Гандантэгчэнлин хийдийн цогчин дуган

Шашин үүссэн цагаасаа хүний амьдралын салшгүй хэсэг байсаар ирсэн  нь шашны барилгууд эрт ба дундад зууны үеийн архитектурын сүр жавхлант аугаа уран барилгуудын ихэнхийг бий болгоход хүргэсэн  юм. Шашин  бүрээс хамаарч сүм дуганы хэв маяг, хэлбэр харьцаа харилцан адилгүй боловч ижил төстэй шинжүүд олон бий. Тухайлбал хот төлөвлөлтийн архитектурын шинжийг цогцолбор хэлбэрээр гаргахдаа эзлэхүүний орон зайн шийдлийг ландшафтын архитектуртай нягт холбоно.

Өөрөөр хэлбэл архитектурын үндсэн 3 хэлбэрийг алийг нь ч орхигдуулдаггүй байсан.

Ихэнх сүм, дуганд мөргөл, нийтийн цугларах хэсэг нь төвдөө ба түүнээс дээших орон зайд байрлах байгалийн гэрэлтүүлэг бүхий гол дээврийн хэсэг нь бусад ашиглалтын болон зохиомжийн зориулалттай дээврээс илүү нүсэр том байх нь зохиомжийн төв болох бөгөөд барилгын сүр жавхланг тэнгэр өөд нэмнэ. Мөн уран барилгачин, урандархан, уран барималчин, уран зураач нарын нарийн ур чадварыг гадаад болон дотоод чимэглэлд  яг ижил, нягт шаарддагаараа сонгодог уран барилгын хэв шинжтэй төстэй.

Буддын архитектур нь анх МЭӨ 500 оны үеэс Энэтхэгт үүссэн гэж үздэг ба зүүн болон зүүн хойд Азийн олон оронд (Төвд, Тайланд, Хятад, Япон,Солонгос гэх мэт) тархан хөгжиж 15-р зуунд Монголд  Буддын архитектур илүү хөгжиж 17-р зуунаас  эрчимтэйгээр хүрээ, хийд, сүм,дуган баригдаж  эхэлсэн байна. Улмаар 1900 оны эхэн үе хүртэл хамгийн багадаа 700 орчим хийд, сүм, дуган баригдсан гэсэн тоо, баримт  байна. Дээрх архитектурын дурсгалуудын туурь болон одоо үлдсэн биет өвүүд,  15-р зуунаас өмнөх үеийн хотуудын туурь,  хаад, ноёдын орд, өргөөний туурь зэргээс харахад Монгол улс нүүдлийн амьдралын хэв маягтай байсан учраас архитектур, тэрдундаа суурин архитектур хөгжөөгүй гэсэн ойлголт нь өрөөсгөл юм. Түүхийн явцад бүрэн бүтэн байдлаар нь тордож, авч үлдэж чадаагүй, их хэлмэгдүүлэлтийн үедолон хийдийг устгасан нь нүдэнд харагдах архитектурын биет өвийг багасгаж тийм ойлголтыг төрүүлж байгаа юм. Аль улс, ямар шашны нөлөөгөөр гэдгээс үл хамааран тухайн газар нутагт баригдсан барилга, байгууламж тухайн улсын архитектурын түүх, дурсгал болон үлддэг юм. 

Сүм гэж ихэвчлэн бурхан шүтээн залах, мөргөлийн барилгыг хэлдэг бол дуган гэдэг нь олон тооны лам хурах (108) хийдийн гол барилгуудын нэг юм. Зарим хийдэд цогчин дуган байгуулагдаж хурснаар хийд бий болсонд тооцогддог байсан ба аль ч хийдийн цогчин дуганы төлөвлөлт давтагддаггүй байна.

Христосын сүмийн архитектурт мөн шүтээний болон мөргөлийн зориулалттай жижиг хэмжээний  барилгыг Church буюу  сүм гэдэг бол Cathedral буюу дуган нь сүсэгтэн олноороо цугларах нүсэр хэмжээний байгууламж байдаг. 

Суварга нь анх Энэтхэгт үүсч, зүүн Азийн орнуудад хөгжсөн ба  Stupa буюу шүтээний байгууламж бөгөөд дотроо гол төлөв задгай нэг орон зайтай, эсвэл цул байх тохиолдол байна. Pagoda  буюу суварган байшин нь олон давхар цамхаг хэлбэртэй байх ба ихэвчлэн 5 давхар байна. Дацан нь буддын шашны сургууль бол түүхийн сүмд тухайн хийдийн баригдсан талаар бичсэн байдаг. Хийд нь сүм, дуган, дацан, суварга, асар хаалга, хана  гэх мэт олон байгууламжаас бүрддэг тул сүм хийд биш хийд, сүм дуган гэж дарааллуулах нь зөв байж болох  юм. 

Эрдэнэ зуухийдийн Алтан суварга                 

Буддын архитектурын орон бүрт тархсан хэв маягийн хувьд шашны нэг гүн ухаан, бэлгэдлээсээ шалтгаалан олон талаараа ижил төстэй байдаг нь Дорны архитектур гэсэн ерөнхий судлагдахуун, урсгалыг үүсгэх ба энэ нь мөн хөрш зэргэлдээ орнуудын архитектур бие биедээ харилцан нөлөөлдөгтэй холбоотой.  Иймээс ихэнх буддын архитектурт 2-3 орны хэв шинж хосолсон байдаг. 

Сүм, дуганы ерөнхий хэв маяг

Энэтхэг сүмд олон давхар шаталсан орд болон суварган хэлбэрийн цөөн тооны өнгөтэй сүм  голлож майхан оройтой, шүрэн шүтээн бүхий хийцлэл ховор байдаг бол Хятад, Солонгост ийм төрлийн модон хийцлэлтэй, паалан дээвэр бүхий, чулуун ханатай сүм зонхилно. Өнгөний хувьд улаан, шар, хүрэн, ногоон, цэнхэр гэсэн үндсэн өнгийг түгээмэл ашиглана. Хятад сүмд хананы өндөр, дээврийн өндөртэй ижил эсвэл ойролцоо байна./зураг/

Төвд сүм бусад орны хэлбэрээс ялгахад харьцангуй хялбар бөгөөд ихэвчлэн цагаан өнгийн өндөр, хавтгай дээвэр бүхий ханатай, цонхны хэмжээ жижиг ба дээврийн давхар, дээвэр нь майхан оройтой, харьцангуй жижиг байдаг. Ханын налуу 10 градус байх ба энэ нь газар хөдлөлтийн хүчинд тэсвэртэйгээс гадна дээврийн ур хийцийг ойроос хүмүүст илүү тод харуулах зорилготой. 

Тайланд сүм олон шаталсан дээвэр бүхий суварган хэлбэрийн оройтой, тэнгэр өөд хэт тэмүүлсэн ганжиртай байна.

Японы буддын архитектур бусад орны хэв маягаас нэлээдгүй ялгардаг бөгөөд үндэсний хэв шинжийг онцгойлон тусгадаг. Ихэвчлэн цөөн тооны буюу 1-2 өнгө ашиглах ба шүрэн шүтээн, дам нурууны хийц энгийн, деталь багатай, хүрэн өнгийн вааран дээвэр голдуу  байна. Шүтээний сүмийг 13 үетэй өндөр ганжир бүхий суварган байшинтай хослуулна. Дээврийн чимэглэлд Япон үндэсний баатрын хувцасны деталиас  оруулна. 

Монгол буддын архитектурын хувьд Монгол-Төвд (Майдарын дуган) Төвд (Эрдэнэ зуу, Лавиран), Монгол-Хятад (Богд хааны ногоон ордон, Лавиран), Төвд- Хятад- Монгол (Гандан тэгчинлэн хийд, Мэгжид Жанрайсиг бурхны сүм), Монгол (Дэчингалав, Батцагаан) гэсэн хосолсон болон дан хэлбэрүүд байна. Төвд-Хятад, Монгол-Хятад загварууд голлох ба их хүрээний төвд байсан Дэчингалавын сүм нь хэлбэр, харьцааны хувьд давтагдашгүй бөгөөд Монгол гэр мэт зөөвөрлөх боломжтой хийцтэй, өвөлдөө эсгийгээр бүрж, зундаа даавуугаар нимгэлдэг байсан байна.    

Бат цагаан дуганы хувьд геометрийн энгийн хэлбэртэй, элдэв чимэглэлгүй, барих өртгийг хэмнэснээрээ онцлогтой юм.

Исламын болон Христосын архитектурт байгуулалт ихэвчлэн 2 талын тэгш хэмтэй байдаг бол Буддын архитектурт байгуулалт 2 болон 4 талын тэгш хэмтэй байх нь олонтаа.   

Дэчингалбын сүм /Шар бүсийн ордон/ 

Амгалан-Энхийн хаалга /Богд хааны   ногоон ордон/

Орчин үеийн сүм, дуганы архитектур.

Улаанбаатар хот болон аймаг орон нутагт сүүлийн жилүүдэд багагүй хийд, сүм, дуган баригдаж байгаа бөгөөд хэв маягийн хувьд Монгол, Төвд, Хятад аль ч загвараас хослуулж байна. Гэвч  барилгын их биеийг модерн хэв маягаар ямар ч чимэглэлгүй, энгийн хэлбэртэй, орчин үеийн материалаар хийж байгаа мөртлөө дээврийн хийцийг сүмийн үндсэн хэлбэр, харьцаагаар өөрийнх нь дэг журмын дагуу мод, төмөр, вааран дээвэр гэсэн уламжлалт материалаар хийж байгаа нь хэв шинж, гоо зүйн хувьд огт зохицолгүй бөгөөд зарим тохиолдолд шүрэн шүтээн, унь мод зэрэг чимэглэл болон хийцийн зориулалттай элементийг  даац авах бус зөвхөн үзэмж төдий наах тохиолдол нэлээдгүй байна. Сүм, дуганы зураг төслийг анхны санаа, концепц боловсруулах шатандаа 20-р зуунаас өмнө хүндсэн  өнгө төрхөөр эсвэл функц, хэлбэр, харьцаанаас  нь санаа авч буддын архитектурын хэв шинжийг тодорхой харуулсан орчин үеийн хэв маягаар  элдэв чимэглэлгүй төлөвлөж архитектурын шинэлэг материал ашиглах нь зөв юм.  Мөн тухайн газрын архитектурын чуулбарыг бодолцож сүм, дуганы барилгын хэв шинж, өндрийг тухайн орчны  хийд, сүм, дуганболон  орчин үеийн барилгатай зохиомжлон төлөвлөвөл  хотын өнгө үзэмжид эерэгээр нөлөөлнө.   

Цогчиндуган-таталбар

Хувилбар-1.  20-р зуунаас өмнөх хэлбэр                      Хувилбар-2.    Чимэглэлгүй, орчин үеийн хэлбэр