

Харилцан идэвхтэй (Interactive) сургалтын аргуудыг дор тайлбарлъя.

Суралцагчид сэдвийн үндсийг ойлгуулж, сонирхлыг нь төрүүлсэн, нөхөрсөг, албан бус уур амьсгалтай орчин бүрдүүлж, харилцан мэдлэг эзэмшиж, зөв дадал, ур чадварыг төлөвшүүлэх, сургалтын өгөөжийг өндөр байлгах үүднээс идэвхтэй сургалтын дараах аргуудыг түгээмэл хэрэглэвэл үр дүнтэй байж болно.

 Үүнд:

6 дугаар зураг. Сургалтын харилцан идэвхтэй арга

1.  Сурах сэдэл, тэмүүлэл төрүүлэх аргууд:

-Олон талт хэлэлцүүлэг (нэг бүрийн хамгаалах хэрэгслийг оновчтой сонгох,эдэлгээ, олголтын нормыг хамтран тогтоох г.м);

-Санал бодлыг уралдуулах (ажилтанд өөрийнхөө ажлын байрны аюулыг илрүүлэх, эрсдэлийг үнэлэх, эмх цэгцийг сайжруулах чиглэлээр асуулт тавих, даалгавар гүйцэтгүүлэх г.м).

2.  Өөрийгөө илэрхийлэх чадварыг хөгжүүлэх аргууд:

-  “Бод, хамтар, хуваалц” (ХАБЭА–н талаар эдлэх эрх зөрчигдсөн аливаа асуудлаар санал бодлоо илэрхийлэх, дэд бүлгүүдэд хуваагдан тодорхой сэдвээр заавар боловсруулж түүгээр зааварчилгаа өгөх, сугалсан сэдвээр сургалт хийх г.м);

-Хэлэлцүүлэг–мэтгэлцээн (зургаас ажиглалт хийж ажлын байрны аюулыг илрүүлэх,түүнийг арилгах чиглэлээр дэд бүлгүүд харилцан мэтгэлцэх, сургалтын хэрэгцээ – сэдвийг тодорхойлуулах г.м)

3.  Жишиж харьцуулах арга:

-Орчны судалгаа (ижил үйлажиллагаа явуулдаг аж ахуйн нэгжийн ХАБЭА–н үйл ажиллагааны ололттой ба дутагдалтайталыг харьцуулан дүгнэх г.м).

Идэвхтэй сургалтын давуу тал нь ажилтны оролцоог дэмжиж, ажилтан төвтэй сургалтыг өрнүүлдэг, асуулт тавих замаар хэлэлцүүлэг, мэтгэлцээн өрнүүлж, хариултын үнэ цэнийг тодруулдаг, ажилтанд бодит чадвар, дадлага олгодог, сургалтын хэрэглэгдэхүүн (дүрс бичлэг, манекен, тренажер г.м) ашиглан сонирхлыг нь төрүүлж, асуудлын үндсийг ойлгуулдаг, сургагч ба ажилтнууд харилцан суралцдаг, ажилтнууд бие биедээ туслаж хамтдаа хөгжин, хамтаар ажиллах үйл ажиллагааг дэмждэг зэрэг хэд хэдэн давуу талтай.

Идэвхтэй сургалтын аргаар ажилтанд ХАБЭА–н зөв дадал олгохын тулд:

   -ХАБЭА–н мэдлэг (дүрэм, журам, зааврын шаардлага), 

   -Арга зүй (ажлыг аюулгүй гүйцэтгэх), 

  -Төлөвшил (аюулгүй ажиллагааны ач холбогдлын талаарх ойлголт, аюулгүй ажиллах эрмэлзэл, осолгүй ажиллах хүсэл, хамт олондоо санаа тавих, шинийг эрэлхийлэх, ажлыг аюулгүй гүйцэтгэх арга хэрэгслийн сонголт г.м) зэрэг ажлын байран дахь аюулыг илрүүлж, арилган, үүсч болох аливаа эрсдэлээс урьдчилан сэргийлэх хандлагад төлөвшүүлэх агуулгыг хэрэглэвэл үр дүнтэй.

Байгууллагын нийт ажилтны сургалтыг зохион байгуулах загвар нь дараах үндсэн таван бүрэлдэхүүн хэсэгтэй.

7-р зураг. Сургалтын зохион байгуулах загварын бүрэлдэхүүн хэсэг 

Зорилгын бүрэлдэхүүн хэсэг (зорилго) нь ажилтанд ХАБЭА–н мэдлэг эзэмшүүлэх, чадвар, дадал олгох, сэтгэлгээний хэв шинж ба харилцаа, хандлага төлөвшүүлэх гэсэн ажилтандур чадвар төлөвшүүлэхэд чиглэсэн зорилтуудыг цогцоор нь шийдвэрлэхэд чиглэнэ.

Онол–арга зүйн бүрэлдэхүүн хэсэг нь сургах зүйндараах зарчмуудыг агуулсан байна. Үүнд:

  - Судалгааны (танин мэдэхүйн)–ажилтны бие даасан, бүтээлч байдал, идэвхтэй оролцоог хангах;

   -Сургалтын агуулга, технологийг сургалтын зорилготой уялдуулсан байх;

   -Нийт ажилтны сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгцээнд тулгуурлан боловсруулах;

 -Ажилтан төвтэй сургалт– сургалтын үйл ажиллагааны үндсэн субъект нь ажилтан болохыг анхаарч сэдвийн үндсийг ойлгуулах, сонирхлыг төрүүлэх зарчмыг хэрэглэх;

   Сургалтын процессын цогц байдал–сургалтын үе шатуудыг төлөвлөх;

   Бүрэлдэхүүн хэсгүүд дэс дараатай, харилцан шүтэлцээтэй байна.

Агуулгын бүрэлдэхүүн хэсэг нь сургалтын агуулга ба технологийн үндсэн агуулгыг хамрах бөгөөд дараах дэс дараалсан хэсгүүдээс бүрдэнэ. Үүнд:

   -ХАБЭА–н урьдчилсан зааварчилгаа өгөх;

   -Ажлын байрны анхан шатны зааварчилгаа өгөх;

   -ХАБЭА–н сургалт явуулах;

  - Ажилтнаас ажлыг аюулгүй гүйцэтгэх арга, технологийн талаарх онолын ба практикийн мэдлэгийг сургалтын явц ба төгсгөлд авч үнэлгээ өгөн, дүгнэлт гаргах.

Технологийн бүрэлдэхүүн хэсэг нь дараах дэд хэсгүүдийг агуулна. Үүнд:

   -Хэлбэр–лекц, бие дааж судлах материал, манекен, тренажер ашиглан дадлага хийх, семинар–хэлэлцүүлэг, мэдлэгийг явцын дунд шалгах, 3D дүрс бичлэг үзэх, шалгалт;

 -Арга–яриа, график, дадлага, үзүүлэн таниулах, сэргээн сануулах, асуудал шийдвэрлэх, эрэл хайгуул хийх, судалгаа хийх;

 -Хэрэглэгдэхүүн–конспект, үзүүлэн таниулах материал, электрон файлууд, тараах материал, манекен,тренажер, 3D дүрс бичлэг, сургалт ба шалгалтын программ хангамж;  

  -Мэдлэг, чадвар, дадлыг хөгжүүлэх арга – бичиж боловсруулах, практикт хэрэгжүүлэх даалгавар.

Үр дүнгийн бүрэлдэхүүн хэсэг нь ажилтны мэргэжлийн ур чадварын нэг хэсэг болох ХАБЭА–н мэдлэг, чадвар, хандлагын түвшинг тодорхойлно. Ажилтны мэргэжлийн урчадвар нь дараах зургаан суурь чадварыг агуулна. Үүнд:

   -Аюулгүй ажиллах дэвшилтэт, үр дүнтэй аргыг зөв сонгож хөдөлмөрийн нөхцөлөө сайжруулах;

   -Ээлжийн үзлэг ба бусад хяналтыг тогтмол хийж хэвших;

   -Ажлааа юулгүй гүйцэтгэх;

   -Ажлаа аюулгүй зохион байгуулах (ажлын байрны эмх цэгцийг хангах);

   -Ажлын аюулын дүн шинжилгээг хийж, аюулыг илрүүлэн,устгаж, эрсдэлийг үнэлэх;

   -ХАБЭА–н мэдээллийг хүлээн авч, зөв шийдвэр гаргах. 

Ажилтны чадамжийн эдгээр суурь чадварууд тус бүртээ мэдлэг (ХАБЭА–н хууль тогтоомж, стандарт, норм дүрэм, зааврын шаардлагууд г.м), чадвар (аюулгүй ажиллагааны шаардлагын хүрээнд ажлаа гүйцэтгэх), хандлага (анхааралтай байдал, мөн чанар, идэвх чармайлт, өөртөө шүүмжлэлтэй хандах г.м) гэсэн тулгуур ойлголтыг агуулна. Энэ нь чадамжид суурилсан сургалтын хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх шаардлагыг агуулж байгаа юм.

Тэгэхээр ажилтны ХАБЭА–н зургаан суурь чадварыг өөр хоорондоо нягт шүтэлцээтэй «Мэдлэг» +«Чадвар» + «Хандлага» системээр тодорхойлж болно гэсэн үг.

Байгууллагын нийт ажилтны ХАБЭА–н сургалтыг энэхүү загвараар зохион байгуулж, улмаар хөтлөн явуулснаар сургалтын ажлын чанар дээшлэх төдийгүй үйлдвэрлэлд гарах ХАБЭА–тай холбоотой зөрчил, осолд дөхсөн тохиолдол, ослын тоо буурах ач холбогдолтой.

Зөвлөмж

«Мэдлэг» + «Чадвар» +«Хандлага» систем нь ажилтны ХАБЭА–н ур чадварыг дараах зургаан суурь чадвараар бэхжүүлж өгнө. 

Үүнд:

 -  “ХАБЭА–н мэдээллийг хүлээн авч, зөв шийдвэр гаргах” суурь чадвар. Энэ чадвар нь ажилтанд ажлыг гүйцэтгэхдээ ХАБЭА–н хууль тогтоомжийн бүхий л шаардлагыг биелүүлэх төлөвшлийг олгоно. Ажилтан өөрийн ба бусдын төлөө хариуцлага хүлээх суурь чадвар эзэмшинэ;

  - “Ажлын аюулын дүн шинжилгээг хийж, аюулыг илрүүлэн, устгаж, эрсдэлийг үнэлэх” суурь чадвар. Энэ чадварт тулгуурлан ажилтан ажлаа эхлэхдээ амь нас, эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлөх үйлдвэрлэлийн аюултай, хортой хүчин зүйлсийг илрүүлэн, боломжит эрсдэлүүдийг бүрэн үнэлж, улмаар ажлын туршид тэдгээрийг хянах хэвшилтэй болно. Ажилтан бие даан аюултай хүчин зүйлсийг устгах боломжгүй бол энэ талаар ХАБЭА–н тухай хуулиар олгогдсон эрхийнхээ дагуу шууд удирдлагадаа мэдэгдэнэ. Энэхүү чадвар бол “эрсдэлийг үнэлж, аюулыг устгах” суурь чадвар болно; 

  - “Ажлаа аюулгүй зохион байгуулах (ажлын байрны эмх цэгцийг хангах)” суурь чадвар нь ХАБЭА–н хууль тогтоомжийн мэдлэг, ажлын байрыг аюулгүй зохион байгуулах чадвартаа тулгуурлан өөрийн гүйцэтгэх ажлын байрныхаа эмх цэгцийг хангахад чиглэнэ;   

  - “Ажлаа аюулгүй гүйцэтгэх” суурь чадвар. Энэхүү чадвар төлөвшсөн ажилтан ажлаа аюулгүй гүйцэтгэх мэдлэг, чадвартаа тулгуурлан ХАБЭА–н хууль тогтоомж, норм, стандартын шаардлагыг хэрхэн биелүүлж байгаагаас түүний ажлын байран дээрээ зөрчил, осолгүй ажиллах баталгаа үүснэ; 

  -  “Ээлжийн үзлэг ба бусад хяналтыг тогтмол хийж хэвших” суурь чадвар. Энэ нь ажилтны ажлын цагийн туршид маш анхааралтай байж,өөрийн үйлдлийнхээ зөв эсэхийг ХАБЭА–н хууль, тогтоомжийн шаардлагад нийцүүлэн тасралтгүй цэгнэж, аливаа эрсдэлээс урьдчилан сэргийлж байх чадварыг илэрхийлнэ;

  - “Аюулгүй ажиллах дэвшилтэт, үр дүнтэй аргыг зөв сонгож хөдөлмөрийн нөхцөлөө сайжруулах” суурь чадвар. Энэ чадвар нь бүх шатны албан тушаалтан, ажилтан ажлын цаг дууссаны дараа хийсэн ажлаа бүхэлд нь дүгнэж, цаашид үйлдвэрлэлийн аюултай, хортой хүчин зүйлсийн нөлөөллийн түвшинг бууруулах талаар санал, санаачлага гаргадаг зан үйлд төлөвшүүлнэ.

Н.Очирбат

(NCD групп. ХЭМАБ–ын Албаны дарга)