МУ-ын Зөвлөх архитектор З.Оюунбилэг (PhD)

Өнгөрсөн үеэс бидэнд өвлөгдөн үлдсэн, одоо бидэнд байгаа, ирээдүй хойч үе маань түүнээс суралцаж, түүнийг гайхан биширч, сэтгэл, оюуны таашаал авч байх үүднээс тэдэнд уламжлан үлдээж байгаа аливаа үнэт зүйлийг ӨВ гэдэг.
Дэлхий нийтээр мөрдөж байгаа 1972 онд НҮБ-ын Боловсрол, шинжлэх ухаан, соёлын байгууллагын Ерөнхий бага хурлын 17 дугаар чуулганаар баталсан, манай улс 1990 онд нэгдэн орсон “Дэлхийн соёлын болон байгалийн өвийг хамгаалах конвенци”- ийн Нэгдүгээр зүйлд  “Соёлын өв” гэдэг ойлголтыг:
Хөшөө дурсгалууд: түүх, урлаг, шинжлэх ухааны хувьд дэлхийн нийтийн хосгүй гайхамшигт үнэ цэнэ бүхий уран барилга, сүрлэг чимэглэлийн уран баримал, уран зургийн бүтээл, археологийн олдворууд, бичээс, агуй болон цогцолбор дурсгалууд;
Уран барилгын чуулган: түүх, урлаг, шинжлэх ухааны хувьд дэлхийн нийтийн хосгүй гайхамшигт үнэ цэнэ бүхий салангид буюу нэгдмэл барилга байгууламж, уран барилгуудын цогцолбор;
Түүхийн дурсгалт газрууд: хүний болон хүн, байгалийн хамтарсан бүтээлүүд мөн түүх, гоо зүй, угсаатан судлалын хувьд дэлхийн нийтийн хосгүй гайхамшигт үнэ цэнэ бүхий археологи, түүхийн дурсгалт газрыг багтаасан бүс нутаг гэж ангилсан байна.
Соёлын өвийг хадгалж хамгаалах гэдэг нь шинжлэх ухааны үндэс бүхий төрийн бодлогоор үндсэн зорилго, зарчим, арга хэрэгсэл, үйлчлэх механизмууд нь хуульчлан тогтоогдсон, судалгаа, сургалт, сурталчилгаа, зохион байгуулалтын олон талт үйл ажиллагааны нэгдсэн тогтолцоог шаарддаг. Монголын төр засаг ч энэ шаардлагыг  анхаарч, чухал хууль тогтоомжийг батлан гаргаж, үндэсний соёлоо хамгаалах эрх зүйн орчныг үндсэнд нь бүрдүүлсэн юм. Соёлын өвийг хамгаалах тухай хуулийн 3.1.1 дүгээр заалтад: “Түүхэн тодорхой орон зай, цаг үеийн аль нэг хэсгийг төлөөлж  чадах байгаль, нийгэм, түүх, соёл, урлаг, шинжлэх ухааны үнэ цэнэ, ач холбогдол бүхий эд өлгийн болон оюуны үнэт зүйлс” –ийг Соёлын өв гэж тодорхойлсон байдаг.
ДУРСГАЛТ БАРИЛГА БУЮУ ТҮҮХЭН БАРИЛГА (Historic building) гэдэг нь биднийг гайхшруулах мэдрэмжийг төрүүлж, түүнийг бүтээсэн хүмүүс болон соёлын талаар илүү ихийг мэдэх боломжийг олгодог, өөртөө архитектур, гоо зүй, түүх, баримтат, археологи, нийгэм, эдийн засгийн тэр ч байтугай улс төрийн болон бэлгэдлийн үнэ цэнийг агуулсан байдаг. Дурсгалт барилга хэмээн тодорхойлохдоо түүхийн болон соёлын үзүүлэлтийг гол үндэслэл болгодог бөгөөд Түүхийн  гэдэгт цаг хугацааны, түүх дурсгалын, шинжлэх ухааны гэсэн гурван үндсэн үзүүлэлтийг, Соёлын гэдэгт дахин давтагдашгүй, урлаг уран сайхны үзүүлэлт багтана. Хамгийн гол үзүүлэлт бол улиран өнгөрсөн цаг хугацаа бөгөөд дээрх томъёоллын хоёуланд нь уг дурсгал хамрагдаж байвал дээд зэрэглэлд багтана гэсэн ойлголтыг дэлхийн ихэнх орнууд баримталж байна.
Нэг. Дуурь, бүжгийн эрдмийн театр, Драмын эрдмийн театр,
Үндэсний номын сан-архитектурын өв болох нь
Архитектурын дурсгал гэж тодорхойлох гол шалгуур үзүүлэлт бол “Архитектурын дурсгалын бүрэн бүтэн байдал, архитектурын зохиомжийн бүрэн бүтэн байдал, архитектурын дурсгал гэдгийг баримтжуулах бүх нэгдлүүд нь бүрэн байх, дахин давтагдашгүй байдал,  амьдралын хэв маяг барилгад тусгалаа олсон, тухайн цаг үеийнхээ нийгэм, соёл, эдийн засаг болон улс төрийн амьдрал, хийц бүтээц, техник технологи, ур чадвар, урлан бүтээх мэдлэг зэргийн баримт болж байх” гэсэнтэй Дуурь, бүжгийн эрдмийн театр, Драмын эрдмийн театр, Үндэсний номын сангийн барилга нийцэж 2015 оны түүх, соёлын үл хөдлөх дурсгалын улсын тооллогоор Улаанбаатар хотоос Улсын хамгаалалтад байх дурсгалт барилгаар санал оруулж бүртгүүлсэн билээ.

Дээрх гурван барилга нь манай улсын нийгмийн хөгжлийн болон барилга, архитектурын түүхийг харуулах бодит баримт төдийгүй түүний архитектурын хэв маяг, төлөвлөлт,  хийц бүтээц, гадна болон дотор чимэглэл (интерьер, экстерьер), урлан бүтээх ур чадвар, өв уламжлалыг хөгжүүлсэн байдал, анхны зориулалтаараа ашиглаж  байгаа болон бүрэн бүтэн байдал, баригдсан цаг хугацаа, алдарт уран бүтээлчдийн бүтээл гэх мэт маш олон шалгуураар   “Монголын архитектурын хосгүй үнэт өв” болох юм.


Дуурь, бүжгийн эрдмийн театр. Улсын төв театрын барилга байгуулах тухай Сайд нарын Зөвлөлийн тогтоол 1940 онд гарч, хөрөнгө нь төсөвлөгдсөн боловч эх орны дайны улмаас хойшлогджээ. СнЗ, Намын Төв Хорооны 1945 оны 31/27-р тогтоолоор Хотын төв хэсгийн зураг, төлөвлөгөөгөөр баталж барилгажуулах ажлыг эхэлжээ. Төв театрын зураг төслийг 1942 онд Оросод амьдарч байсан герман архитектор Герхард Козель(1909-2003) хийж, 1946-1949 онд барьж Октябрийн хувьсгалын 32 жилийн ойгоор ашиглалтанд оруулжээ. Зураг төсөл нь Үндэсний Архивын Газрын Зураг төслийн баримтын архивын Ф12-Д7-ХХ243 дансанд хадгалагдаж байна.
Театрын барилгын төлөвлөлтийн сонгодог жишээ болсон энэ барилгын дотор, гадна чимэглэлийн ажлыг 1950 онд архитектор Б.Чимэд болон түүгээр ахлуулсан монголын ахмад уран бүтээлчид буюу Төрийн хошой шагналт, Ардын зураач, XX зууны манлай зураач О.Цэвэгжав, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, Төрийн шагналт зураач Д.Чойдог, Төрийн шагналт зураач Д.Манибадар, Төрийн шагналт, Ардын зураач Ү.Ядамсүрэн, Урлагийн гавяат зүтгэлтэн, уран барималч С.Чоймбол ахмад, Төрийн шагналт, Ардын зураач, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн Н.Жамбаа, Урлагийн гавьяат зүтгэлтэн, А.Даваацэрэн уран барималч А.Доржготов нарын бурхан  ухаанаар бүтээгдсэн билээ. 
  Дэлхийн эртний сонгодог урлагийн уламжлалт онолд тулгуурлан хөгжиж байсан неоклассицизмын урсгалыг монголын архитектурт үндэсний дурслэх урлагтай хослуулан синтез урлаг болгон хөгжүүлсний тод жишээ, гол төлөөлөгч болох дурсгалт барилгад Дуурь бүжгийн эрдмийн театр зүй ёсоор орно.  Түүнчлэн манай урлагийн алтан үеийнхэн ажиллаж хөдөлмөрлөж, уран бүтээлээ туурвиж, үндэсний болон сонгодог урлагийг хөгжүүлж, алдар нэрээ дэлхийн тайзнаа алдаршуулж өнөөдрийг хүрсэн “театр хэмээх энэ Урлагийн ариун сүм” үүрд оршин байж, ахмад уран бүтээлчдийн дурсамж нь өв болон хойч үед минь уламжлагдан үлдэх ёстой юм.




Драмын эрдмийн театр буюу Залуучуудын ордон. 1956 онд Залуучуудын ордон барих хөрөнгө хуримтлуулахаар Нийслэлийн ХЗЭ-ийн гишүүд санаачилга гаргасныг хот, хөдөөгийн залуучууд, нийт хөдөлмөрчид халуунаар дэмжин үлэмж хөрөнгө хуримтлуулж барьжээ. Москвагийн Архитектурын Дээд сургуулийг 1948 онд төгссөн монголын анхны архитектор Б.Чимэд үндэсний уран барилгын түүхийг судалж, орон зайн багтаамж ихтэй тэг дөрвөлжин төлөвлөлтийг сонгож 52х52м байгуулалттай, 700-800 хүний суудалтай жүжиг, киноны танхим, 500 хүний багтаамж бүхий бүжгийн танхимтай байхаар, гадна талыг үндэсний хэв маяг, хийц хэсэглэл, өв уламжлал, бэлэг зүйг тусгасан Залуучуудын ордны зураг төслийг 1957-1958 онд боловсруулсан нь өдгөө Зураг төслийн баримтын архивт (Ф12-Д7-ХХ256) хадгалагдаж байна. Уг барилгыг Хотын барилга трест 1957 онд суурийг тавиад 1960 онд ашиглалтанд оруулжээ. Залуучуудын ордны өмнөх цэцгийн мандал, машины зогсоол бүхий талбайг 1961-1962 онд барьж байгуулжээ.
   Энэхүү барилга нь үндэсний хэв маягтай, дээрээ гонхонтой, дөрвөн талдаа европын сонгодог архитектурын баганыг морьны толгой, чандмань эрдэнээр хослуулан чимэглэсэн баганатай, нүүрэн талын портал буюу гол хаалгыг илүү  сүртэй тод томруун харагдуулахын тулд морины толгойтой найман баганыг нүүрэн талд төлөвлөж өгсөн байдаг. МУ-ын Гавьяат барилгачин С.Лувсангомбо гуай: “Энэ бол монгол үндэсний уламжлалт хэлбэрийг анх сэдэж хэрэглэсэн уран барилгын гайхамшигтай санаачилга байлаа. Монголчууд тэсвэр хатуужил, чадал тэнхээ сайтай дайчин хүлэг морио хайрлаж итгэж биширч ирсэн түүхтэй. ... 8 багана нь эзэн Чингис хааны эрдэнэт домогт 8 шаргын тухай зөн мөрөөдөл, бахархал дурсамжийн баталгаа, мөн монгол түмний “наашлахын найм” гэж үзнэ.” хэмээн  бичсэн байдаг. Тийм ч учраас монголын үндэсний архитектурын сонгодог өв болох Драмын театрын барилга нь Азийн Архитекторуудын Холбоо (ARCASIA)-ноос гаргасан Тунхаг бичигт заагдсан “баригдаад 50, түүнээс дээш жил болсон, түүхэн он цаг, соёл, урлагийн ач холбогдол, үнэ цэнэ, ур хийц, дахин давтагдашгүй байдал” зэрэг шалгуурт нийцэж 2010 онд “Азийн архитектурын өв"-өөр бүртгэж, “ARCASIA HERITAGE" хэмээх хоёр боть номонд хэвлэгдэн баталгаажсан билээ. Түүнээс гадна Азийн архитектурын шилдэг өвд Эрдэнэ зуу хийд, Гэр хэлбэрт модон дуган, Амарбаясгалант хийд, Төвхөн хийд, Чойжин ламын сүм, Жанрайсиг сүм, Монгол гэр, Гадаад хэргийн яамны барилга нийт 9 архитектурын дурсгал бүртгэгдсэн юм.
Үндэсний номын сангийн барилгын зургийг төслийг Оросын архитектор К.П.Логинов, инженер Н.Николаев нар 1946-1947 онд боловсруулж (ЗТБАрхив Ф12-Д7-ХХ256), 1948-1951 онд барьж Ардын хувьсгалын 30 жилийн ойгоор ашиглалтанд оруулжээ. Үндэсний номын сангийн барилга нь дотоод орон зайн төлөвлөлтийн хувьд маш өвөрмөц шийдэлтэй, нүүрэн талдаа сүрлэг олон баганатай, классицизмын төлөөлөл болсон дурсгалт барилга юм. 

    1946-1960 оны хооронд баригдсан дээрх гурван барилга нь үндэсний архитектурын түүхийн хөгжлийг харуулсан классицизм, неоклассацизм төлөөлөл, манай анхны архитекторын бүтээл, монголын архитектурын үнэт өв учраас бид хайрлаж хамгаалах ёстой. Түүнчлэн бид  ЮНЕСКО-гийн  “Соёлын болон байгалийн өвийг хамгаалах конвеци”- нэгдэн орсон гишүүн орны хувьд Конвенцийн 4-р зүйл: “ЭНЭХҮҮ КОНВЕНЦИД НЭГДСЭН УЛС БҮР ЮУНЫ ӨМНӨ ӨӨРИЙН НУТАГ ДЭВСГЭР ДЭЭР БАЙГАА ДЭЭР ДУРДСАН 1,2-Р ЗҮЙЛД ЗААСАН СОЁЛЫН БОЛОН БАЙГАЛИЙН ӨВИЙГ ИЛРҮҮЛЭХ, ХАМГААЛАХ, ХАДГАЛАХ, СУРТАЛЧЛАХ ТӨДИЙГҮЙ ХОЙЧ ҮЕДЭЭ ӨВЛҮҮЛЭН ӨГӨХ ҮҮРЭГ НОГДОЖ БАЙГААГ ХҮЛЭЭН ЗӨВШӨӨРНӨ.” хэмээн заасныг даган мөрдөж, биелүүлэх ёстой.
 
Хоёр. Барилгын өнөөгийн нөхцөл байдал, хадгалж хамгаалах арга
    Дээрх гурван барилгын одоогийн нөхцөл байдлыг газар дээр нь очиж үзэн, Мэргэжлийн хяналтын газар, мэргэжлийн байгууллагын Дүгнэлттэй танилцсан юм. Дуурь бүжгийн эрдмийн театрын барилгын талаарх 2016 оны 07/103/121 тоот Мэргэжлийн Хяналтын Газрын Дүгнэлтэд: “... нарийвчлан хэмжилт судалгаа хийлгэн, дүгнэлт гаргуулж, иж бүрэн засвар хийх, хүчитгэж, сэргээн засварлах асуудлыг шийдүүлэх” гэж бичсэн байлаа.
   Драмын эрдмийн театрын 2012 оны 02-07-08/976 тоот МХГ-ын Дүгнэлтэд: “... Барилгын хуулийн 9.1.1-д заасан “аюулгүй байдлыг хангасан байх” гэсэн шаардлагад нийцэхгүй” гэсэн байх ба ШУТИС-ийн БАС-ийн Оношлогоо, зураг төсөл, судалгааны “Реконстракшн” төв уг барилгын буурь, суурь, хана, дээврийн металл татангууд, бэльтажийн даацын консоль дам нуруу,  даацын бусад бүтээцэд хийсэн биет судалгаа ба тооцоон дээр тулгуурлан гаргасан Нэгдсэн дүгнэлтэд: “... сэргээн засварлах зураг хийхдээ нэгдсэн дүгнэлтийг бодолцож оновчтой шийдэл гаргах, барилгын үндсэн сууриудад хэв гажилт, суулт илрээгүй, барилгын баруун хойд талын хожим нэмж барьсан өргөтгөлийн(цахилгааны хэсэг) сууринд суулт өгч, цууралт өгсөн байгааг төслийн хүрээнд засварлах, хучилтын татангад нэмэлт бэхэлгээ хийх, хүчитгэх” гэжээ.
   Үндэсний номын сангийн 2016 оны 07/100/129 тоот, МХГ-ын Дүгнэлтэд: “...ашиглалтын үеийн аюулгүй байдлын шаадлагыг хангахгүй байна. Даац нь анх төлөвлөсөн хэмжээнээс хэтэрсэн...” гэсэн байна.

       Дуурь бүжгийн эрдмийн театр, Драмын эрдмийн театр, Үндэсний номын сангийн  барилгын өнөөгийн нөхцөл байдлыг дүгнэхэд:  
       Нэгдүгээрт,  эдгээр барилгын зориулалтын стандартын дагуу техник, технологи, инженерийн шугам сүлжээ зэргийг шинэчлээгүй учраас аюулгүй байдлын шаардлага хангахгүй байна;
        Хоёрдугаарт, нарийн хэмжилт судалгаа хийж, консерваци болон сэргээн засварлах зураг төсөл боловсруулах;
        Гуравдугаарт, бүгд чулуут бетон шугам суурьтай, тоосгон ханатай үндсэн хийц сайн байгаа тул нэмэлт бэхэлгээ хийж, хүчитгэн анхны төрх байдлаар нь анхны төрх байдлаар нь иж бүрэн сэргээн засварлах шаардлагатай.
Дэлхийн улс орнууд архитектурын дурсгалыг хадгалж хамгаалахдаа дараах аргуудыг хэрэглэж байна. Үүнд:
ХАДГАЛАЛТ (Preservation)  Тухайн дурсгалын одоогийн төлөв байдлыг хадгалах хэрэгтэй. Болзошгүй ялзралт муудалтаас сэргийлэхийн тулд засварыг тогтмол хийх, түүнээс хамгаалахын тулд ус, химийн хүчин зүйл, микро организмаас үүдэлтэй гэмтлийг зогсоох шаардлагатай байдаг
БАРИЛГЫН ХИЙЦ БҮТЭЭЦИЙГ БЭХЖҮҮЛЖ ХАМГААЛАХ(Conservation) Дурсгалт барилгын бэхжүүлэлт буюу консерваци нь тухайн дурсгалыг оршин байх хугацааг уртасгах үйл ажиллагаа юм. Он удаан жилийн хугацаанд дурсгалт барилгын бүтээцийн элементүүд нэлээд муудсан байдаг тул үлдсэн материалын бэхжүүлэлтийг зайлшгүй хийх хэрэгтэй. Гэхдээ бүтээцийн чанарыг харгалцан үзэж хийц хэлбэрийг нь хэвээр хадгалан үлдээх хэрэгтэй.
СЭРГЭЭН ЗАСВАРЛАЛТ(Restoration) Эх материал, археологийн нотолгоо, эх загвар, бодит баримт зэргийг үндэслэн анхны санаа, төрх байдлаар сэргээн засварлана. Дурсгалт барилгын цэвэрлэгээ, алга болсон чимэглэлийн элементийг дахин байрлуулах зэрэг нь сэргээн засварлалтын ажлын нэг хэсэг бөгөөд аливаа нэмэлт сэргээн засварлалт нь “түүхийн баримт” болон хадгалагдаж үлдэнэ.
СЭРГЭЭН БОСГОЛТ(Reconstruction) Гал түймэр, газар хөдлөлт зэрэг байгалийн гамшиг болон дайн байлдаанаас болж устсан дурсгалт барилгыг сэргээн босгохдоо шинэ материалыг ашиглан гүйцэтгэнэ. Сэргээн босголт нь сэргээн засварлалттай адил баримт, гэрч нотолгоо дээр үндэслэгдэнэ. Сэргээн босголтын өөр нэг хэлбэр бол дурсгалт барилгуудыг бүхэлд нь шинэ газар нүүлгэн шилжүүлэх явдал юм.
    Улс бүхэн өөрсдийн дурсгалт барилгын нөхцөл байдлаас шалтгаалан хамгаалах аргыг сонгон хэрэглэдэг. Тухайлбал, Канад улс хадгалалт, сэргээн засварлалт, нөхөн сэргээлтийг, Австрали улс хадгалалт, сэргээн засварлалт, сэргээн босголтыг г.м.
Бид архитектурын дурсгалыг хамгаалах, сэргээн засварлах ажилд ЮНЕСКО-гийн дэргэдэх Зөвлөлөөс батлан гаргасан олон улсын дүрэм, зарчмыг даган мөрдөх үүрэгтэй. Тухайлбал, ХӨШӨӨ ДУРСГАЛ, ДУРСГАЛТ ГАЗРЫГ ХАДГАЛЖ ХАМГААЛАХ, СЭРГЭЭН ЗАСВАРЛАХ ОЛОН УЛСЫН ДҮРЭМ(1964,Венецийн харти)-ийн 6-р зүйлд  “Хөшөө дурсгалыг хадгалж хамгаалах ажлыг явуулахдаа тэдгээрийн орчин тойрны байдлыг анхаарах хэрэгтэй. Хэрэв уламжлалт орчин нь хэвээр байгаа бол түүнийг хадгалж  үлдээвэл зохино. Өнгө ба массын харьцааг  өөрчлөхүйц шинэ барилга байгууламж, өөрчлөлт, шинэчлэлтийг уг орчинд байлгаж болохгүй.” гэсэн ба ИКИМОС-ИЙН ДҮРЭМ -АРХИТЕКТУРЫН ДУРСГАЛЫГ ХАДГАЛЖ ХАМГААЛАХ, СЭРГЭЭН ЗАСВАРЛАХ БОЛОН ДҮН ШИЛЖИЛГЭЭ ХИЙХ ЗАРЧИМ (2003) “1.2.-т Архитектурын дурсгалын анхны төрх нь үнэ цэнэтэй зүйл бөгөөд түүнийг хамаагүй засч өөрчилж болохгүй, учир нь энэ бол тухайн улс орны соёлын шууд тусгал болж байдаг учраас түүнийг хүндэтгэж, хамгаалах шаардлагатай. 1.3-т Архитектурын дурсгалын үнэ цэнийг зөвхөн түүний харагдах гаднах төрх байдалтай нь холбож ойлгож болохгүй. Түүний бүтэц, элемент, бүрэлдэхүүн хэсэг, баригдсан цаг хугацаа зэрэг нь үнэт зүйл болгодог.” гэж заасан байна.