Монгол улсын барилгын салбарын бүтээн байгуулалт манай улсад төдийгүй дэлхий дахинд идэвхжиж, орчин үеийн хүмүүсийн хэрэгцээ, шаардлагад нийцсэн, инженерийн нарийн ур хийцтэй шийдэл бүхий байгаль орчинд ээлтэй барилга, байгууламж ихээр барих хандлагатай болж байгаа хэдий барилгын чиглэл тус бүр нэгэн жигд хөгжиж чадахгүй байна.

    Агаарын найрлага нь азот,   хүчил төрөгч, инертийн хий, нүүрс хүчлийн хий, хүхрийн исэл, бусад хийнээс бүрддэг. Агаарын бохирдолд нэрлэгдээд байгаа хийнүүд  СО2 (0.05%), SO2 (0.02%) нь агаарын найрлаганд байдаг боловч байх хэмжээнээсээ хэтэрсэн нөхцөлд хортой болдог ба үүнийг    бид уушгаараа маш сайн мэдэрдэг. Хүн өдөрт 24 кг агаар амьсгалдаг бөгөөд энэ нь өдөрт уусан усны хэмжээнээс дор хаяж 16 дахин их байдаг. ОХУ-ын Эрүүл мэндийн шинжлэх ухааны академийн судлаачдын мэдээлснээр ердийн байранд лак, будагны утаа, тавилга цавуу, ширхэгийн самбар, гэр ахуйн химийн бодис, антропотоксин - хүн ба гэрийн тэжээвэр амьтдын амин чухал бүтээгдэхүүнээс 150 орчим төрлийн химийн бодис ялгардаг. Эдгээр химийн хольц нь хүний биед сөргөөр нөлөөлж, ажиллах чадварыг муутгаж, ядарч, сульдан анхаарал буурахад хүргэдэг бөгөөд  фенол, формальдегид, нүүрсустөрөгч гэх мэт нь хорт хавдар үүсгэх гол шалтгаан болдог. Мөн орон байрны дотор агаарын чанар муу байх нь амьсгалын замын ба арьс, харшлын өвчин үүсгэдэг. Иймээс агаар сэлгэлтийн системийг доторх агаарын эрүүл ахуй ба тав тухтай орчныг бүрдүүлэх, технологийн ажиллагааны шаардлагыг хангахаар  төлөвлөдөг. 

Өрөө тасалгаа, цех тасагт хүмүүс ажиллаж  амьдрах ба технологийн үйл ажиллагаа хэвийн  явагдахад дотор агаарын бичил уур амьсгалын тохиромжтой нөхцөл зайлшгүй шаарддагатай байдаг. Шаардлагат үзүүлэлт бүхий агаарын орчин  нь  ажиллаж буй хүмүүсийн эрүүл ахуйн буюу үйлдвэрлэлийн технологийн хэвийн ажиллагааг хангадаг. Үүнийг агаар сэлгэлтийн системээр  өрөө, цех тасагт   агаарыг солилцуулах замаар гүйцэтгэдэг. 

Өрөө тасалгаанд зориулалт ба технологийн ажиллагаанаас хамаарч дулаан, чийг, тоос, хортой бодис, уур, хий зэргүүд ялгарах ба төрөл хэмжээ нь харилцан адилгүй байх ба зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс зөрчигдвөл хүний эрүүл мэнд, үйлдвэрийн хэвийн ажиллагаанд сөргөөр нөлөөлдөг. 

Ингэж өрөө тасалгаанд ялгарч байгаа бодис, хортой зүйлийн хэмжээ, төрөл нь өөр учраас агаар сэлгэлтийн систем  мөн л өөр өөр горимд ажиллах шаардлагатай болдог.

Дулаан, чийг зэрэг нь хүний ба үйлдвэрлэлийн технологийн үйл ажиллагаанд зайлшгүй шаардлагатай боловч байх естой хэмжээнээсээ хэтэрвэл хортой зүйл болдог.

Өрөө тасалгаанд хүний эрүүл мэнд ба технологийн үйл ажиллагааны хэвийн нөхцлийг хангах шаардлагат агаарын орчинг зохион байгуулалттай  агаарын солилцоогоор зохицуулан бий болгоно. 

⮚     Агаар солилцоо гэдэг нь өрөө, тасалгаанаас бохирдсон агаарыг зайлуулж цэвэр  агаарыг оруулан өгөхийг хэлдэг.

⮚    Агаар сэлгэлт гэдэг нь өрөө тасалгаа, цех тасагт шаардлагат агаар солилцоог хангах арга хэмжээний иж бүрдлийг хэлнэ.

⮚         Агаар сэлгэлтийн систем гэдэг нь шаардлагат үзүүлэлттэй тооцоот, агаар солилцоог хангах тоног төхөөрөмж, дамжуулах хоолой бүхий инженерийн иж  бүрэн хийц бөгөөд   зорилго нь өрөө тасалгаа, цех тасагт  шаардлагат  үзүүлэлт бүхий  агаарын орчинг бүрдүүлэх  явдал юм. 

Иймд агаар сэлгэлтийн систем  дараах үндсэн хоёр шаардлагыг хангах ёстой.   Үүнд :

1. Ариун цэвэр, эрүүл ахуйн шаардлага. / Энэ нь өрөө тасалгаа, цех тасгийн доторх агаарын орчин нь хүмүүсийн ажиллах нөхцөлд бүрэн нийцсэн байх /

2. Технологийн шаардлага. /Энэ нь үйлдвэрлэлийн технологийн ажиллагаа тасралтгүй хэвийн явагдах агаарын орчинг бий болгон түүнд бүрэн нийцсэн байх /  

Агаар сэлгэлтийн системээр барилга доторх эрүүл ахуй, технологийн шаардлагыг хангахын тулд тухайн өрөө тасалгааны эрүүл ахуй ба технологийн үйл ажиллагааг сайн судлаж төслийн ба технологийн даалгаврыг үндэслэн  түүнийг хангахаар төлөвлөх хэрэгтэй. 

Агаар сэлгэлтийн системийг агаар солилцоо ба үйлчлэх хүрээгээр нь ангилан барилгын зориулалт, төрөл хэмжээнээс нь хамааруулж доорх систем, төрлөөр төлөвлөх  нь барилгын норм, дүрмийг хангах үндэс болно.Үүнд:

⮚       Агаар сэлгэлтийн оруулах систем.  Энэ нь өрөө тасалгаа, цех тасагт шаардлагат үзүүлэлт бүхий цэвэр агаар оруулна.

⮚       Агаар сэлгэлтийн зайлуулах систем. Энэ нь өрөөнөөс бохирдсон агаарыг зайлуулна.

       ♦  Өрөө тасгийн  нийт эзэлхүүнээр агаарыг солилцуулж байвал ерөнхий солилцооны систем  гэж нэрлэнэ.

      ♦ Хортой зүйл ба бохирдлого ихээр ялгаруулдаг тоног төхөөрөмж буюу ажлын байрын  дэргэд ба дотор  нь агаарыг солилцуулж байвал байрын систем гэнэ.

       ♦ Агаарыг шилжүүлэн тээвэрлэх аргаар  нь:

⮚     Ердийн ажиллагаатай. Энэнь халсан ба хөрсөн агаарын эсвэл дотор ба гадна агаар нягтын зөрүүнээс ньүүсэх ердийн эргэлтийн даралтаар ажиллахыг хэлнэ.

⮚    Албадмал  /механик/ ажиллагаатай. Энэ нь сэнс буюу хүч үүсгэх төхөөрөмжийн тусламжтайгаар агаарыг хөдөлгөөнд оруулан шилжүүлэн тээвэрлэнэ.

Орон сууцны барилгад ердийн ажиллагаатай, олон нийт, үйлдвэрийн барилгад ердын ба албадмал ажиллагаатай оруулах ба зайлуулах холимог системүүдийг өрөө тасалгааны зориулалтаас хамааруулан төлөвлөх нь тохиромжтой.

1 дүгээр зураг. Орон сууцны ердийн ажиллагаатай системийн тойм.

      А-цуглуулах суваггүй; Б-цуглуулах босоо сувагтай; В-адарт цуглуулах хэвтээ сувагтай;  Г - дулаан адарт нэгтгэн гаргах зонттой.

Өрөөнүүдийн агаарын чанар нь агаар сэлгэлтийн системийн үр ашгаас хамаарах ба үр нөлөөгдутуу үнэлэх нь орон сууцанд амьдардаг хүмүүсийн ая тухыг  алдагдуулдаг. .

Өндөр барилгад зөвхөн дээрх шаардлагыг хангах бус гал түймрийн үед  авран хамгаалах, гал түймрийн утаа тархах,хүмүүсийн дүрвэх гарцыг утаанаас хамгаалах зорилгоор гал гарсан өрөө, хонгилоос утаа сорох, хүмүүсийн дүрвэх хөдөлгөөнийг хангахын тулд хоёрдугаар,  төрлийн шатанд, гуравдугаар төрлийн шатны гонх, цахилгаан шатны шахтанд тус тус даралттай агаар өгөх, дундын хонгилд агаар өгөх механик ажиллагаатай систем төлөвлөвөл зохино.

        4 дүгээр зураг. Гал тогоо болон ариун цэврийн өрөөний агаар сэлгэлт 

 Барилгын ажлын нэгдүгээр шат буюу зураг төслийн явцад хэрэглээ болон технологийн дэвшлийг тусгахгүй байх, барилгын бусад чиглэлийн дутагдалтай талыг ойшоохгүй байх хандлага ажиглагдаж байна. 

Тухайлбал, орон сууцны гал тогооны өрөөнд агаар сэлгэлтийн нэг ширхэг салбар хоолой төлөвлөх нь тохиромжгүй. Учир нь хиншүү сорогч төхөөрөмжийг гал тогооны өрөөнд нэг байхаар төлөвлөх нь сорох сараалжид холбоход гал тогооноос сорогдох агаарын ердийн даралтын зөрүүгээр ажиллах зарчим алдагдаж, агаар сэлгэлт хийгдэхгүй, чийгшил ихтэй, уур, дулаан, үнэр гарахгүй байх, цаашлаад мөөгөнцөр үүсэх гэхмэт сөрөг үр дагаврыг дагуулдаг байна.

Иймд хиншүү сорогч болон гал тогооны өрөөний таазнаас тус тусад нь салбар шугам төлөвлөөд, босоо ерөнхий шугамд холбох нь хэдийгээр сувгийн хэмжээ томорч, өрөөний ашигтай талбайгаас хасагдах дутагдалтай ч, дээрх сөрөг үр дагаврыг бууруулснаар ашиглах хугацаа уртсаж, хэрэглэгч эрүүл орчинд урт удаан амьдрах давуу талыг бий болгох юм. 

5 дүгээр зураг.  Өрөөний агаарын хөдөлгөөний чиглэл

 Энэ нь орон сууцны барилгад агаар цонх, хаалгаар орж, агаар сэлгэлтийн шахт, сараалж руу чиглэх зарчмаар ажиллана.

Зураг төсөлд гардаг нийтлэг алдааг засах шаардлага: 

⎯   Зураг төсөл зохиогчид өрөө, цех тасгийн зориулалт, технологи ажиллагаа, тоног төхөөрөмж, хүмүүсийн тооноос хамааруулан хортой зүйлийн ба солилцуулах агаарын зарцуулалтыг дутуу тооцох, эсвэл тооцоо хийхгүйгээр төлөвлөж байгаа нь агаар сэлгэлтийн системийн, үр дүнг бууруулж ач холбогдлыг үгүйсгэхэд хүрч байна.

⎯  Агаарын урсгалыг зохион байгуулахдаа БНбД 41-01-11 “Халаалт агаар сэлгэлт ба кондиционер” норм дүрмийн шаардлагыг мөрддөггүй. 

⎯   Өндөр барилгуудад утаанаас хамгаалах системийг орхигдуулах, төлөвлөсөн ч инженерийн тооцоололыг судалгаа, дүгнэлтгүйгээр хийж шийдэл гаргаж байна. Ер нь  утаа зайлуулах системийн төлөвлөлт дутуу, тааруу, ашиглалтанд  шалгаж хүлээж авдаггүй, ажиллагааг байнга шалгадаггүй зэрэг дутагдал байна.  

⎯      Агаар сэлгэлтийн системийн тоног төхөөрөмж, агаар дамжуулах хоолойн холболтыг огцом болон буруу эргэлттэй, шилжвэрийг хэт богино хийснээс болж, тухайн системийн даралтын алдагдал ихсэж, агаар сэлгэлтийн систем хүчин чадалдаа хүрч ажилладаггүй.

⎯  Мэргэжлийн бус болон мэдлэг чадвар, дадлага туршлагагүй, дөнгөж төгссөн мэргэжилтнүүд халаалт, агаар сэлгэлтийн системийн зураг төсөл хийж байгаа нь шаардлагад хүрэхгүй, тэнцхээргүй байна. 

⎯      Зураг төсөл боловсруулж буй барилгын чиглэл бүрийн мэргэжлийн инженерүүдийн зураг төслүүд хоорондоо уялдаа холбоо байхгүй. 

⎯      Тоног төхөөрөмжийн сонголтын үед хүчин чадлыг хэт нөөцтэй авч байгаа нь    үргүй зардыг нэмэгдүүлжбайна.  

⎯      Гүйцэтгэгч компаниудын хувьд зураг төсөлтэй танилцахгүй угсралтын ажлыг хийх, зохиогчийн зөвшөөрөлгүй дур мэдэн өөрчлөлт хийдэг.

Агаар сэлгэлтийн системийн үр өгөөж, ач холбогдлыг сайжруулах 

⎯   Өрөө тасалгааны агаарын урсгалыг бага бохирдолттой бүсээс их бохирдолттой бүс рүү чиглүүлэхийн зэрэгцээ өрөөнд агаарын урсгалгүй   бүсгүй байхаар  төлөвлөнө. Харин бохирдол ихтэй өрөө тасалгаанд байрын соролтыг бохир агаар өрөөтасалгаанд тархахгүй байхаар төлөвлөх хэрэгтэй. 

⎯   Одоо барьж буй барилгууд нь дулаан алдагдал багатай, хийц бүтээц нь битүүмжлэл сайтай тул ердийн агаар сэлгэлтийн системийг боломжтойхэсэгт  төлөвлөх хэрэгтэй.

⎯   Халаалт, агаар сэлгэлтийн системийг чанартай төлөвлөхийн тулд зураг төсөл зохиогчдын мэдлэг, чадварыг сайжруулах, сургалт зохион байгуулах, тусгай зөвшөөрлийг мэргэжилтний чадварыг харгалзан олгодог байх.  

⎯    Мөрдөж буй норм, дүрэм, стандартыг олон улсын норм дүрэмтэй уялдуулан үе шатаар хэсэгчлэн шинэчлэн сайжруулах арга хэмжээг авах. 

⎯     Нарийн мэргэжлийн зөвлөл тухайлбал Халаалт, агаар сэлгэлтийн мэргэжлийн зөвлөлийг тэргүүлэх инженерүүд, их, дээд сургуулийн эрдэмтэн багш,зураг төслийн зөвлөх инженер, шинжлэх ухаан, эрдэм шинжилгээний байгууллагад ажилладаг  эрдэмтдийн бүрэлдэхүүнтэй яам, төрийн байгууллагаас хараат бусаар байгуулж, тулгамдсан асуудлыг шийдвэрлэх нь зүйтэй.

⎯      Мэргэжлийн зөвлөл нь тухайн чиглэлийн сургалт хөтөлбөрийг боловсруулах, сургалт зохион байгуулах, магадлал хийх, орон тооны бус экспертүүдийг томилох, тухайн чиглэлийн зураг төсөл зохиох тусгай зөвшөөрлийг олгоход оролцдог байх.  

⎯      Зураг төслийн инженер техникийн ажилтнуудыг олон улсынжишигт дөхүүлэх, чанаржуулах, зургийн үнэлгээг нэмэгдүүлэх, зургийн төрлийн чиглэлээр төрөлжүүлэн мэрэгжүүлэх. 

⎯      Систем төлөвлөх үед дуу шуугиан, доргион чичирхийлэл, цанталт, хөлдөлтөөс  бүрэн хамгаалах техникийн арга хэмжээ авах, шаардлагатай бол нэмэлт төхөөрөмжөөр тоноглох. 

⎯  Томоохон барилга байгууламжийн агааржуулалтын системийн төхөөрөмжийг техникийн давхар ба сорох системийн тоног төхөөрөмжийг дээвэр дээр ба дээд хэсэгт зориулалтын өрөө тасалгаанд төлөвлөх нь илүү тохиромтой. 

⎯      Ердийн агаар сорох системийн босоо хоолойг дулаалах, давхар хоорондын хучилтыг галд тэсвэртэй материалаар битүүмжлэх шаардлагатай. 

Өндөр барилгын агаар сэлгэлтийн системийг барилгын өндөржилт ба өрөө тасалгааны зориулалтаас хамааруулан дараах байдлаар төлөвлөж болно.

6 дүгээр зураг.  Өндөр барилгын агаар сэлгэлт

Боломжит шийдэл:

⎯  Өндөр барилгын ердийн агаар сэлгэлтийн системд бохир агаарын урсгалыг цэвэр агаараар солихыг ердийн соролтын аргаар хийж болдог. Соролт нь сорох агаарын хоолойд даралтын ялгавараар бий болдог.   

⎯     Ердийн аргаар бохир агаарыг зайлуулах, цэвэр агаарыг  албадмалаар өгч  сэлгэх,  эсвэл агаарыг салхивч, завсар, нүхээр оруулж, зайлуулах агаарыг сэнсний тусламжтайгаар механикаар сорох холимог аргаар шийдэж болно. 

⎯     Агаар сэлгэлтийн албадмал системд оруулах ба зайлуулах агаарын урсгалыг мөханик төхөөрөмжөөр бие даасан ба төвлөрсөн байдлаар гүйцэтгэх нь тохиромжтой. Ингэхдээ сорох сэнсийг агаар сорох хоолойн гаралт дээр, оруулах агаарыг рекуператороор халааж ба хөргөн сараалжаар дамжуулан өрөө тасалгаанд өгөхөөр зохицуулах хэрэгтэй. 

Ц.Уранцэцэг Доктор (Ph.D), МУ-ын зөвлөх инженер

Ц.Дашдорж Дэд профессор (Ph.D), МУ-ын зөвлөх инженер