Эзэн Чингис хааны өлгий Хан Хэнтий нутгийн “Барилгын удирдах ажилтны зөвлөгөөн”-д явах томилолт аваад ихэд баярлалаа.  Монгол угсаатны түүхийн гол нугачаа нуугдан буй энэ газрын төвийг “Өндөрхаан” нэрийдэхээ больж, аялал жуулчлалын чиглэлээр хөгжүүлэхээр нэгэнт “Чингис хот” хэмээн өөрчлөн өргөмжлөх болсонд нутгийн их бүтээн байгуулалтыг дотроо төсөөлөн зураглаж, сүрдэн бишрэн хүлгийн жолоо тийш заллаа.

Их хааны нутаг гэгдэхийн зэрэгцээ, хэдэн жилийн өмнөөс энд "Их Монгол Улс, Монголын Эзэнт гүрэн" цогцолбор, "Андлалын Өргөө" цогцолбор, Нисэх онгоцны буудлын зэрэг олон томоохон төсөл хөтөлбөр хэрэгжихээр батлагдаж, баригдаж эхлэх хугацааг хүртэл товлон байсан зэрэг нь надад  ийн хүлээлт үүсгэсэн хэрэг л дээ.
 
     Биднийг хааны газар нутагт орж ирснийг илтгэх Хэнтийгийн хаалга, түүнийг дагасан зам харгуй, хөшөөнүүд яг л бодсон шиг минь догдлом сайхан байлаа.
Зам даган чигээрээ явсаар нэгэн жигд, бусдаасаа ялгарах юмгүй намхан барилга, байшингууд машины цонхоор эрээлжлэн үзэгдэнэ. Хотыг бүхэлд нь тойрон явбал, хамгийн өндөр барилга нь болов уу гэмээр бусдаас өндөр хоёр хотхон баригдаж байгаа нь илтэд харагдах аж. Цааш хотын “төв” хэсгийг хайсаар нэг их холдолгүй зөвлөгөөн болох “Нутгийн удирдлагын ордон” буюу хотын төвд нь ороод ирсэн байв. Бүрэн засвар нэг ч удаа хийж байгаагүй гэмээр “ордон” угтлаа.  Ингээд л хэдэн хөшөөг эс тооцвол, нүд баясгах ганц ч барилга, байгууламжгүй Чингис хот миний тэр их догдлол, хүлээлтийг үгүйрүүлж, хотын хаалганаас цааш яваад л хоосон чихрийн цаасанд хууртсан хүүхэд мэт уймарч орхив. Барилгын удирдах болон инженер, техникийн ажилтнууд тойрон сууж, аймгийн хөгжил ярих нь санаснаас хол мэт санагдав.


        
      Бодит байдлыг илтгэхэд, 2016 оны байдлаар Хэнтий аймаг 21 мянга гаруй хүн ам суурьшдаг. Нийт барилга байгууламжийнх нь 55 хувь нь 1970-1990 онд баригдсан бол 30 хувь 2000 оноос хойш баригджээ. Эндээс зайлшгүй засвар үйлчилгээ хийх шаардлагатай өндөр эрсдэлтэй барилга 21 хувь, дунд эрсдэлтэй 50 хувь, бага эрсдэлтэйд 29 хувь нь тус тус багтдаг байна. Чингис хотын нийт хүн амын 70 орчим хувь нь гэр хороололд амьдардаг. Цэвэрлэх байгууламжийн тухайд дэндүү гэмээр хоцрогдсон. Шинээр ашиглалтад орж буй барилгууд бүгд эндээс л шугам холбодог, өөрөөр хэлбэл, даац хэтэрсэн. Бетон нь хийц муудаж, ан цав үүсэн бохир алдах болсон, цэвэршүүлэх ажиллагаа явуулах боломжгүйд хүрч, улмаар Хэрлэн гол болон бусад газарт хөрсний бохирдол үүсч, таагүй үнэр тархах болсон гээд ёстой л асуудал ундарч байлаа.

Эрсдэлтэй зарим барилгуудыг харуулъя.

Нэгдсэн эмнэлэгийн хуучин барилга болон Угсармал орон сууцны барилга

 

 

Баянмөнх сумын дэлгүүр /Цонхны ялууг буруу тавьсан/

 
      Нутаг орон нь иймэрхүү нөхцөл байдалтай байхад түүнийг дагасан нутгийн барилгын компаниуд буюу барилгачид хүнд байдалтай байгаа нь тодорхой биз ээ. Нийгмийн даатгал болон татварт өртэй, нэг үгээр төлбөрийн чадваргүй байгаа тул тендерт бие даан оролцож ажил авах боломжгүй аж. Тэд хаа нэг засвар, үйлчилгээний ажилд гарахаас бус шинэ бүтээн байгуулалтын ажил бараг гардаггүй. Гарч ирснийг нь хотын компаниуд авчихдаг гэж байгаа юм.
 
Хурдацтай хөгжлийн тулгуур бол хүн, мөнгө байдаг нь бизнесийн хууль юм. Гэтэл Хэнтий аймагт барилгын мэргэшсэн ажилчид, боловсон хүчний хангамж маш муу байна. Энд идэвхтэй ажил хайгч 614 иргэн бүртгэлтэй байгаагаас 12 хувь буюу 74 иргэн барилгын салбарт ажил хайж байгаа аж. /2018оны байдлаар/ Гэвч мөн л тэд мэргэжлийн хүмүүс биш.
 
           Энэ хэсэгт нэгээхэн сайшаалтай зүйлсэд:
 
Тус аймгийн Хөдөлмөр, халамжийн үйлчилгээний газраас “Ажил олгогчийг дэмжих арга хэмжээ” зохион байгуулж байгаа явдал юм. Шинээр бий болгосон ажлын байранд 240,000 төгрөг, хорихоос суллагдсан, асрахаас гарсан хүнийг ажлын байраар хангасан тохиолдолд сард 500,000 төгрөгийн урамшуулал олгодог. Үүгээр зогсохгүй үйлдвэрлэл дэх сургалтын зардал нь 660,000 - 720,000 төгрөг сар бүр өгдөг аж. Мөн аймгийн аж ахуйн нэгжүүд 20 хүртэл сая төгрөгийг жилийн 8,4 хувийн хүүтэй зээл авах боломжтой байдаг гэнэ. Энэ мэт ажлын байр, боловсон хүчнээ дэмжсэн үйл ажиллагаа явуулдаг нь магтууштай байлаа.
 
Зөвлөгөөнд барилга хөгжлийн бэрхшээлтэй иргэдэд ээлтэй байхад анхаарч, арга хэмжээ авч эхэлснийг танилцууллаа.

Түүнчлэн хот доторх гол зам болон түүний дагуух гэрэл, тохижилтын ажлыг хийж гүйцэтгэсэн нь нүдэнд тодхон харагдаж байлаа. Гэвч Дэлхийн банкны хөрөнгө оруулалтаар гудамжны бүх шонг дахин солино хэмээн аймгийн Засаг дарга хэлсэн нь хачирхалтай санагдав. Зурагт харуулсанчлан басхүү гэж хоцрогдоогүй, хэвийн ажиллаж байгаа эдгээр гэрлийн шонг дахин сольж, хөрөнгө мөнгө зарлагадахын хэрэг юу байна хэмээн бодоход хүргэсэн юм.



      2017 онд Хэнтий аймгийн хэмжээнд Улсын төсвийн 14,1 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар барилга угсралт, засварын ажлуудыг хэрэгжүүлжээ. Харин энэ онд буюу 2018 онд Улсын төсвийн 18 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар 39 төсөл арга хэмжээг хэрэгжүүлэхээс 32 нь барилга угсралт, засварын төсөл арга хэмжээ байна.

***

Энэхүү бичвэрээр хэн нэг дарга, албан хаагчийг шүүмжлэх гэсэнгүй, сэтгүүлч миний нүдээр, энгийн иргэний төрсөн сэтгэгдэлдээ тулгаварлан ийн бичих боллоо. Дан ганц Хэнтий аймагт хөгжил удаашралтай байгаа юм биш ээ. Аймаг, орон нутгийн хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө, түүний дагуу хийж, хэрэгжүүлэх ажлуудыг тухайн орон нутагт нь хөрөнгө мөнгийг нь тусгаад, хариуцуулаад орхих бус эргэн харж, ар ардаас нь шалган, хөгжлийн замналыг нэхэн яваач ээ хэмээн төр засгаасаа хүсмээр байна.

Монголын тулгуур төрийг мандуулсан “Далай их хаан” эзэн богд Чингис хаан мэндэлсэн энэ нутагт Бурхан хандун, Дэлүүн болдог, Хэрлэнгийн хөдөө арал, Хар зүрхний хөх нуур, Баян дуурлиг, Балдан Бэрээвэн хийд гээд л үзэх харах юм их бий. Гэхдээ эдгээрийн байгалийн үзэмжит төрх болон түүхийн улбаа агуулсан газрыг харахын зэрэгцээ хүний гараар бүтсэн “их бүтээн байгуулалт”–ыг хослуулж, энэхүү бичвэрийн эхэнд дурдаж байсан төслүүдийг яаралтай өрнүүлэх хэрэгтэй байна. Магадгүй надтай ижил сэтгэгдэл төрөөд эргэн очих хүсэлгүй болон буцах хүн цөөнгүй биз ээ.