Өнгөрсөн оны нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдалдаа дүгнэлт хийж, цаашдын чиг хандлагаа тодорхойлж, энэ жилийн хийх ажлаа нарийн төлөвлөх цаг ирээд байна. Энэ үед улс орныхоо эдийн засаг, оны төсөв зэргийг судлаж, дэлхийн чиг хандлагыг тандах шаардлага бизнес эрхлэгчдийн өмнө тулгардаг билээ. Тиймээс 2020 онд хийгдэх бүтээн байгуулалт, ипотекийн зээлийн байдал, орон сууцны эрэлт нийлүүлэлтийн төлөв, ажиллах хүч, дундаж цалингийн хэмжээ ямар байгаа талаар тоймлон хүргэж байна. 

 2020 ОНД 2,512,7 ТЭРБУМЫН БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТ ӨРНӨНӨ 

Энэ жил төсвийн зарлагад нийт 13,872,6 тэрбум төсөвлөөд байна. Үүнээс хөрөнгийн зардалд /барилга байгууламж, бүтээн байгуулалт, их засвар, тоног төхөөрөмж, стратегийн нөөц хөрөнгөд зарцуулагдах санхүүжилтийг хэлнэ/  3,806,1 тэрбум төгрөг зарцуулах юм. Энэхүү санхүүжилтэд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалт, концесс, орон нутгийн хөрөнгө оруулалт, стратегийн нөөц, гадаадын зээл, тусламжаар хэрэгжих хөрөнгө оруулалтын төслүүд хамаарагддаг. Уг хөрөнгийн зардлаас 2,512,7 тэрбумыг нь барилга байгууламж, бүтээн байгуулалтын ажилд, 157,6 тэрбум төгрөгийг их засварын ажилд зарцуулах юм. 

Харин “Барих-шилжүүлэх” концессын эргэн төлөлтөд 323,6 тэрбум төгрөгийг төсөвлөөд байна. Өнгөрөгч онд 12 төсөлд 144,7 тэрбумыг олгож байсан бол 2020 онд энэ санхүүжилт 3 дахин нэмэгдээд байгаа юм. 

Улсын төсвөөр хийгдэх бүтээн байгуулалтууд

2020 онд улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтаар нийгмийн хэрэгцээ шаардлагад нийцсэн, орон нутаг болон салбаруудад тулгамдаж буй асуудлыг шийдвэрлэхэд чиглэсэн нийгмийн ач холбогдол, эдийн засгийн үр ашиг бүхий төслүүдийг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөөд байна. Энэ жилийн төсөв нь өмнөх оноос 17.7 хувиар өссөн бөгөөд 1,828.9 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар 1427 төсөл, арга хэмжээ, барилга байгууламжийг барих юм. Улсын төсвийн хөрөнгө оруулалтын 68 орчим хувь нь бүтээн байгуулалтын төслүүд бол үлдсэн 32 хувь нь их засвар хийх, тоног төхөөрөмж худалдан авах, ТЭЗҮ, зураг төсөл боловсруулахад шаардлагатай санхүүжилт байна. 

Улсын төсвөөр орон нутагт хийгдэх бүтээн байгуулалтад 894,1 тэрбум төгрөг зарцуулна 

Орон нутагт нийт 894,1 тэрбум төгрөгийн төсөв бүхий 1005 төсөл, арга хэмжээг хэрэгжүүлэхээр төлөвлөөд байна. 21 аймагт нийтдээ 93 сургууль, 72 цэцэрлэг баригдах бөгөөд эмнэлэг, инженерийн шугам сүлжээ, авто зам, соёл, спортын цогцолборууд зэрэг нийгэмд тулгамдаж байгаа асуудлыг шийдэх бүтээн байгуулалтын ажлууд өрнөх юм. 

Харин нийслэлд өмнөх онд 544,6 тэрбумын хөрөнгө оруулалтаар 372 төслийг хэрэгжүүлсэн бол энэ жил 584,5 тэрбум төгрөгийн 382 төсөл хэрэгжинэ. Сургууль, цэцэрлэгийн хүртээмжийг сайжруулах тал дээр үргэлжлүүлэн ажиллаж 38 цэцэрлэг, 28 сургууль, 13 сургууль, цэцэрлэгийн цогцолбор барихаар төлөвлөгдөөд байна. Мөн дэд бүтцийн салбарт 74,4 тэрбумын 63 төслийн ажил өрнөхөөр байгаа юм. Тухайлбал, 15 инженерийн шугам сүлжээ барих, 26 авто зам шинээр тавих зэрэг Нийслэлд тулгамдаж байгаа асуудлыг шийдэх бүтээн байгуулалтын ажлууд эхлэх болно.  

Мөн азийн хөгжлийн банкны зээл, тусламжаар 35 төслийг хэрэгжүүлнэ. Эдгээр төслөөс онцлон дурьдвал “Хотын гэр хорооллыг хөгжүүлэх төсөл”, “10 000 өрхийн ногоон орон сууц ба дасан зохицох чадвар бүхий хотын шинэчлэл төсөл”, “Сэргээгдэх эрчим хүчийг дэмжих төсөл” гэх мэт олон төсөл хөтөлбөрүүд хэрэгжих юм. 

Түүнчлэн Монгол Улсын хөгжлийг дэмжих зорилгоор гадаад улс болон улсын байгууллагууд засгийн газарт буцалтгүй тусламж, хөнгөлөлттэй зээл олгодог. Тэгвэл энэ жил гадаадын зээл тусламжаар сургууль, цэцэрлэг, эмнэлэгийн үйлчилгээг сайжруулах ажилд 180,6 тэрбумын зээл, 25,1 тэрбумын тусламж нийт 205,7 тэрбум төгрөгийн санхүүжилт олгогдохоор болоод байна. Түүнчлэн цэвэрлэх байгууламжийн шинэчлэл, дэд бүтцийг сайжруулах тал дээр тодорхой зээл, тусламжууд  мөн олгогдох юм. 

ОРОН СУУЦНЫ ИПОТЕКИЙН ЗЭЭЛ

Ипотекийн зээл нь 

-Улсын төсөв

-Арилжааны банкны чөлөөт эх үүсвэр 

-Монголбанкны эргэн төлөлт хэмээх гурван эх үүсвэрээс бүрддэг 2019 онд Монголбанкны эргэн төлөлтөөс 213.4 тэрбум төгрөг, Засгийн газраас 112 тэрбум төгрөг, арилжааны банкуудын эх үүсвэрээс 117.9 тэрбум төгрөг буюу нийт 443.3 тэрбум төгрөгийг 6476 зээлдэгчийг хамрууллаа. Ингэснээр 2019 онд нийт 11680 зээлдэгчид 861.9 тэрбум төгрөгийн орон сууцны зээл олгосон нь өнгөрсөн оны дүнтэй харьцуулахад 1800 зээлдэгч, 134.1 тэрбум төгрөгөөр илүү олгоод байгаа юм. 

2016-2019 онд  Ипотекийн зээл олгосон байдал /тэрбум/

Харин 2020 онд орон сууцны хөнгөлөлттэй зээлийн санхүүжилтийн эх үүсвэрт Засгийн газраас 60.0 тэрбум төгрөг зарцуулахаар төсөвт тусгасан. Энэ нь өнгөрөгч оноос 2 дахин бага санхүүжилт боловч арилжааны банкнаас гаргаж буй зээлийн хүүгийн зөрүүг төр даах учраас арилжааны банкнаас олгох зээлийн хэмжээ өнгөрсөн онтой харьцуулахад хоёр дахин нэмэгдэх төлөвтэй байна. Харин Монгол банкны эргэн төлөлтөөр гардаг 200 тэрбум төгрөг энэ жил олгогдох боломжгүй болсон тухай албан бус мэдээлэл гарсан. Энэ талаар Барилга хот байгуулалтын яамнаас тодруулахад “Монгол Улс 2017 оноос эхлэн Олон улсын валютын сангийн “Өргөтгөсөн санхүүжилтийн хөтөлбөр”-т хамрагдсантай холбогдуулж Дэлхийн банкнаас ипотекийн зээлийн хөтөлбөрийг төсвийн шинжтэй санхүүжилт гэж үзэн Монголбанкийг энэхүү үйл ажиллагаанаас гаргаж, мөнгөний бодлого, инфляци гэх мэт макро эдийн засгийн хүрээнд үйл ажиллагаа явуулах шаардлагатай гэдэг зөвлөмж өгсөний дагуу төв банкны хэрэгжүүлэх үйл ажиллагаанд 2018 оны 1 дүгээр сарын 12- нд өөрчлөлт оруулсан. Ингэснээр Монголбанк энэхүү үйл ажиллагааг цаашид хэрэгжүүлэх эрх зүйн орчингүй болсон байна. Гэвч 4-5 жил тогтвортой хэрэгжүүлээд явсан үйл ажиллагааг Засгийн газарт шууд шилжүүлээд гарах боломжгүй байсан тул 2020 он хүртэл үе шаттайгаар гаргах ажлыг зохион байгуулсан. Үүнтэй холбоотойгоор ипотекийн шинэ журмыг болосвруулах юм. Хэрэв одоогийн санхүүжилтийн тогтолцоогоор ипотекийн зээлийг үргэлжлүүлэхэд 2020 онд 900 гаруй зээлдэгчийн асуудлыг шийдвэрлэнэ. Тиймээс Сангийн яамнаас хүүгийн зөрүүг хариуцах байдлаар санхүүжилтийн тогтолцоог өөрчлөх талаар холбогдох судалгаа, тооцоог хийж байна. Харин ямар замаар банкуудад хувиарлан шилжүүлэх нь дараагийн асуудал байна” гэж мэдэгдсэн юм. 

ОРОН СУУЦНЫ НИЙЛҮҮЛЭЛТ ЭРЭЛТЭЭСЭЭ ИХ БАЙХ ТӨЛӨВТЭЙ БАЙНА 

2019 онд орон сууцны нийлүүлэлт нэмэгдэж эрэлтээсээ даваад байсан бол 2020 онд ч энэ үзүүлэлт хэвээр байх төлөвтэй байна. Тодруулбал, 2018 онд Улаанбаатар хотод 14752 нийлүүлэлттэй, 8162 эрэлттэй байгаа нь 6607 сууцны илүүдэлтэй болж, уг илүүдэл нь 2019 оны 9264 орон нийлүүлэлт дээр нэмэгдээд нийт 15871 болж байгаа нь тус оны эрэлтээс 1119 сууцаар илүү байгаа юм. 

Харин 2020 оны эрэлт, нийлүүлэлтийн төлвийг харахад өмнөх оны илүүдэл /1119/ дээр 14481 сууц шинээр зах зээлд гаргах бөгөөд энэ нь эрэлтээсээ 5412 сууцны  илүү байгаа нь борлуулалтын салбарт тодорхой анхаарах үзүүлэлт болж байна. 

Иргэдийн худалдан авалт өнгөрсөн онд ч бууралттай байсныг “Тэнхлэг зууч” ХХК - ий энэхүү судалгаанаас харж болох юм. 2019 онд Улаанбаатар хотод нийт 361 шинэ орон сууцны төсөл зах зээлд хэрэгжсэн ба үүнээс 313 төслийн орон сууц нь идэвхитэй захиалга авсан байна. Эдгээр шинэ орон сууцыг борлуулалтаар харахад 55,3 хувь нь борлогдсон, 44,7 хувь нь зах зээлд борлогдоогүй байгаа юм. Гэхдээ 2019 оны жилийн эцсийн байдлаар 2020, 2021 онд ашиглалтад орох байруудаас нийт 5,905 айлын орон сууц нь зах зээлд борлогджээ. 

Орон сууцны үнийн хувьд мөн л өсөлттэй байна. 2019 оны 12 дугаар сарын байдлаар шинэ орон сууцны 1м2-ын дундаж үнэ 2,421,218 төгрөг болж өмнөх сараас 2.73 хувиар, урьд оны мөн үеэс 6.98 хувиар өссөн үзүүлэлттэй гарлаа. Харин хуучин орон сууцны дундаж үнэ жилийн эцсийн байдлаар 1,868,137 төгрөг байгаа бол амины орон сууцны стандарт зэрэглэлийнх 1м.кв дундаж үнэ 1,561,697 төгрөг, өндөр зэрэглэлийн хаусны 1м.кв дундаж үнэ 7 124 915 төгрөг байна.  /Орон сууцны үнийн өсөлтийн харьцуулсан хүснэгт/

БАРИЛГЫН МАТЕРИАЛЫН ҮЙЛДВЭРЛЭЛ БОЛОН ИМПОРТЫН БАЙДАЛ  

Импортыг орлох, дотооддоо үйлдэрлэдэг барилгын материал, бүтээгдэхүүний нэр төрөл, тоо чанарт дэвшил гарч, үйлдвэрлэлийн хүчин чадал цементийн хувьд 6, клинкерийн 4 тээрэм, бетон хийц, эдлэлийн хувьд 4, хөнгөн бетоны хувьд 2 дахин нэмэгдсэнээр барилгын гол, нэр төрлийн түгээмэл хэрэглэгддэг бетон, төмөр бетон болон барилгын дүүргэлтийн материал, хаших бүтээц, дулаалгын материалын хэрэгцээг 100 хувь дотоодын үйлдвэрлэлээр хангах түвшинд хүрээд байна.

Цементийн үйлдвэрүүд шинээр нэмэгдсэнээр үйлдвэрлэл 4,25 сая тоннд хүрч нэг хүн амд 1,4 тонн цемент ноогддож байгаа бөгөөд дотоодын эрэлтээс нийлүүлэлт тэнцвэржин импортыг зогсоож улмаар экспортлох боломж бүрдээд байна. Шинээр байгуулагдсан томоохон үйлдвэрүүд түүхий эдээ дагаад Төвийн бүсэд байрлаж байгаа учир 2020 оноос эхлэн орон нутгийн цементийн хэрэгцээг хангах зорилгоор Баруун бүсэд Ховд, Говь-Алтай аймгуудад бага оврын 1-2 үйлдвэр байгуулж, Хангай болон Зүүн бүсэд клинкерийн тээрэм байгуулах замаар хэрэглэгчдэд ойртуулах бодлогыг баримталж байгаа юм. 

2019 онд барилгын материалын үйлдвэрлэлийг гол нэр төрлөөр авч үзвэл цементийн үйлдвэрлэл 1812,5 мянган  тонн, бетон зуурмаг 2236,3 мян.м3, шохой 194,93 мян.тн, арматур 126,07 мян.тн, тоосго, керамик термо гулдмай 112,5 сая ширхэг, хөнгөн бетон 447,52 мян.м3, хуванцар хоолой 2122,75 км тус тус үйлдвэрлэсэн байна. 2019 оны дотоодын барилгын материал үйлдвэрлэлийн эрэлт, нийлүүлэлтийн харьцуулалт, 2020 онд энэхүү үзүүлэлт ямар байхыг доорх графикаас харна уу. 

/Үйлдвэрлэл болон импортын барааны харьцуулалт, ирэх оны төлвийг харуулсан график/

Харин 2018 онд 20 нэр төрлийн материал импортоор орж ирсэн байна. Энэхүү судалгааны 2019 оны жилийн эцсийн дүн ирэх гуравдугаар сард гарах тухай ГЕГ - ээс мэдэгдсэн. Тиймээс 2017-2018 оны хамгийн гол нэр төрлийн материал, хамгийн олон тоо хэмжээгээр Монголд орж ирдэг материалуудыг харьцуулан гаргалаа. 

Энэхүү судалгаанаас харахад гол материал болох цемент нь 35, 809.4 тн импортоор орж ирсэн байна. Энэ дүн дээр дотоодын үйлдвэрлэлтийн хэмжээг нэмэхэд нийлүүлэлт нь эрэлтээсээ 2 дахин их байгаа үзүүлэлт харагдаж байна. Мөн хамгийн ихээр импортоор орж ирдэг материал бол хуванцар хоолой. Сүүлийн үед энэ чиглэлийн дотоодын үйлдвэрлэл нэмэгдэж байгаа хэдий ч усалгааны систем гэсэн утгаараа ямар ч татваргүй орж ирдэг нь нэгдүгээрт  үйлдвэрлэлт хөгжих боломжийг багасгаж, хоёрдугаар иргэдийн эрүүл, аюулгүй байдалд сөрөг нөлөө үзүүлж байна.

Мөн арматурын түүхий эд болох хүдрийн асуудлаас болж дотоодын арматурын үйлдвэрлэлд асуудлууд тулгарч байгаа. Тиймээс 2019 оны байдлаар арматурын үйлдвэрлэлт болон импортын тоонд хол зөрүү байхгүй байгаа бөгөөд энэ нь дотоодын эрэлтийг бүрэн хангаж байна. 

БАРИЛГЫН САЛБАРЫН АЖИЛЧДЫН ТОО, ЦАЛИНГИЙН ДУНДАЖ ЯМАР БАЙНА ВЭ? 

Сүүлийн жилүүдэд барилгын салбар ажиллах хүчний хомсдолд орж, хүний нөөцийн асуудал тулгараад байна. Монгол улсын статистикийн хорооны 2019 оны гуравдугаар улирлын судалгаагаар барилгын салбарт нийт 13898 аж ахуй нэгж байгууллага үйл ажиллагаа явуулж байна. Мөн байдлаар улсын хэмжээнд 89089 ажиллагсад байгаа бөгөөд үүнээс 17806 эмэгтэй ажилтан байгаа юм. Энэхүү ажиллах хүчийг цаашид 18 мянга гаруй хүнээр нэмэгдүүлэх шаардлага, хэрэгцээтэй байгаа талаар “Төрөөс барилгын салбарт баримтлах баримт бичиг” - т дурьдсан байна. Энэ талаар хөдөлмөрийн зах зээлийн эрэлтийн барометрийн судалгаанаас үзэхэд ажиллах хүчний хамгийн их эрэлт буюу 25,5 хувийг барилгын салбар дангаараа эзэлж байгаа бөгөөд 2019 оны эхний зургаан сард 13,8 мянган хүн, сүүлийн зургаан сард 3,9 мянган хүний эрэлттэй байсан юм. 

Харин ажиллагсдын дундаж цалин одоогийн байдлаар 1,211 мянган төгрөг байна. Энэ нь өмнөх онтой харьцуулахад 178,3 мянган төгрөгөөр нэмэгдээд байгаа үзүүлэлт юм. Цалингийн өсөлтийг графикаар харуулав. 

2020 ОНД БАРИЛГЫН САЛБАРЫН ЭДИЙН ЗАСАГТ ӨӨРЧЛӨЛТ ГАРАХ УУ?

Эдийн засгийн шинжээч, судлаач Г.Ганзориг

2019 онд барилгын салбарын эдийн засаг ямар байсан, 2020 онд энэ байдал хэрхэн өөрчлөгдөх чиг хандлагатай байгаа талаар эдийн засгийн шинжээч, судлаач Г.Ганзоригоос тодруулахад:

2019 он бол эдийн засгийн хувьд сэргэлт үргэжилсэн  сайн жил болон өнгөрлөө. Үүнд зэс, нүүрс зэрэг таваарын ханш, хилээр гарах таваарын тоо хэмжээ ч хангалттай байсан нь нөлөөлсөн. Товчоор хэлбэл уул уурхайн салбарт тун өсөлттэй байлаа. Харин барилгын салбарын хувьд төдийлөн сайн жил болсонгүй. 2019 оны 3-р улирлын байдлаар барилгын салбарын өсөлт 4.7 хувьтай гарсан. Сүүлийн зургаан улирлын барилгын салбарын өсөлтийн дунджийг авч үзвэл 3.3 хувьтай  байна. Гэтэл нийт эдийн засгийн өсөлт маань 6 – 7 хувьд байгаа шүү дээ. Гэхдээ барилгын салбар гэдгийг төрлөөр нь задалж харах ёстой юм. Сүүлийн гурван жилийг харахад орон сууцны барилга, худалдаа, үйлчилгээний барилгын бүтээн байгуулалт бага байсан бол инженерийн барилга, байгууламжийн ажил ихээр өрнөсөн жил боллоо. 

Харин 2020 онд бол яахын аргагүй том нөлөөтэй жил. Энэ бол сонгууль. Таамаглахад хамгийн хүнд жил гэж хэлж болно. Ямар ч халамжийн хөтөлбөр, хөнгөлттэй зүйлс гарч ирж магадгүй. Тийм зүйлс болвол ямар ч зах зээлд өсөлт гарч болох юм. Ерөнхий дүр зургаар нь харвал сонгуультай жил төсвийн зарцуулалт 7 хувиар илүү өсдөг. Энэ нь мэдээж иргэдийн гар дээр бэлэн мөнгийг нэмэгдүүлнэ. Улмаар богино хугацаанд худалдан авах чадварыг сайжруулна. Гэхдээ урт хугацаандаа инфляци, ханшийн дарамт л болох болно. Тиймээс энэхүү иргэдийн худалдан авах чадвар богино хугацаанд нэмэгдсэнээр орон сууцны салбарт дэмжлэг болох байх. Гэхдээ л том өөрчлөлт авчрахгүй болов уу. 2020 онд иргэдийн орон сууц худалдан авалт буурч эрэлтээсээ нийлүүлэлт нь давсан нөхцөл байдал үүсээд байгаа нь үүний нэг тод илрэл нь юм. Харин инженерийн барилга, байгууламжид өсөлт гарсаар байх нь тодорхой. Дүгнээд хэлэхэд 2020 он өмнөх оноос төдийлөн том өөрчлөлттэй жил болохгүй гэж хэлж болох юм.