Цементийн үйлдвэрлэлийнтухай: Чехословак улсын техник эдийн засгийн тусламжаар байгуулсан Дарханы цементийн заводыг 1968оны 10-р сарын 19-нд хүлээн авснаар манай оронд цементийн үйлдвэрлэл хөгжиж эхэлсэн түүхтэй бөгөөд 1983 онд Хөтөлийн Цемент шохойн үйлдвэр ашиглалтад орсноор жилд 685 мянган тн цемент үйлдвэрлэх нийлбэр хүчин чадалтай энэ хоёр үйлдвэр 2010-аад оныг хүртэл  эх орныхоо цементийн хэрэгцээг хангаж иржээ.

Цутгамал бетоны үйлдвэрлэл эрчимтэй хөгжсөнөөр цементийн хэрэглээ эрс нэмэгдэж, Монгол улс 2009онд 0.5 сая тонн цемент импортолж байсан бол 2015 онд 1.5 сая тонн болж, цементийн нийлүүлэлтийн 90 хувьтай тэнцжээ. 

Импортыг орлон цементийн хэрэгцээг дотооддоо үйлдвэрлэж хангах Мега төслүүдийн аяныг эхлүүлж, 2010-2012 оны хооронд Монцемент, МАК, Хөтөл(технологи шинэчлэл) зэрэг Монголын компаниудаас гадна Хятадын төрийн өмчит CUCC “Мөнхийн баян гал” ХХК-ийн жилд тус бүр нэг сая тонн цемент үйлдвэрлэх хүчин чадалтай үйлдвэрүүдийг 2015-2016 онуудад ээлж дараалан ашиглалтад оруулсан. 2018 он гэхэд энэ дөрвөн үйлдвэр Монголын цементийн импортыг орлож,  нийт хэрэгцээний  90 хувийг дотоодоос хангах боломжтой болов.  

2015 оны 8-р сард цементийн импортын албан татварыг 5-20% болтол өсгөсөн Засгийн Газрын 332 дугаар тогтоол хэрэгжсэнээр импортын цементийн хэмжээ нь 1 сая 525 мянган тонноос 91 мянган тонн болтлоо багасч, гадагшаа урсах долларын хэмжээ нь 5 сая болтлоо буурсан байна.

Барилгын материал үйлдвэрлэгчдийн холбооны мэдээллээр өнөөдөр манай улсад 4,25 сая тн нийлбэр хүчин чадалтай цементийн 6 үйлдвэр, 4 тээрэм ажиллаж байгаагаас гадна Ховд аймагт 250 мян.тн, Говь Алтай аймагт 180 мян.тн хүчин чадалтай үйлдвэр шинээр барих гэж байна. 

2019 онд 25 мян.тн цемент импортолсон байна. Сүүлийн 3 жилийн дунджаар цементийн жилийн хэрэглээ 1,5 сая тн байна. Барилгын материал үйлдвэрлэгчдийн холбооноос гаргасан судалгаагаар Барилгын материалын 2030 он хүртэлх цементийн хэрэгцээг 3.4 сая тонн болох төлөвтэй гэж үзжээ.  Монгол Улсад нэг тонн цементийн өөрийн өртөг, үйлдвэрийн хүчин чадлаасаа хамаарч 84-105 мянган төгрөг байдаг гэсэн тооцоо ч гарсан байна. 

Гэтэл барилгын ажлын эрчимтэй эхлэх үе буюу энэ оны 5 дугаар сард цементийн үнэ огцом нэмэгдэж 1 тн нь 120 мянган төгрөгөөр буюу 70 орчим хувиар өсөж 300 мянган төгрөгт хүрлээ.  Энэ талаар цахим ертөнцөд гарсан мэдээллүүдээс хүргэж байна.

Цементийн хомсдлын шалтгаан:

Үйлдвэрлэгчдийн үзэж байгаагаар: Хөтөлийн “Цемент-Шохой” ХК-ийн үйл ажиллагаа жигдэрч өдөрт 2-3 мянган тонн цемент үйлдвэрлэж байна. Тус үйлдвэрээс гаргасан мэдэгдэлд зах зээлийн тогтвортой үнийн бодлого баримтлан 2018 онд батлагдсан цементийн үнийг өнөөг хүртэл мөрдөн ажиллаж байгаа, үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа жигдэрсэн, цементийн үнийн хөөрөгдөл гаргаагүй  болно гэж мэдэгдсэн байна.

“МАК” Евро цемент компани “Манай үйлдвэр тавдугаар сарын 11-14-ний хооронд тав хоног цахилгааны хязгаарлалтад орсон. Үйлдвэр дээр сүүлийн 2-3хоногт цахилгааны доголдол гарахаас өмнө өдөрт 3-3.5 мянган тонн цементийг тогтмол үйлдвэрлэн нийлүүлж байсан. Одоо үйлдвэрлэлт жигдэрч, ачилтаа тогтмол хийж эхлэнэ.

“Монцемент Билдинг Материалс” ХХК “Нөөц бүрдүүлэх шаардлагатай болсон учир нийслэл дэх үйлдвэр нь тавдугаар сарын 15-аас зургаадугаар сарын  1 хүртэлх хугацаанд нийлүүлэлтээ зогсоох шаардлагатай болсон”

Үйлдвэрийнхээ хүчин чадал, үйл ажиллагааг нь сайжруулах үүднээс засвархийх шаардлага гарсан тул  урд хөршөөс тоног төхөөрөмжийн сэлбэг, техник хэрэгслээ захиалсан ч гацаанд оржээ.

 БНХАУ-аас зайлшгүй шаардлагатай инженерүүд болох 5-6 ажилтан нь орж ирж чадахгүй байгаагаас хэвийн үйлдвэрлэл нь явж чадахгүй байгаа. Эдгээр ажилчдыг онцгой горимоор орж ирүүлэх хүсэлтийг Засгийн газарт тавьж шийдвэрлүүлжээ. 

Хот хоорондын тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнийг гурав, дөрөвдүгээр сардхоёр ч удаа хязгаарласан нь цементийн нийлүүлэлт тасрахад хүрч, борлуулалт тодорхой хэмжээнд буурахад нөлөөлжээ. Дээр нь барилгын салбарт бас хямрал нүүрлэсэн нь үйл ажиллагаа доголдох, борлуулалт буурах нэг шалтгаан болсон гэж Монцемент компанийнхан үзэж байгаа юм байна. Үйлдвэрлэлийг хэвийн ажиллагаанд оруулснаар өдөрт 2.5 мянган тонн цемент үйлдвэрлэх боломжтой гэнэ.

“Мөнхийн баян гал” ХХК-ийн хувьд өдөрт 2.5 мянган тонн үйлдвэрлэх хүчин чадалтай бөгөөд мөн адил БНХАУ-аас ажилчид нь ороод ирвэл үйл ажиллагаа нь хэвийн үргэлжилнэ гэж мэдэгдэж байна. 

COVID-19 цар тахал гарсантай холбогдуулан барилгын материалын үйлдвэрлэл харьцангуй орой эхэлжээ. Цемент үйлдвэрлэгч дээрх нэр бүхий дөрвөн компани үнээ нэмээгүй, харин ченжүүд үнийг хөөрөгдөн борлуулжээ.

Барилга, хот байгуулалтын яамнаас өгсөн мэдээллээр Монгол Улсад цементийн 6 үйлдвэр ажиллаж, жилд 3.6 сая тонн цемент үйлвэрлэж, зах зээлийн хэрэгцээг 100 хувь хангах төдийгүй, цемент экспортлох нөхцөл бүрдсэн хэдий ч дэлхий нийтээр тархаад буй COVID-19 цар тахлаас шалтгаалан үйлдвэрүүд үйл ажиллагаагаа харьцангуй оройтож эхэлсэнээс гадна бүрэн хүчин чадлаараа ажиллах нөхцөл бүрдэхгүй байна. 

Тухайлбал Хөтөлийн үйлдвэр 3 дугаар сарын 1-нд ажлаа эхлүүлэх байсан боловч хөл хорионы шийдвэрээс шалтгаалан 4 дүгээр сарын13-нд үйл ажиллагаагаа эхлүүлсэн, Дорноговийн үйлдвэрүүдэд эрчим хүчний засвар үйлчилгээтэй холбоотой цахилгааны хязгаарлалт 3 хоног хийгдсэн, “Мөнхийн баянгал” ХХК-ийн үйлдвэр ажлаа эхлүүлээгүй байгаа нь цементийн хомсдол үүсэхэд нөлөөлсөн. Одоогийн байдлаар үйл ажиллагаагаа явуулж буй үйлдвэрүүд бүтээгдэхүүний үнээ өнгөрсөн онуудаас өөрчлөөгүй, тогтвортой байлгаж, хэрэглэгчдийнхээ өмнө хүлээсэн нийгмийн хариуцлагаа биелүүлэн ажиллаж байгаа боловч нийлүүлэлт ховор байгаа тул өргөн хэрэглээний PC42.5 ууттай цементийн үнэ өсөөд байна.

Цементийн үнийн өсөлттэй холбогдуулан цемент үйлдвэрлэгч компаниудтай болон “Цементийн бизнес эрхлэгчдийн холбоо” ТББ, томоохон борлуулагч нартай удаа дараагийн уулзалт хийж, тулгамдаж буй нөхцөл байдлын талаар ярилцсан. Эдгээр уулзалтын мөрөөр цаашид авах арга хэмжээний төлөвлөгөө гарган Шударга өрсөлдөөн хэрэглэгчийн төлөө газар, Зам тээвэр, хөгжлийн яам, Эрчим хүчний зохицуулах хороо, Цахилгаан түгээх сүлжээ компаниуд зэрэг холбогдох байгууллагуудад асуудлыг тавьж, хамтран ажиллаж байна. 

Хоёр үйлдвэрийн цөөн тооны инженер, техникийн ажилтныг гадаадаас оруулж, үйлдвэрийн байранд тусгаарлан ажиллуулах Онцгой байдлын үеийн төлөвлөгөө гарган УлсынОнцгой комисст хүргүүлснээс гадна яаралтай шийдвэрлэх шаардлагатай 5, 6асуудлыг тавиад байна.  Төмөр замын тээвэрлэлт, вагон хуваарилалтыг жигд тогтвортой байлгах, битүү /крытый/, хагас задгай /полу/ вагоны хүртээмжийг нэмэгдүүлэх талаар “Улаанбаатар төмөр зам” ХХН-т албан хүсэлт хүргүүлсэн. Өнөөгийн байдлаар цементийн тээвэрлэлт ямар байгаа талаар болон вагоноос болж цемент саатаагүй тухай тухайн байгууллагаас судалгаатай хариу ирүүлсэн. Цаашид үйлдвэрлэгчид өөрсдийн менежментийг сайжруулж, вагон ачаатай удаан зогсоохгүй байх тал дээранхаарч ажиллах шаардлагатай гэсэн санал ирүүлсэн.

Барилгын материал үйлдвэрлэгчдийнхолбооны зүгээс цементийн энэхүү хомсдолыг коронавирусний халдвар, тархалттай холбон тайлбарлаж байгаа бөгөөд дотоодын үйлдвэрлэгч томоохон компаниудын үйл ажиллагаа, засвар үйлчилгээ хийхтэй холбоотойгоор доголдсон нь ч үүнд тодорхой хэмжээний нөлөө үзүүлсэн түүнээс гадна дамлан худалдаа хийж байгаа хүмүүс буюу ченжүүд үйлдвэрлэл буурсан энэ хугацаанд үнийн хөөрөгдлийг бий\болгосон гэх тайлбар өгсөн бөгөөд “Үнийн хөөрөгдлийг үйлдвэрүүд гаргаагүй.Харин энэхүү  хомсдлыг далимдуулан бэлэн мөнгөтэй хүмүүс буюу ченжүүд их хэмжээгээр авчдамлаж байна. Түүнээс биш үйлдвэрээс нь мөнгөө байршуулаад авахад үнэөсөөгүй. Одоо зах зээл дээр ууттай цементийн хомсдол маш их байна. Орон нутагт бүтээн байгуулалт ид явж байгаа учраас тийшээ цемент ачуулсанч хүрэлцэхгүй дутагдалтай байгаа нь үнэн” гэжээ.  Цаашид цементийн үнийг буулгуулахын тулд 2013-2014 онд хэрэглэж байсан үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийн давуу талуудыг ашиглан зөвхөн үйлдвэрүүдэд хүү багатай эргэлтийн хөрөнгийн зээлийг өвлийн улиралд олгож, нөөцлөх боломжийг бүрдүүлэх нь чухал байна.   

Монголын барилгачдын нэгдсэн холбоо: “Дотоодын үйлдвэрүүд бүрэн хүчин чадлаар ажиллахгүй байгаагийн дээр бэлэн мөнгөтэй ченжүүд зах зээлд гарч байгаацементийг их хэмжээгээр худалдан авч хомсдол үүсгэж байна. Бүтээн байгуулалтад оролцож буй барилгын гүйцэтгэгч компаниудад хөнгөлөлттэй зээл өгч бэлэн мөнгөтэй ченжүүдээс зах зээлийг хамгаалмаар байна. МАК”, ”Цемент-Шохой”ХК, ”Монцемент Билдинг Материалс” ХХК,”М өнхий баян гал” ХХК зэрэг компаниуд нийт хүчин чадлынхаа 30 хувиар л ажиллахад Монгол улсын хэрэглээг бүрэн хангах боломжтой юм.

Иргэдийн үзэж байгаагаар цемент олдохгүй хоёр шалтгаан байгаа гэнэ. Нэг хэсэг нь Хятадын цементэнд өндөр татвар тавиулж өөрсөддөө давуу байдал үүсгэсэн “МАК”, “Монцемент” үйлдвэрүүд цементээ худалдаанд гаргах хэмжээгээ багасгаж санаатай хомсдол үүсгэж буй. Тийм учраас хувийн эрх ашгаа тэргүүнд тавьж хэрэглэгчийг хохироож байгаа бол үнэ бага, нийлүүлэлт тасалддаггүй Хятад цементээ оруулах хэрэгтэй гэж байхад нөгөө хэсэг нь дундын зуучлагч буюу ченжүүдээс болж үнийн хөөрөгдөл, хомсдол үүсч байна гэцгээж буйюм. Хомсдолоос багахан зэргийн ашиг олоод өнгөрөх аль ч үеийн ченжүүдийн түрхэн зуурын түгээмэл шуналаар халхавчилсан голын нөгөө эргээс шидсэн чулуу байж чмэднэ гэлцэнэ

Худалдааны 44 төвийн нэгэн ченжийн хэлж буйгаар, үйлдвэрийн үнэ дээр 2000-5000 төгрөг л нэмж зардаг гэсэн ч бодит байдал дээр 15000 төгрөгөөс дээш үнээр нэмж худалдаалж байгаа аж. 

Эндээс харахад цементийн хомсдол, үнийн хөөрөгдлийн шалтгаануудыг дараах байдлаар тайлбарлаж байна. 

1. Зүүн өмнөд бүсийн цахилгаан дамжуулах шугаманд хийсэн их засварын хүрээнд Дорноговь аймгийн хэмжээнд 5 хоног цахилгаан хязгаарласан.
2. Коронавирусийн дэгдэлтээс болж БНХАУ-аас зайлшгүй шаардлагатай мэргэжилтнүүд орж ирж чадахгүй байгаа, захиалгат тоног төхөөрөмжийн сэлбэг, техник хэрэгсэл гацаанд орсон
3. Хот хоорондын тээврийн хэрэгслийн хөдөлгөөнийг гурав, дөрөвдүгээр сард хоёр ч удаа хязгаарласан нь цементийн нийлүүлэлт тасрахад хүрч, борлуулалт тодорхой хэмжээнд буурахад нөлөөлсөн.
4. Нөөц бүрдүүлэх шаардлагатай болсон учир нийслэл дэх үйлдвэр нь тавдугаар сарын 15-аас зургаадугаар сарын 1 хүртэлх хугацаанд нийлүүлэлтээ зогсоох шаардлагатай болсон.
5. Үйлдвэрлэл харьцангуй орой /4-р сараас/  эхэлсэн 
6. Үйлдвэрлэл буурсан үед ченжүүд үнийг хөөрөгдсөн  
7. Үйлдвэрүүд цементийн худалдаанд гаргах хэмжээгээ багасгаж, зориуд хомсдол үүсгэсэн гэжээ. 

Цахилгааны тасалдал зөвхөн МАК-ын цементийн үйлдвэрт хамаарах ба  өдөрт дунджаар 3 мян тн цемент үйлдвэрлэдэггэсэн тул 5 хоногийн цахилгааны тасалдлаас 15 мян тн цемент үйлдвэрлэх боломжийг алджээ. Энэ бол техникийн бодит шалтгаан юм

Харин 2,3,4-дзаасан шалтгаан нь Монцементийн үйлдвэр (шаардлагатай мэргэжилтэн орж ирж чадахгүй байгаа нь “Мөнхийн баян гал” ХХК-д мөн хамаарна)-т  хамаарах бөгөөд энэ үйлдвэр болон “Мөнхийн баян гал” ХХК-ийн үйлдвэрүүд үндсэндээ ажиллаж эхлээгүй бөгөөд энэ нь Коронавирусийн дэгдэлттэй холбоотой гэх боловч өнгөрсөн оны  12-р сард үүссэн нөхцөл байдалд зохицуулан тодорхой арга хэмжээ аваагүй нь харамсалтай.    

Үйлдвэрлэл харьцангуй орой эхэлсэн, ченжүүд үнийг хөөрөгдсөн, зориуд хомсдол үүсгэсэн зэрэг бусад шалтгаан нь бодлого, зохион байгуулалттай холбоотой асуудал байна. Манай оронд барилгын үйлдвэрлэл жил бүр 3 сараас эхэлж 4 сараас эрчимждэгийг хүн бүр л мэднэ.  

2019 онд эхний гурван сард 124 мянган тонн цемент үйлдвэрлэж байсан бол энэ оны эхний гурван сарын байдлаар 34 мянган тонн цемент үйлдвэрлэсэн гэдэг нь нэгийг хэлээд л байна. 

Цементийн үнэ огцом өсөж байгаа нь ганц энэ биш юм байна.  2007 онд 1 тонн цемент 80-90 мянга байсан нь 120-140 болж эрс нэмэгдэж байсан. Энэ нь 2013 онд хоёр удаа буюу сар дараалан 185-300 мянга болтлоо өссөн. Улмаар эргэн буусан ч 2014 онд 1 тонн нь 260 мянга болон нэмэгдсэн юм. Өнгөрсөн оны зургаадугаар сард цементийн үнэ долоо хоногийн дотор 240 мянган төгрөгт хүрч байсан бол энэ жил 300 мянган төгрөг болж нэмэгджээ.

Цементийн хомсдол үүссэн тухай бүр Хятадаас нийлүүлэлт хийснээр буцаж хэвийн байдалдаа ордог байна. Өдгөө ч нийлүүлэлт хийж байгаа бөгөөд өдөрт 5-6 вагон цемент орж ирж байгаа. Нэг  өдөр “44-ийн зах” дээр ирсэн 25 чингэлэг цементийн 21-ийг нь БНХАУ-аас импортолжээ. Энэ янзаар цементийн тогтвортой ханган нийлүүлэлтээ тасалдуулаад байвал импортын цементийг гааль, НӨАТ зэрэг татварын бодлогоор зах зээлээс төвөггүйхэн гаргасан шигээ эргүүлээд авчрах замыг нь засаад өгчихөж мэдэхээр байгааг сануулжээ. 

Барилга.МН сэтгүүлийн 2019 оны долоодугаарт “Цементийн ханган нийлүүлэлтийн тогтолцоо бидэнд хэрэгтэй” гэсэн өгүүлэлд:   ... Цементийн үйлдвэрүүд нь өөрсдийн борлуулалтын цэггүй, захиалга болон дамжин борлуулалтаар бүтээгдэхүүн нийлүүлдэг. Тийм ч учраас түр зуурын хомсдол нь зах зээлийн жам, эрэлт, нийлүүлэлтийн хуулиараа үнийн хөөрөгдлийг амархан бий болгож байна. Үйлдвэрүүд ченжээр дамжуулалгүй Улаанбаатарт өөрсдийн борлуулалтын цэгийг байгуулах нь хамгийн зөв гарц юм ..” гэсэн санал дэвшүүлж байжээ.

Цементийн хувьд дэвшил хөгжил их байна. Цементийн үйлдвэрлэлийн хүчин чадал эх орны хэрэгцээнээс ихээхэн давлаа. Үйлдвэрлэлийн технологи орчин үеийн хуурай аргад шилжлээ. Бүтээгдэхүүний чанарыг үндэсний стандартаас гадна Европын холбоо, БНХАУ-ын стандартаар үнэлж хэрэглэх боломжтой боллоо. Үйлдвэрлэл нь хэрэгцээнээсээ хэт давсан тул өөрийн хэрэгцээг хангах бус  харин яаж экспортлох тухай л ярьцгааж эхэлсэн. Гэвч хомсдол үүссээр...бараг л хэвийн үзэгдэл болох шинжтэй. 

Энэ удаад бурууг нь 5 хоног тасарсан цахилгаан, оны эхэнд дэгдсэн коронавирус, овсгоотой хэдэн ченжүүдэд тохож байгаа бололтой. Эдгээр чинь нөгөө давж болдоггүй хүчин зүйл юмуу. Улс орны онцлог, төрийн бодлого, үйлдвэрийн менежмент, зах зээлийн эрэлт нийлүүлэлт гээд яриад байдаг нь хаачсан бэ. Төрийн яам, мэргэжлийн холбоо,үйлдвэрлэгчид  өмнөх алдаанаас сургамжаваагүй хэрэг үү, ямар бодлого явуулж, юу хийж байв. Энэ хомсдол дахиндавтагдахгүй гэсэн баталгаа байна уу. Жилийн жилд барилгын үйлдвэрлэл эхлэхэд л цементийн хомсдол болж үнэ ханш  өсдөг ньтохиолдол биш гэдгээ хэзээ ухаарч энэ гажуудлаа засах вэ. Ийм нөхцөлд экспортын тухай ярих боломжтой юу. 

Хэрэгцээнээсээ хэд дахин их хүч чадал, үйлдвэрлэж нийлүүлэх бодит боломжтой байхад түүнийгээ ашиглаж чадахгүй, улс орны хөгжил, их бүтээн байгуулалт,  бизнес эрхлэгчдийнхээ ажилд саад тотгор, чөдөр тушаа болдог энэ явуургүй үйлдлээсээ салах цаг нь болсон. 

Бидэнд нөгөө олддоггүй мөнгө, байдаггүй эд хөрөнгө бус, мэргэжлийн мэдрэмжтэй төрийн бодлого, өөрийн зах зээлийн бодит нөхцөлд тохирсон ухаалаг менежмент, гол нь сэтгэл л дутаж байна.

Б.Лхагваа /МУ-ын зөвлөх инженер/