Монголд хадгалагдаж үлдсэн барилга, хот байгуулалттай холбогдох архитектурын дурсгалыг судлагдах байдлаар ерөнхийд нь

·        Нэн эртнээс бага хаадын үед хамаарах

·        Буддын шашин Монголд дэлгэрсэн үед хамаарах

·        Социалист нийгмийн байгуулалтай үед хамаарах гэсэн гурван бүлэгт хувааж болно.

Монголнутагт хотжих үйл явц МЭӨ II зуунаас уламжлалтай. Нэн эртнээс бага хаадын үеийг хүртэлх хугацаанд хамаарах хот суурингийн тухай мэдээлэл ховор байдаг. Тал нутагт амьдардаг нүүдэлчин ард түмэн бэлчээрийн мал аж ахуй эрхэлдэг, уур амьсгалын эрс тэс нөхцөлөөс хамааран суурин амьдрах бололцоогүй байсан. Байнгын дайн тулаанаас болж хотууд өргөжин хөгжих боломжгүй, ойр ойрхон сүйтгэгддэг байв.Тэдгээр хотууд гол төлөв орд өргөө, цэргийн бэхлэлт, худалдаа наймаа эрхлэх,засаг захиргааны чиг үүрэгтэй байсан. Энэ үеийн архитектурын дурсгалуудаас олон хотын тууриуд үлдсэн юм. Жишээ нь: Уйгур улсын нийслэл Хар балгас буюу эртний уйгур хэлээр Орду Балык хотынор үлдэц нь 32 км2 талбай эзэлсэн том хот байсан. Хотын талбай нь худалдаа, гар үйлдвэрийн хэсэг, хааны орд харш, сүм дуган зэрэг хэсгүүдээс бүрддэг байжээ.

Харбалгас. ерөнхий харагдах байдал. Н.Цүлтэм "Mонголын уран барилга"1988 зураг 8

Үүнээс гадна Монголын тал нутагт оршуулгын зан үйлтэй холбогдох булш, бунхан тахилга, тайлгын байгууламжууд сайн хадгалагдаж үлдсэн. Энэ нь нүүдэлчин соёлтой хүмүүс нэг байршилд удаан байрлаж амьдардаггүйтэй холбоотой юм. Хэд хэдэн төрлийн оршуулгын байгууламж байдаг нь нүүдэлчдийн дундсоёлын ялгаа байсныг нотолдог. Өвөг дээдсийн оршуулгын байгууламжийг хүндэтгэн үздэгнүүдэлчдийн тогтсон ойлголт нь тэдгээрийг өнөөг хүртэл хадгалагдаж үлдэхэд голнөлөө үзүүлсэн.

Хавтанчулуун булш. ерөнхий харагдах байдал. Н.Цүлтэм "Mонголын уранбарилга" 1988 зураг 1

Буддизмийн нөлөөгөөр өөрорны архитектурын дүр төрх богино хугацаанд Монголын хүрээ хийдүүдэд нутагшсан. Буддын шашин Төвдөөс Монголд дэлгэрсэн цаг үе нь 16-р зууны хоёрдугаархагасаас эхэлсэн. 300 гаруй жилийн хугацаанд Монголд Буддын шашин уугуулсоёлын салшгүй хэсэг болтлоо нутагшсан байна. 1937 оны тооллогоор Монголд Буддын соёлд тулгуурласан, Монголчуудын эртнээс хүрээлэн буудаг хотын хэлбэрийг төлөвлөлтдөө хадгалсан 1000 гаруй том, жижиг хүрээ хийдүүд бүртгэгдсэн байдаг.

Хятад, Төвд, Энэтхэгийн архитектурын хэлбэрүүдээс шинэ барилга барих бүрд тусгах болсон. Монголчууд эртнээс барилга барих, хот байгуулах ажлыг олзлогсдоор хийлгэдэг байсан ба тэд төрөлхийн нүүдэлчин ахуйтай, дайнч ард түмэн тул барилга, хот байгуулалтын чиглэлд туршлага багатай, онцгой сайн хөгжсөн архитектур нь нүүдлийн шинжтэй, зөөж тээвэрлэхэд тохиромжтой гэр сууц, түүнтэй төстэй зөөврийн сууцнууд байсан юм.

Зусланд гарсан нүүдэлчин айл

Хятадыг тухайн цагт эзлэн, захиргаандаа авсан Манж Чин улсын төрийн бодлогын нөлөө Монголд 17-р зууны сүүлчээс хүчтэй болж 200гаруй жилийн турш Манж Чин улсаас Монголчуудыг хяналтандаа авах зорилгоор буддизмийг идэвхтэй дэмжиж эхэлсэн. 1758 он гэхэд Монгол бүхэлдээ Манж Чин улсын эрхшээлд орсон байв. 1830-аад оноос Манж Чин улсад Хар тамхины дайн гарснаар эдийн засгийн хямралд орон Чин улсаас өмнө нь хийгддэг байсан Буддын шашны сүм дуган барихад зориулсан санхүүжилт буурсан. Монголчууд барилгад нүсэр чимэглэлтэй, суурин соёл иргэншилтэй орнуудын архитектурын хэлбэрийг ашиглахаа бараг больж өөрсдийн боломж нөхцөлтэй уялдуулан Монголын архитектурын уламжлалт хэлбэрийг буддын шашны шинэ баригдах сүм дугануудад хэрэглэсэн. 

Монголын уламжлалт загвар нь монгол гэрийн ерөнхий шинж төрхийг хадгалсан, элдэв нүсэр хээ чимэглэлээс татгалзсан, зөөжөөр байрлалд дахин угсарч болдгоороо бусад орны архитектураас гол ялгаатайбайв. Халхын анхдугаар Богдөндөр гэгээн Занабазар амьд ахуйдаа өөрийн урлагийн дэг сургуулийг үндэслэсэн.Монгол сүм дуганы загварыг тодорхойлсон концепц гаргасан ба Занабазарын зохиосон Батцагаан нэртэй сүм, дуганы загвар нь бусад орны архитектурын хэлбэрүүдээс ялгаатай. 

Хожим энэ загвар Монголын архитектурт түгээмэл хэрэглэгдэх болсон юм. Монгол загвар бусад архитектурын төрлүүдтэй хоршиж Монгол-Төвд, Монгол-Хятад гэсэн “холимог” архитектурын хэлбэрийг бий болгосон.

Иххүрээ-төвийн хэсгийн сүм дуганууд 20-р зууны эхэн үе. Монгол зураг. харагдахбайдал В.Н. Ткачев "История монгольской архитектуры" 2009 193-рнүүр  

18-рзуунаас 20-р зууны эхэн үе бол Монголын сүм хийдийн барилга байгууламж, уламжлалт архитектурын оргил үе гэж хэлж болно. 

Энэ үеийн архитектурын дурсгалууд тухайн нийгмийн дээд давхарга буюу хутагт ноёд, сайд, баячууд, шашны байгууллагад зориулагдсан гэдгээрээ онцлогтой. 1911 онд Монголын төр дахин сэргэсний дараа Монголын ноёд хувьдаа тансаг сууц бариулах, томоохон хутагтуудад зориулан шүтээн сүмүүд бариулах явдал улам ихэссэн билээ. Мөн үүний зэрэгцээ Монголын зах зээлд Оросуудын нөлөөгөө тогтоох алхмууд нэмэгдсэнээр Монголд нутагших Орос иргэдийн тоо олширч, тэдгээрийг дагаж Орос, Сибирийн архитектуртай хувийн сууц, худалдааны барилгууд нэмэгдэж эхлэв. 1937 оныг хүртэл Монголд Хятад, Төвд, Энэтхэг, Монгол загвартай барилгуудаас бүрдсэн хүрээ хийдүүд бодитойгоор оршин тогтнож байсан. Тэдгээр суурингууд урд өмнөх Монгол нутагт байсан хот суурингуудаас хавьгүй илүү хотожсон хэв маягтай, байнгын оршин суугчидтай, тэдгээр иргэд нь хөдөө аж ахуйн бус хөдөлмөр эрхэлдэг, буддын сургаалыг өдөр тутмын амьдралдаа мөрдлөг болгодог байв. 

Төваймгийн Манзуширын хийд. Шашны баярын үеэр.1930-аад он.  British Library.  

Буддын шашин дэлгэрсэн үед Монголын уламжлалт хот төлөвлөлтийн тогтсон хэв маягтай, шашны үйл ажиллагаанд зориулагдсан олон нийтийн барилга байгууламжуудаас бүрдэх чуулбар үүсгэн хот суурингбайгуулдаг байжээ. 

1920-оод оноос Монголчууд социалист орнуудын эгнээнд нэгдэн орж социализмын эхний жилүүдэд овор хэмжээ багатай, модерн хэвмаягтай барилгууд олноор баригдаж эхэлсэн юм. 1930-аад оны сүүл үеэс Улаанбаатар хотыг шинэчлэх ажил идэвхтэй явагдаж эхэлсэн. Зүүн хүрээ хэмээх хуучин хотын төвийн хэсгийг бүхэлд нь буулган устгаж тэр газар дээр нь шинэхотын төвийг байгуулсан. 1940-өөд оноос сүм дуганы барилгуудыг ихэнхийг ньбуулгаж, шинээр байгуулагдаж буй социалист бүтээн байгуулалтад зориулсан барилгад материалыг нь дахин ашигласан. Нийслэл хүрээний хуучин төвийн хэсгийн суурин газрын уламжлалт хэлбэрийг өөрчлөн шинэчлэх ажил явагдаж Улаанбаатар хотыг орчин үеийн хот болгох үйл явц эрчимтэй эхэлсэн

Нийгмийг аюулаас хамгаалах газар. 1930-аад он British Library.

Гол төлөв конструктивист архитектурын хэв маягаар баригдсан барилгууд дэлхийн хоёрдугаар дайныг хүртэл хотын төвийн хэсгийн дүр төрхийг тодорхойлж байв. 1940-өөд оны үеэс газрыг эзэмших, өмчлөх тодорхой ойлголтгүй, суурьшлын урьд байсан нөхцөлийг тооцох шаардлагагүйгээр чөлөөлөгдсөн орон зайд Улаанбаатар хотын төвийн хэсэг шинээр байгуулагдсан. Улаанбаатарт өмнө нь биелэгдэх боломжгүй байсан cоциалист хотын тухай архитектор, хот төлөвлөгчдийн төсөөллийг биелүүлэх боломжтой болсон юм. 

Дэлхийн хоёрдугаар дайны дараа Монгол улсын эдийн засгийн байдал тогтвортой болсон басоциалист улс болон хөгжих үндсэн шалгууруудыг хангаж эхлэв. Дайны үеэр Монгол улс өөрийн бүхий л боломжийн хирээр ЗСБНХУ болон түүний холбоотон улсуудад тусалсан. ЗСБНХУ-аас техник, эдийн засгийн тусламж үзүүлэх бололцоо дайны дараа олон дахин нэмэгдсэн билээ. БНМАУ-ыг хөгжүүлэх ажил 1948 оноос тав таван жилийн хугацаатай нэгдсэн төлөвлөгөөтэйгөөр хэрэгжиж эхэлсэн. Социалист замналаар хөгжих шийдвэрт хүрсэн Монгол улсыг Азийн шинжлэх ухаан, технологиос хоцрогдсон ядуу буурай орноос орчин үеийн үйлдвэржсэн, эрчимжүүлсэн мал аж ахуйд суурилан хөгжих улс болгох хөгжлийн төлөвлөгөөг Монголчуудын өөрсдийнх нь оролцоотой боловсруулсан. 1947 оноос хотын төвийн хэсгийг цоо шинээр бүтээн байгуулсан ба Монголын анхны архитектор мэргэжилтнүүд 1948 оноос төгсөж ирсэн. “Энхцагийн бүтээн байгуулалт” хэмээн нэрлэгдсэн эдгээр он жилүүдэд Архитектурын хэв маягийн хувьд энэ үед Сталинист неоклассик архитектур ноёрхож байсан юм. Сталины үеийн барилгууд сонгодог загвартай, сүрлэг чимэглэлтэй, ур хийцийг нь өмнөх үеийн барилгуудаас дутуугүй болгохын тулдбарууны орнуудын сонгодог архитектурын ур хийцийг давтан хэрэглэдэг болов. Тухайн үед баригдсан Улаанбаатар хотын төвийн хэсгийн барилгууд хамгийн ур хийц сайтай, уран сайхан архитектуртай байсан юм. Монголд баригдсан неоклассик барилгуудын архитектурыг эхний үед ЗСБНХУ-ын архитекторууд голдуу төлөвлөдөг байсан бол хожим Монгол архитекторууд төлөвлөлтөд нь гар бие оролцдог болжээ.

Залуучуудын ордон. 1960-аад он /өнгөт диапозитив/

Монголчууд өөрийн оронд “Социалист агуулгатай, үндэсний хэв маягтай” барилга барина гэсэн зорилт дэвшүүлсэн. Сонгодог загварыг үндэсний архитектурын хэлбэр эсвэл хээ чимэглэлтэй хослуулан хэрэглэхийг урьтал болгожээ. Зөвхөн барилгын фасадны чимэглэлд үндэсний хэлбэрийг тусгахын зэрэгцээ түүнтэй хослуулан баримал, хөшөө зэргийг Монгол агуулгаар бүтээдэг байсан. Интерьерт сонгодог дүр төрхийг ардын уламжлалт гар урлалын бүтээлүүдээр илэрхийлдэг байжээ. Эдгээр барилгуудын төсөлд тухайн цаг үеийн Монголын хамгийн шилдэг уран бүтээлчид оролцон, соёлурлагийн хамгийн чухал байгууллагуудад зориулан ихээхэн хүчин чармайлт гарганажиллав. Энэ цаг үеийн урлагийн хөгжлийг тухайн барилгуудаас мэдрэх боломжтойгоос гадна тухайн барилгуудыг чухал болгодог өөр нэг чухал, хүчин зүйлнь хотын төвийн хэсгийг нэгдсэн зохиомжтой болгодог байсан юм. Өндрийн хязгаар тогтоож, ижил загвартай барилгуудыг харилцан хамааралтай байршуулж ансамбль үүсгэсэн. Голлох барилгууд нь олон нийтэд зориулсан соён гэгээрүүлэх, соёл урлагийн үйл ажиллагаанд чиглэгдсэн. Улаанбаатар хотын анхдугаар хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө 1954 онд хийгдсэн ерөнхий төлөвлөгөөний дагуу сүүлд баригдсан барилгууд хотын төвийн хэсгийн архитектурын ансамблийг хүндэтгэсэн төлөвлөлттэйгөөр баригдах болсон.

Сталинийг насбарсны дараа ЗСБНХУ-ын улс төр, эдийн засгийн байдал өөрчлөгдөж 1955 оноос эхлэн неоклассик архитектур багабагаар нөлөөгөө алдаж барилга угсрах технологи, угсармал бетон хийцийг цаашид ашиглах болсон. Ингэснээр барилгын хэлбэр загвар ихээхэн өөрчлөгдөж цаашид сонгодог загварын барилга баригдахаа больж Европт хөгжиж байсан модернархитектурын хэв маягийг Орост шинээр нэвтрээд байсан угсармал төмөр бетонытехнологитой хослуулан барилга барих болсон юм.

Улаанбаатар хотын төв талбай /“Улаанбаатар ном” 2005 ху.39-с / 

Социализмын үед Улаанбаатар хотын төвийн хэсэгт баригдсан барилгууд нь өнөөг хүртэл хотын хамгийн сэтгэл татам хэсэгхэмээн үнэлэгддэг.

Эдийн Засгийн Харилцан Туслалцах Зөвлөлийн орнууд /Социалист лагерийн орнууд/-аас хоёр дахьулс нь БНМАУ бөгөөд цаашид үлгэр жишээ болгон хөгжүүлэх зорилт дэвшүүлсэн. Социалист хот төлөвлөлтийн онол 19-р зууны дунд үеэс төлөвшиж олон эрдэмтэд хотыг ажилчдад зориулан илүү тав тухтай, эрүүл байх тухай бодлого боловсруулж түүнийгээ хэрэгжүүлэх оролдлогуудыг хийсээр иржээ. Социалист хот төлөвлөлтийн үндэс нь хүн бүр ая тухтай байх, эрүүл аюулгүй ажиллаж амьдарч болох хотын тухай ойлголт юм. Иргэдэд хүрэлцээтэй ногоон байгууламж, нарны гэрэл, цэвэрагаар, баталгаат усан хангамж, нийтийн тээврийн зөв зохион байгуулалт, ажлаатайван амгалан хийх нөхцөлийг хангаж өгөхөд чиглэгддэг. Европт бараг 100 жилийн өмнө тодорхойлогдож байсан хотын тухай ерөнхий ойлголт нь 1970-аад оноос Социалист орнуудад биелэлээ олж эхэлсэн. Утопи буюу үл биелэгдэх шинжтэй хэмээн үзэж байсан хот төлөвлөлтийн хэв маяг өмчийн тухай үзэл хандлагаас татгалзсан, социалист сэтгэлгээ төлөвшсөн энэ үед биелэгдэх боломжтой болсон юм.

1985 оны үед социалист хот байгуулах зорилт Монголд хамгийн өндөр амжилтанд хүрсэн юм.

1985оны Улаанбаатар хот /өнгөт диапозитив/

 Б. Бизъяасүрэн /ШУТИС-ийн Барилга, Архитектурын сургуулийн Архитектурын салбарын багш/