Монголчууд бид дэлхий дахинд мөрөө тод үлдээсэн, түүхэн Их эзэн хааныхаа музейг барих санаанд тулгуурлан  төсөл боловсруулж, ерөнхийдээ эхний хэлэлцүүлэгийн шатанд явна. Энэ асар том бүтээн байгуулалт зөвхөн өөрсдөдөө зориулагдах  явцуу үзлээр хийгдэхгүй, харин цаашид хүн төрөлхтний соёлын өвд хадгалагдаж, Их хааны нэрээр уламжлан эрт, эдүүгээгийн монголчуудыг хэдэн зуунаар тодорхойлох, таниулан сурталчлах  ажил болох тул нийт Монгол үндэстэнд бүгдэд  хамгийн хамаатай болохыг дурьдая.                  

Тийм учир “гаднаас харахад агуу их эзэнт гүрэн оршин байсан одоо ч энд үргэлжилж байна хэмээх сэтгэгдэл төрөх учиртай” бөгөөд барилгын том жижигт биш сэтгэлгээний цар хүрээнд түүний үнэ цэнэ оршино. Энэ жинхэнэ үзэл баримтлалын зарчим, гол санаа мөн үү? Тэгвэл: 

    Хүн төрөлхтөн бүхий л  зорилгот хөгжлийнхөө явцад урьдахаас гоёмсог хээнцэр, илүү их тохитой хүний санаанд багтамгүй чамин, тансаг мөртлөө аюулгүй тайван амгалан, сэтгэл сэргээх зохиомол дотоод орчин ба гадаад дүр төрхийг хооронд нь уялдуулан холбож үүнийгээ барилга байгууламж, хот төлөвлөлтийн бүтээн байгуулалтаар дамжуулан зөвхөн өөрсдийнхөө төлөө бүтээх мөнхийн  хүсэл тэмүүллийн бүтээлч үйл ажиллагааг эзэлхүүн орон зайн төлөвлөлт гэж үзнэ. 

 

   Барилгын дотоод орон зай, хавтгайн төлөвлөлтөд түүний гадаад орон зайн зохиомжийг орхигдуулж огт болохгүй. Энэ хоёр хүчин зүйлс хоорондоо нягт холбоотой байж нийтдээ барилга байгууламжийн эзэлхүүн орон зайн бүтцийг бий болгоно.

Ийм төрлийн сонгодог төлөвлөлт хийх нь урт удаан хугацааны хүнд хэцүү бүтээлч үйл ажиллагаа бөгөөд мэргэжлийн өндөр ур чадвар, дадлага туршлага шаардаж, архитектурын форм ба агуулга зориулалтын нэгдлийг зохистой шийдэх явдал билээ. Заавал баримтлах, төлөвлөлтийн эдгээр зарчмууд, энэ мөрүүд улам тодорсоор байна.   

    Утга төгөлдөр гүн гүнзгий агуулгатай архитектурын эрэл хайгуулын үр дүнд, өнөөг хүртэл тэс өөр төрлийн, хувийн онцгой шинжтэй, байнгын өөрчлөлт хөдөлгөөнийг тусгасан, гайхалтай онцгой барилгууд  бүтээгдсээр байгаа бол харин тэдгээрийн хандлага, чиглэл үргэлж шинэлэг байдагт оршино. Постмодернизмийн хэв шинжтэй илүү хөгжилтэй, сонирхолтой хэлбэрүүдийг ашиглахыг  улам баталгаажуулах явдал байсаар байна. Бидний ертөнцөд эрт эдүгээд, одоо үед ч нэгэн адил үнэ цэнэ, ач холбогдлоо алдаагүй, тухайн үеийнхээ улс төр, нийгэм, архитектур соёл урлагийн утга агуулгыг гүнзгий илэрхийлсэн урлаг уран сайхны шинэлэг гайхамшигтай олон урсгал чиглэл, хандлага сорилт туршилт, танин мэдэхүйн үр дүнд бид нар өнөөгийн агуу сайхан бүхнийг хүлээн авсан. Эдгээр урсгалууд түүхийн их замд нэг нь нөгөөгөөсөө хамааран тасралтгүй үргэлжлэх ёстой юу, нэг нь нөгөөгөөсөө хэрхэн хамааралтай болох түүхийн явцад эргэж давтагддагуу, хоорондоо холилддогуу, нарийн дараалалтай юу, хэрэглэх цаг хугацааны хүрээтэй эсэх, байр байцийн хамаарал байна уу, эртний урсгал тул хэрэглэж болох, болохгүй бүр эртний хоцрогдсон хэв шинж гэх мэт чиглэл, хэв загвар байхуу эсвэл одоогийн манай ихэнх залуучуудын шудраад байгаа алин ч биш дууриамал маягийн архитектурыг хуулаад л туугаад л байхуу. Тэгвэл ямар үед, хаана, ямар төрлийн барилга байгууламжид тусгах чухамхүү  хэрэглэж болох тухай, яг тийм гэсэн хариу томъёо гарахгүй. Архитектур өөрөө ч тийм. Тухайн хувь хүнд маш оновчтой, баримтлах зарчим бас байдаг.

    XIX зууны онолч Лондонгийн академийн профессор Г.Земпер архитектурт хандах чиглэлийг тодорхойлж “Архитектур бол объектийн агуулга зориулалтын нэгдэл, ашиглаж буй материал, арга хэлбэр, уран бүтээлчийн хувийн онцгой шинж чанар” гэж хэлжээ. Түүний уран бүтээлийн шууд залгамжлагч профессор Отто Вагнер “Агуулга-хийц бүтээц-яруу найраг” гэсэн байна. Ёстой гайхалтай байгаа биз. Архитектур, урлаг, гоо сайхны аль нь анхдагч болох тухай, ямар ч гэсэн яах аргагүй нэг нь нөгөөгөө тодорхойлдог салшгүй хэсэг нийгмийн хөгжлийн хөдөлгүүр, өнгийг илтгэх гол хүчин зүйл яах аргагүй мөн билээ. Манай цаг тооллоос 4500 жилийн тэртээх  дэлхий дахины архитектурын хөгжил, өнөөгийн үсрэнгүй хөгжсөн зарим орны түүх эдгээрийг гэрчлэх ажээ. Ийм эрин, одоо цаг үед бид чухам урлагийн ямар бүтээл туурвих ёстой болоо. Ингээд чухал гэж хэлэхэд дэндүү багадах асар хариуцлагатай, нэрийг нь сонсохоос өөрийн эрхгүй биеэ барьж айдас төрөх, хүн бардах ба хэт хэнэггүй хандах байдлыг энэ удаа бүр мөсөн хойш тавьж хариуцлагатай хандах, эцэстээ сайн бүтээл босговол монгол орыг дахин нэгэн удаа дэлхийд тунхаглах, мөнхөд гайхуулан бишрүүлэх муу хийвээс түүхэнд их хүний өмнө алдас болох эзэн хааны музейг бид хэрхэн хийх асар хүнд шалгуурын өмнө байна. Ганц юм туйлын тодорхой, хэн ч болов өөрийнхөөрөө зүтгэж болохгүйн учир дээрх зарим санаа, баримтлах зарчим, үзэл бодлыг тусгах, эхлэн бодох ёстойг хэн бүхэн дахин нэг удаа эргэн санахад илүүдэхгүй, өөрөө зураас татаагүй байж хүний хийснийг, гоочлохыг үл урьтал болгож санал гаргав.  

- Тухайн барилга байгууламжийг хийх уран бүтээлийн гол чиглэл, зарчим, мөрдөх зааварчилгаа, хандлага, үзэл баримтлал байхгүй байгаа учраас “айлын орон сууц” шиг болоод байгаа юм боловуу, нийт иргэдийн төлөөлөл, бүх уран бүтээлчдийн эвлэл, холбоо, хороод, яамдууд, зураг төсөл, түүх эрдэм шинжилгээний байгууллага, хүрээлэнгүүд оролцож эхний ээлжинд бүрэн хэмжээний тодорхой санал, зөвлөмж, чиглэлд мөрдөх үндсэн зарчмуудыг гаргах хэрэгтэй байна.  

- Олон жилийн өмнөх үеэсээ өөрөөр харж “Соёмбон байшин”, “Хууран байшин”, “Майдар цогцолбор” - той төстэй хэт хуучинсаг, хэтэрхий реалист чиглэлээс татгалзах, цаг үе, нийт нийгмийн сонирхол, архитектурын өнөөгийн чиглэлийн баримжаанд гүйцэтгэх гэхдээ алдарт Тажмахал, Колизейг хэн ч аль ч талаас нь шүүмжилж чадахгүй шүү дээ. 

- Орчиндоо зөв суусан, тодорхой хэмжээний монументаль байж, жин массыг тохируулах архитектурын масштаб ба харьцааны шийдэлд анхаарах. Ийм учраас айлын орон сууц шиг болсон гэж шүүмжлээд байгаа юм. Энгийн, байнгын ба байнгын бус үзэсгэлэнгийн танхимийн барилгын төрхтэй харагдаад байна.  Яагаад? Яаран сандран хөнгөн хуумгай хандаж болохгүйн учир.  

- Чадахгүй, шахаад, шавхаад олигтойхон бүтээл гарахгүй бол байж л байг хүлээ, хааны шарил бунханыг хэдэн зуун жил хүлээсэн ч олдоогүй л байгаа. 10 давхар байшингийн зураг төсөл хийдэг шигээ өнөөдөр эскиз хийлээ маргааш захиалагч зөвшөөрлөө бас урьдчилгаа авдаг уламжлалт, түргэвчилсэн мөнгө суурьтай хэлбэрээр хандаж болохгүй. Эрхэм хүндтэй чухал ажлын захиалагч нь монголын ард түмэн, монголын бүхийл түүх, соёл урлаг, шинжлэх ухааны байгууллага, хүрээлэнгүүд харин дэлхий дахин гаднаас нь ажиглана, дүн тавина. Батлагдсан энэ тэр гэх болоогүй ээ. Дэлхий даяараа эскиз гэж нэрлэдэг бол эскизээрээ үлдэх ёстой. Оросоор ойлгохгүй бол одоо яахав. 

- Гадна орон зай дотоод орон зай хоёулаа нэг хэллэгтэй байж нэгдмэл зөв зохистой эзэлхүүн төлөвлөлтийн орон зайн шийдлийг олдог тухай бидний үздэг хичээл одоо ч ач холбогдлоо алдаагүй байгааг ухан ойлгож, одоогийн хэлбэрээс төлөвлөлтөнд шилждэг хэт хялбар хэлбэр хөөх, хэлбэрдэх, барилгын хийцэд баригдан хайрцган дотор эргэлдэх  хандлагаас бүгдээр ангид хийх явдал чухал юм. Форм хөөдөг хайдаг, болсон болоогүй, таарсан таараагүй, буруу зөв архитектурын деталь хаана хамаагүй наадаг, бүхнийг компьютерт даатган сунгадаг татдаг, агшаадаг, эргүүлдэг, мушгидаг эцэстээ төгсгөлгүй нэг тиймэрхүү дүрсэн дээр тогтдог. Улаанбаатар хотод орчин үеийн гэж нэрлээд байгаа хэдэн мянган байшин өндөр нам болохоос бүгд нэг загварын хамгийн энгийн тэгш өнцөгт шүү дээ. Хэрхэн чухам юуны учир барилгын гадна талд энгийн хэвтээ босоо элемент, зураас өгөөд байгаа, том жижиг янз бүрийн өнгөтэй өндөр нам, хүрээтэй, хүрээгүй цонх хийдэг, харин эргээр нь тухайн барилгын архитектурын масштабыг тодорхойлох үүрэгтэй  гадаргуугын хуваалт болохыг ч багшаасаа сонсоогүй, мэдэхгүй, жин масс, цуллаг байдал, харьцаа, масштаб, хэм хэмнэлийн зохистой харьцааг олох чадваргүй наад захын ёслолын шат, хүндэтгэлийн орц, хаалга гэвэл гайхдаг мэргэжилтнүүд өнөөдөр их хааны музейн зураг төсөлд шууд ханцуй шамлан орж болохгүй. Туйлын муу үр дүн гарна.  

- Барилгын цогцолборын байршлыг ягштал тогтоох, уг байран дээрээс эхлэн тухайн газар орны онцлогтой уялдуулан судалгаа хийсний үндсэн дээр хэлбэр дүрс, санаа, төлөвлөлтийн цаашдын хувь заяа тогтдог, үүсэн гардаг болохыг анхаарах хэрэгтэй. Эсрэг тохиолдолд бол, хэнд ч хэрэггүй, хэн ч базаад хаяж болох байдаг нэг геометрийн дүрс гэсэн үг. 

- Хоосон сав, хөндий орон зайн мөрөөдөлд хэт хөтлөгдөлгүй ямар төрлийн үзмэрүүд гочлон байрших, эдгээрийн овор хэмжээ, бидний хэллэгээр технологи, тоног төхөөрөмжийн даалгаварыг холбогдох яамнаас гаргаж өгөхийг шаардах эрхтэй. 

- Ерөнхийгөөс нарийн руу шилжих гүн ухааны үзэл баримтлалаар, эхлээд одоо нэгэнт оролцоод эхэлсэн байгаа хоёроос доошгүй архитектор мөн үүнээс цөөнгүй барилгын хийц бүтээцийн инженерийг Орос, Араб дахин болон барууны орнуудад туршлага судлуулах хэрэгтэй. Хийх эзэн ядаж ганц удаа хараг даа. Харин дарга даамалууд тэр хөөрхөн шилэн лангуу, үзмэрийн тавиур, аяга, хувин саваа хүссэнээрээ, хувийн зардлаар Солонгос явж үзэж болно.  

- Төлөвлөлтийн уран санааны (идей) олон улсын уралдаан зарлавал үр дүнтэй.

- Гадаад орнуудын асар нэр хүндтэй эрхэм хүндэт архитекторуудад тусгай захиалан хийлгэж болно. Нийгэм ба архитектур харилцан шүтэлцээтэй хөгжих жам, архитектурын шилдэг санаа, төлөвлөлтөөр дамжуулан улс орноо сурталчлах, нийгмийн хөгжлийг гүнзгийрүүлэх зарчмаар дэлхийн хөгжингүй болон хөгжиж байгаа олон орон замнаж  байна. Бидэнтэй нэг гараанаас гарсан Азербейжан улс зөвхөн газрын баялаг ихтэйдээ дулдуйдаж дэлхийд гайхагдах Хайдер Алиевийн нэрэмжит соёлын төвийн цогцолборыг, 2020 оны зуны олимпийн гол цогцолборыг Япон улс чадахгүйдээ бус, яагаад алдарт Заха Хадидыг сонгов. Бид нар дотроосоо дотогшоо харна, гадны хүн гадна дотор хоёуланг хамт харах давуу талтай. 

Энэ бүхнийг тунгааж зохиогчид маш өндөр хариуцлага гэж ойлгох ёстой. Ер нь клуб, соёлын төвийн бүр цаашилбал театрын барилгын зургийн эрхийг аваад энгийн байдаг хувь заяа гэхээс илүү өндөр хариуцлага, нэр төрийн хэрэг хэмээн ойлгож өөрийгөө бэлтгэх хурцлах, судалгаа хийх, зөвхөн техникийн баримт бичиг норм дүрмээс гадна ном зохиол судалгаа, түүхийн олон, олон бичвэрүүдийг уншиж судлах зэргээр бүтээлчээр хандвал  үүний үр дүнд чамбай бүтээл гарах бас нэг нөхцөл бүрдэх учиртай. Бодохдоо, иймэрхүү ажлууд хэн бүхэнд олдохгүй, өөрийгөө бас нэгэн удаа сорих уран бүтээлийн аз гэж ихээр хүндэтгэн үзвэл зохино. Ингэж чадахгүй бол ёстой “орон сууц, олон нийтийн жижиг барилга” хийдэг одоогийн хялбар аргаар бүтээгдсэн туйлын өрөөсгөл төсөл болох нигууртай. Эцэст нийлэн нэгдэх тухай яриаг бодох хэрэгтэй юу үгүй юу? Дээр тэнгэр байдаг, бид, би илүү сайн хийнэ гэхээсээ илүүтэй оролцох, хамтрах санал бодлоо харамгүй солилцох хэрэгтэй.

ажлууд хэн бүхэнд олдохгүй, өөрийгөө бас нэгэн удаа сорих уран бүтээлийн аз гэж ихээр хүндэтгэн үзвэл зохино. Ингэж чадахгүй бол ёстой “орон сууц, олон нийтийн жижиг барилга” хийдэг одоогийн хялбар аргаар бүтээгдсэн туйлын өрөөсгөл төсөл болох нигууртай. 

    Эцэст нийлэн нэгдэх тухай яриаг бодох хэрэгтэй юу үгүй юу? Дээр тэнгэр байдаг, бид, би илүү сайн хийнэ гэхээсээ илүүтэй оролцох, хамтрах санал бодлоо харамгүй солилцох хэрэгтэй. 

    Та бүхэнд толилуулж байгаа музейнууд бүтээсэн нэр хүндэт эзэнтэй, алдартай бүтээлүүд боловч асар олон талын үзүүлэлтээр шалгаруулдаг дэлхийн шилдэг 10 музей, дэлхийн шилдэг 20 музейн жагсаалтад ороогүй байж магадгүй юм. Хараад уншиж ойлгодог, эргэцүүлэн тунгааж, нэгийг бодож шинэ санаа олж авдаг, тааж мэддэг бас дутагдалтай талыг шүүмжилдэг мэргэжлийн хүмүүсийн хувьд архитектурын бүтээлд олон тайлбар хэрэггүй, яршигтай байж болно. Гэхдээ эдгээрийн гадна, дотор орон зайн хослолд ямар гайхалтай нууц санаа байхыг хэн ч мэдэхгүй. Унасан, боссон, сөхөрсөн хүнд хэцүү цагийн илэрхийлэл, усны догио, долгионд бас учир бий, улсын эзэн хааны бат суурьтай бөгөөд хүндэтгэлтэй эрхэмсэг байдал, Хядадын эртний соёл урлаг, урлалийн гайхамшиг, архитектурын биетүүдийн  хоорондын зохицол ба орчин үеийн техник, технологи, материалын гоёмсогийг энгийн чулуун хавтан ханатай хослуулан өнгө будаг, харьцаа, масштабыг хэрхэн олсон эрс тэс сонин шийдэлийг хамгийн эхэнд тэмдэглэж байна. Хэний бүтээл, хэдэн онд хаана баригдсан болох, эзлэх талбай, хүчин чадал, төсөвт өртөг зэрэг тайлбар бичгийг өөр хүн сонирхдог дараагийн техникийн асуудал юм.   

      Абдулазиз хааны Дэлхийн соёлын төв  Дахран, Сауди Араб                  

       Голын эрэг музей. Глазго, Шотланд. Заха Хадид

               “Хинг Килн” музей. Жингтай, Хятад улс