-Би 1978 онд Увс аймгийн Ховд суманд 8 жилийн сургуулиа төгсөөд хуучин Зөвлөлт Холбоот Улсын Казахстаны Актобе болон  Дизейбл хотуудад “Барилгын техникийн сургууль”-д  засал чимэглэлийн мэргэжлээр гурван жил суралцсан. Аймаг байтугай сумаасаа ч гарч үзээгүй надад гадаадад очиж сурна гэдэг үнэхээр сайхан, бас маш том боломж байсан. Тухайн үед хэн дуртай нь мэргэжил эзэмшихээр гадагшаа явдаггүй байлаа шүү дээ. Сургуульд орж чадахгүй бол малчин болох байхдаа гэсэн бодлыг минь тэр мэдээ зогсоож чадсан юм. Манай анги 10 Монгол, 3 Казах оюутантай байсан. Орос багш, мэргэжилтнүүд бидэнд маш их зүйл зааж өгсөн. Тухайн үед Оросод сурсан оюутнууд инженертэй дүйцэх хэмжээний боловсрол эзэмшиж ирдэг байсан гэдэг. Бид сурсан зүйлээ баталгаажуулж  3-4 сарын хугацаат дадлагаар шавардлага болон плита наах зэрэг ажлыг хийдэг байлаа. Орос хэлийг бас сайн сурсан. 1981 онд засал чимэглэлийн 4-р зэрэгтэй төгсч ирээд “Техник туслалцааны үйлдвэрийн барилга трест”- д хуваарилагдан ажлын гараагаа эхэлсэн түүхтэй. Жил гаруй ажиллаад  5 -р зэрэгтэй болсон. Ажлынхаа хажуугаар  “Барилгын техникум”-д сурч, барилгын техникч мэргэжлээр төгссөн.  

-Намайг анх ажилд орж байхад Хөдөлмөрийн баатар, аварга барилгачин Ж.Ишгэнхүү болон Дондов, Даваа, Жавзмаа зэрэг чадварлаг бригадын дарга нар ажлын гараанд хөтөлж байлаа. Тэдгээр хүмүүсийн заавар, зөвлөгөө үнэхээр агуу. Ялангуяа Ж.Ишгэнхүү баатрын зөвлөгөөг одоо ч мартдаггүй. Бидэнд шавар зуураад шаврынхаа тэвшийг аль болох өөртөө саад болохгүйгээр баруун гартаа ойрхон тавивал ажлын бүтээмж өндөр байдаг, жижигхэн тэвшинд ашиглах шавраа хийж аваад шингэлж бэлдээд ажилдаа орвол цаг ашиглалт зөв болно. Өглөө ажилдаа эрт ирэх, ажилдаа орохдоо хэрэглэх бүх багажаа бүрэн эсэхийг шалгах, хэрэглэж буй ажлын багажаа зөв гартаа барих зэргийг заадаг байсан. Энэ зарчмыг баримтлан ажиллавал тухайн өдрийн ажлын бүтээмж өндөр болно гэсэн энгийн хирнээ, маш үнэтэй зөвлөгөөг өгдөг байсан. 150-200 хүнтэй бригадыг ганцаараа удирддаг байсан тийм чадвартай хүний удирдлага дор 8 жил ажиллаж их  зүйл сурснаараа бахархдаг. 

Тэр үед улсын хэмжээнд гурван том трест байсан. Одоогоор яривал компани гэсэн үг л дээ. “Хотын барилга трест” , “Техник туслалцааны үйлдвэрийн барилга трест”, “Угсармал орон сууцны трест” гэж байсны  1500-2000 хүн ажилладаг “Техник туслалцааны үйлдвэрийн барилга трест”-д 13 жил ажилласан. Яваандаа “Үйлдвэрийн барилга трест” дотроо салаад хувийн жижиг конторууд болж хуваагдсан. Тэр үед нь “Бутлан ангилах заводын карьерийн барилга үйлдвэрийн контор”- т  5 жил ажилласан. Энэ хугацаанд Сүүний үйлдвэрийн барилга, Бутлан ангилах завод, Металл хийцийн үйлдвэр, Сор компани, Шувуун фабрикийн байр, Төмөр хийцийн үйлдвэрийн барилга, Баянхонгор аймгийн тамгын газар, Баян- өлгий аймаг “Жол” компани зэрэг олон бүтээн байгуулалтад хамт олонтойгоо гар бие оролцон ажиллаж байсан.  2005 онд ажлаа хүлээлгэн өгөөд хувиараа бригад байгуулж, бригадын даргаар  15 жил ажиллалаа. 2018 оноос “Дүнхэр Хангай” ХХК-ийн дотор засал чимэглэлийн компанид харьяалагдан ажиллаж байна. 

Техникч мэргэжил давхар эзэмшсэн учраас бригад ахлахад давуу тал болдог. Бригадын даргын үүрэгт ажил өндөр хариуцлага шаардагддаг. Олон хүн удирдана, тэдний ажлын гүйцэтгэл явцыг хянана, ажиллах нөхцөлийг бүрдүүлж хөдөлмөрийн аюулгүй байдлаар хангана, цалин, хоол хүнсийг хувиарлана. Үүнээс гадна хийх ажил болон ажиллах хүмүүс, ажлын тоног төхөөрөмж, ажилчдын хувцас зэргийг бригадын дарга өөрөө  хариуцан ажилчдад олгодог. Одоо ажиллаж байгаа компанидаа мөн бригад удирдах зарчмаар ажиллаж байна. Ажлаа өөриймсөг сэтгэлээр чанартай хийгээд сайн ажиллахад ажил гүйцэтгүүлсэн байгууллагадаа их үнэлэмжтэй болсон байдаг. Тэгээд дараагийн захиалагчдад биднийг санал болгох зэргээр ажлын захиалга тасардаггүй байсан. Манай бригадад ажиллаж байсан 5 хүнийг тусдаа бригад байгуулаад ажиллахад туслаад явуулж байлаа. Бригадын даргаар ажиллах хугацаанд Гандигийн нэрэмжит Үйлдвэрлэл урлалын сургуулийн дотор гадна засал, Голомт банкны Санзай хотхон гэх зэрэг 100 гаруй байгууллага болон хувь хүний объект дээр ажилласан байна.

1981-82 онд 250 төгрөгний цалин авдаг байсан. Тэр үед өдөрт замаска 50 м2, шавар 10 м2 хийх нормтой ажилладаг байсан. Сайн ажилласан хүмүүсийг МАХН-д элсүүлдэг байсан. Намд элссэн хүмүүс төлөвлөгөө нормоо заавал давуулан биелүүлсэн байх ёстой байдаг. Би 1986 онд намын гишүүнээр элсээд 1990 он хүртэл 400-600 төгрөг, 1995 он гэхэд Мөнхбаяр гээд эмэгтэй найзын хамт эрэгтэйчүүдийн л авдаг сарын 3000 төгрөгийн цалин авдаг болсон.  Аюулгүй байдлын хувьд ажил эхлэхийн өмнө хөдөлмөр хамгааллын зааварчилга авна, удирдаж байгаа дарга нар угсарсан шатны хамгийн дээр гарч ажилладаг. Яагаад гэхээр толгойлон удирдах хүмүүс учраас хамгийн дээрээс нь эхлээд уруудах зарчмаар ажилладаг байлаа.

Тухайн үед заслын ямар төхөөрөмж байсан бэ? Одоо цагт дэвшилтэт технологи хөгжөөд хүний хөдөлмөр хөнгөвчлөгдөж байх шиг?

80-д оны үед шавар, замаскыг цацаж тэгшилдэг Оросын жижиг агрегатаар шүршдэг насос л байдаг, бусад нь бүгд гар ажиллагаатай байсан. Байгалийн шохойг самосвал машинаар асгаад, гараараа ялгаж түүнэ, түүнийгээ 200-гийн бошгонд хийж шатаан найруулаад насосоороо шүршдэг дамжлагатай байсан. Одоо тоног төхөөрөмжүүд цахилгаан болоод материал ч олон янзаар бэлэн зарагддаг болсон байна. Хүний хөдөлмөрийг хөнгөвчлөх технологи илүү хөгжиж байгааг сайшаан хардаг. 

Тэр үед насосоор шохойгоо шүрших үед нүүр ам, нүдрүү үсэрнэ, тэр нь шалбарна гээд хүнд хэцүү санагддаг зүйл олон байсан. Байгалийн шохой нүүр гар их түлдэг материал. Тухайн үед ажлын туршлагагүй байхад шавар шохой үсрээд нүд өвдвөл нүдний дусаалга дусаана, нүүр түлэгдвэл тос түрхэнэ гэх мэт эмчилгээний арга хэмжээ авдаг байсан. Сүүлдээ өөрийгөө яаж хамгаалахаа мэддэг болсон. Ажлын туршлага сууж байна гэсэн үг шүү дээ. Би ер нь мэргэжилдээ их дуртай хүн юм. Одоо бодоод байхад эмэгтэй хүн байж  нүүр амаа шохойд түлээд явж байхдаа хэцүү юм байна болъё гэж шантарч байсан удаа нэг ч байхгүй шүү. Баригдсан байгаа объектод засал хийнэ гэдэг түүнийг тэр чигт нь амь оруулж, цэцэглүүлж байгаатай адилхан хэрэг юм. Ийм болохоор л би ажилдаа дуртай байдаг. Одоо өөртөө байгаа бүх зүйлээ барилгын салбараас надад өгсөн бэлэг гэж хардаг. Хамт олон минь намайг үнэлж 1986 онд трестийн аварга,  1987 онд Эвлэлийн төв хорооны тэргүүний залуу ажилтан мөнгөн медаль, 1988 онд Тэргүүний залуу ажилтан алтан медаль, 2004 онд Тэргүүний барилгачин мөн баярын бичиг, хүндэт диплом, мөнгөн шагналаар шагнуулж байсан хамт олондоо их баярлаж, тэднийгээ хүндэтгэж явдаг.  

Ажил эхлэхээс өмнө аюулгүй ажиллагаа сайтар хянаж, цахилгаан багажтай ажиллахдаа маш болгоомжтой байх хэрэгтэй. Гар хөлөө зүсэх, өндөрт ажиллаж байгаа бол шатнаас унах зэргээс сэргийлж хөдөлмөрийн аюулгүй байдлын зааварчилга аваад гарын үсгээ зураад ажилдаа орох хэрэгтэй. Барилгын үндсэн угсралт, өргийн ажил дууссаны дараа заслын ажил эхэлдэг ба дотор заслын ажил нь таазнаас эхэлдэг, тоосгон ханан дээр шавраа хийнэ, дараа нь тоос шорооноос хамгаалсан цавуу түрхээд 2 үе замаска татаад зүлгүүрээ өө сэвгүй маш сайн хийгээд грунт түрхээд эмульс юм уу обойгоо наана. Таазанд заавал грунт тавьж байж эмульс хийдэг гэдгийг анхаарах хэрэгтэй л дээ.

Ажил хүлээж авахдаа гадна талын заслыг хийх гэрээтэй бол гадна дотор заслыг хамт хийдэг. Хийх явц адилхан гэхдээ гадна тал нар салхинд ил байдаг учраас чанартай материалаар хийх хэрэгтэй. Хасах хэмд хийж болохгүй гэж заагддаг гадна заслыг одоо үед өвлийн улиралд их хийдэг болсон байна. Үүнээс гадна зарим компаниуд хямдыг бодож чанаргүй материалаар хийдэг. Энэ нь бороо салхи дийлэхгүй амархан муудаж ховхорч унах шалтгаан болдог байх. Одоо материал олон төрөл байдаг болсон ч зарим материалын чанар, цавуулаг их муу болсон юм шиг санагддаг.   Тухайн үед барилгын материал Оросоос орж ирдэг байсан бол одоо Хятад улсаас их ирдэг болсон. Орос материалыг үнэтэй гээд авчрахаа больсон байна. Материалаас гадна засал хийж байгаа ажилтнаас их шалтгаална. Чанартай материалыг засалчид буруу найруулах, цавуугаа дутуу түрхэх зэргээр материалын чанарыг алдагдуулдаг. Бид цагаан цементэд нунтагласан цагаан чулууг хольж зуураад агрегатаар шүршихэд их чанартай болдог байсан. 1983 онд Сүүний үйлдвэрийн оффисийн гадна заслыг Орос мэргэжилтэн Галя болон хамт сурч байсан найзтайгаа гурвуулаа хийж байснаас  хойш 38 жил өнгөрсөн байна. Энэ хугацаанд  нэг ч засвар хийгдээгүй гээд бодохоор чанар маш чухал.

Манай компани 2008 оноос засал чимэглэлээр дагнаж ажиллаж байгаа. Би 2018 оноос  бригадаа ахлах зарчмаар ажиллаж байна. Бид сүүлд Герман стандарт болон Хурд группын байруудад засал хийсэн. Одоо “Буянт ухаа 2” орон сууцны хорооллын заслын ажил хийгдээд явж байгаа. 

Улсын трестэд ажилладаг байхад трестийн дарга, бид нарыг хариуцдаг удирдах албаны хүмүүс байнга солигдоно халагдана эсвэл өөр ажилд томилогддог байсан. Тэдгээр хүмүүс бидний ажилласан жилийг улсын архивд бүртгүүлээгүй орхисноос болж 13 жил ажилласан бүртгэл тэр чигтээ байхгүй болсон гэсэн үг л дээ. Ийм шалтгаан тулгараад тэтгэврийн өмнөх жилүүддээ компанид харьяалагдаж ажиллахаар болсон юм. 

Сүүлд тэтгэвэр тогтоолгох гээд ажилласан жилээ харахдаа л үүнийг мэдсэн. Тэрнээс өмнө бид бүртгэгдсэн гэсэн бодолтой л явж байсан. “Техник туслалцааны үйлдвэрийн барилга трест”-д ажилладаг байсан ихэнх хүмүүс иймэрхүү байдлаар хохирч ажилласан жилийн үнэлэмжгүй болсон. Бид шүүн шийдвэрлэх газраар явж цалингийн доод хэмжээгээр тогтоолгосон. Уг нь доод хэмжээ биш нилээн өндөр тогтоогдох байснаас гадна энэ мэргэжил өөрөө ажлын хортой нөхцөлд ордог. Тэгэхээр тэтгэвэрт гарах наснаас 5 жил хөнгөлөгдөх ёстой гээд хуулиндаа заасан байдаг юм. Гэтэл энэ хөнгөлөлтөө ч мөн эдэлж чадаагүй. 

“Сүүний үйлдвэр”-т ажилладаг байхад трестүүдийн хооронд шавар болон тоосго өрлөгийн уралдаан болдог байлаа. Оролцож байгаа хүмүүст бид тоосгыг нь зөөж өгдөг туслах ажилтан хийдэг байсан юм. Тэр үед тусалж гүйсээр байгаад өрлөгийн анхан шатны чадварыг эзэмшиж, жижиг өрлөг хийж үзсэнээр сурсан даа. Дотор засал хийх үед тусгаарлах хана өрөх шаардлага гарвал хүн гуйхгүй өөрөө хийчихдэг болохоор амар байдаг. 

1988 онд гэр бүл болсон. Манай нөхөр Налайх дүүргийн “Техник мэргэжлийн сургууль”-д токарьчин мэргэжлийг эзэмшээд “Үйлдвэрийн барилга трест”-д мэргэжлээрээ ажилладаг байсан. Бид 15 жил нэг трестэд ажиллаад, 2006 онд хань минь бурхан болоод сургуулийн насны гурван хүүхэдтэйгээ үлдсэн. Мэдээж хэцүү үе олон байсан. Гурван хүүхдээ ганцаараа өсгөнө, хүмүүжүүлнэ, хүн болгож төлөвшүүлнэ, мэргэжил эзэмшүүлнэ гээд бүгд миний нуруун дээр буулаа. Ажил хамт олныхоо хүчээр шантралгүй зүтгэж, хүүхдүүдээ ШУТИС-д мэргэжил эзэмшүүлсэн. Хүүхдүүдээ мэргэжилтэй болгох, зөв хүн болгож өсгөх нь миний ганц хүсэл байсан гэж хэлж болно. Учир нь өвлөгдөх өвгүй хүүхдүүд минь эзэмшсэн мэргэжлийнхээ хүчээр бүхнийг бүтээх ёстой  гэж бодсонтой холбоотой.

 

Залуу байхдаа бодож хүсдэг байсан зүйлийн нэг бол өөрийн гараар байшин барина гэсэн зорилго. 2015 онд хоёр хүүтэйгээ хамт сууриас нь эхлээд бүх ажлыг нь өөрсдөө хийж гүйцэтгэсэн. Ашигтай талбай 96 м2, ванн, ариун цэврийн өрөө, нийт 5 өрөөтэй, зоорийн давхартаа усны нөөцийн савтай. Түүнээс усыг насосоор татаж бойлуурт халаагаад крантаар татаж гарна гэсэн үг дээ. Халаалтаа дан цахилгаанаар шийдсэн. Ер нь хүн өөрийн ажлаа илүү сайн хийдэг гэж ярьдаг. Гэтэл би хүний ажлыг хийж өгөхдөө хамаг чадвараа гаргаж ажилладаг хирнээ өөрийнхөө байшинг, өөрсдөө амьдрах юм чинь гэсэн тайван байдлаар жоохон болхи хийсэн байна лээ. Одоо хашаандаа мод, цэцэг тарьж цэцэрлэгжүүлэх төлөвлөгөөтэй байгаа.

Хөгжлийн эрин үе ирж байна гэж хардаг. Одооны залуучууд их азтай дэвшилтэт технологийг эзэмшиж хүний хөдөлмөрийг хөнгөвчилсөн багаж технологи хэрэглэж байна. Дан ганц заслынхан биш барилгын салбарын бүх залуучуудад баярладаг.  Энэ салбарын хөгжил дэвшлийн төлөө тэд суралцаж, суралцсан зүйлсээрээ эх орныхоо өнгө үзэмж, бүтээн байгуулалтыг хөгжүүлж байна шүү дээ. Шинэ дэвшилтэт технологи хөгжиж байгаа нь барилгын салбарын хүмүүсийн ажлын эрч хүч, идэвхи сонирхлыг төрүүлж чадаж байна. Энэ хүмүүс мэргэжилдээ дуртай байхын нэг тод жишээ юм. Барилгын гадна тал ихэвчлэн шилэн шийдэл рүү чиглэж байна. Эрс тэс уур амьсгалтай манай орны хувьд энэ шийдэл зүгээр гэж боддог. Нар салхинд гандаж, хуурч унаад байхгүй. Бас өнгө үзэмжийн хувьд ч классик харагддаг. 

Манай трест залуу үеийнхнийг сурган хүмүүжүүлж авдаг байсан. Ирсэн залуучуудыг тав таваар нь хуваагаад бид нарт дагалдуулан ажлын туршлагатай, яг өөр шигээ чадвартай болгоно шүү гэдэг. Техник мэргэжлийн сургууль төгссөн оюутнуудыг өөрийнхөө дагалдангаар авч ажилд сургаж барилгын салбарлуу их оруулдаг байсан. Манай үеийнхэн ажилдаа идэвхи санаачлагатай, мэргэжилдээ үнэнч байлаа. Тухайн үеийн дотор засал чимэглэлд ихэнх нь эмэгтэйчүүд ажилладаг байсан одоо эрчүүд их болсон байна лээ. Залуу үеийнхэн маань заасан юмыг хурдан сурна, сурсан ажлаа чадварлаг эзэмшинэ. Бидний үед техник технологи хөгжөөгүй, интернет цахим орчин гээд өөрсдөө бие даан суралцах боломж байгаагүй.Одоогийн залуучууд бас их азтай бүх зүйлийг хэрвээ өөрөө хүсвэл хаанаас ч сурах боломжтой цаг үед амьдарч байна шүү дээ. 

Сайхан дурсамж их байдаг шүү. Ж.Ишгэнхүү баатартай бригадын багт ажиллаж байх үе хамгийн сайхан. Бид Мянган оюутны байр, Ус сувгийн барилгууд дээр ажилладаг байхдаа бүтээмж өндөртэй бусдадаа үлгэрлэж чаддаг хамт олон байсан. Ж.Ишгэнхүү баатар биднийг ажил тарах үед сайн ажиллалаа гэж урамшуулан 17 төгрөгийн 144 ширхэгтэй печенье, чавганы хамт өгнө. Тэр үедээ үнэтэй нандин бэлэг байсан, түүндээ их урамшдаг байж билээ. Мөн Сүүний үйлдвэрт ажиллаж байхад ажлын сүүлийн өдөр сонин уншлага гэж болдог. Түүн дээр сайн ажилласан гээд дандаа мөнгөн шагналаар шагнуулна. Шагнуулсан мөнгөөрөө бригад хамт олондоо чихэр авч өгөөд амжилтаа хуваалцдаг байлаа. 

Оросод хамт сурж байсан найз минь ажлаа дийлэхгүй хэцүү байна гээд нилээд шантраад ажлаа солихоор болоод савхи оёдог оёдлын үйлдвэрт ажиллахаар очсон байдаг. Тэгээд яахав номыг нь сонсоогүй хүн чинь юм оёх байтугай зүү утсаа ч сүвлэж чадахгүй, хүмүүст загнуулж зарагдсаар байгаад болиод, салбартаа эргэн ирж  байсан хөгжилтэй дурсамж байдаг юм. Бид одоог хүртэл үүнийг ярьдаг юм шүү.

Манай трестэд дууны хамтлаг байдаг байсан. Хамтлагт манай хоёр найз бид 3 дуулж трестүүдийн хооронд болдог дууны тэмцээнүүдэд олон удаа түрүүлж байсан түүхтэй. Та нар мэдэх байх “Миний ээж” гээд дууны үгийг манай бригадын дарга Ж.Ишгэнхүү баатар өөрийнхөө ээжид зориулж бичсэн гэдэг. Тэр дууг бид тэмцээнд оролцохдоо их дуулдаг байлаа.

Барилгын засал чимэглэлийн ажлыг хийдэг хүн маш их хатуужилтай, хурдан шаламгай хамгийн гол нь их нямбай байх ёстой. Уг барилгын угсралт алдаатай байсан ч засал чимэглэлээр түүнийг засч, тэр барилгыг хүний нүдэнд маш гоё харагдтал нь, сэтгэлд нь үлдэхээр заслыг хийх ёстой. Дотор, гадна өнгө үзэмжээрээ барилга хотыг чимж байх ёстой гэж боддог.  Залуу үеийнхэн минь бүү шантраарай, барилга дагасан хүн хоосон хонодоггүй юм, өнгө үзэмж сайтай дэлхийн жишг болсон сайхан барилгуудыг эх орондоо сүндэрлүүлж хөгжлийн замд өндөр хувь нэмэр оруулаасай гэж хүсч байна.

Оюутан ахуй цагаасаа эхлээд ажил амьдралын гараа, амжилт, алдаа оноо хийгээд салбарынхаа сайхан дурсамж, хийж бүтээсэн томоохон ажил, мэдлэг туршлагаа хуваалцан халуун дулаан яриа өрнүүлсэн танд баярлалаа. Салбар бүрийн мэргэжилтнүүд тань шиг мэргэжилдээ дурлан ажиллаасай гэж хүсч байна.