Монгол Улсын хүн амын нутагшилт, суурьшлын хөгжлийн ерөнхий төслийн Цэвдэг, хүйтний үзэгдлийн тархалтын үнэлгээ сэдэвт судалгааны ажлын үр дүнг хураангуйлан оруулав. Зохиогч ШУА-ийн Газарзүй, геоэкологийн хүрээлэнгийн Цэвдэг судлалын салбарын дарга, доктор А.Дашцэрэн

             Монгол орны цэвдгийн тархалт

2016 онд шинэчлэн зохиосон Монгол орны цэвдгийн тархалтын зурагт үзүүлснээр манай орны нийт нутаг дэвсгэрийн 29.3 хувьд цэвдэг ямар нэгэн хэмжээгээр тархана (1-р зураг). Зурагт үзүүлснээр Алтай, Хангай, Хэнтийн уулархаг мужуудын өндөрлөг газар нутгуудад цэвдэг үргэлжилсэн тархалттай бол Хөвсгөлийн уулархаг мужид байх уулс, хөндий, хотос хонхор гэх мэт бүхий л газруудад  цэвдэг үргэлжилсэн байдалтайгаар тархана. Бусад цэвдгийн бүсүүд нь үргэлжилсэн тархалттай цэвдгийн гадна талаар, залгаа байдалтайгаар тасалданги, алаг цоог, тохиолдлын тархалтын хэлбэртэйгээр оршино. Харин хээр, говь, Их нууруудын хотгор, Дорнодын талд зөвхөн улирлын хөлдөлт явагдах бүсэд багтана.

1-р зураг: Монгол орны цэвдгийн тархалтын зураг (Я.Жамбалжав нар, 2016)

Монгол ороны цэвдгийн тархалтын зургийг 2016 онд 1:1000 000 масштабтайгаар зохиосон (Жамбалжав, бусад, 2016). Уг зурагт үзүүлсэнээр үргэлжилсэн тархалттай бүслүүр Хангайн уулархаг бүс нутагт цэвдгийн тархалтын доод хил Хан Хөхийн нуруунд 1400-1900 м, Хангайн баруун хэсэгт 1900-2000 м, Хангайн өвөр хэсэгт 2000-2200 м, Хангайн зүүн хэсэг болон Орхон-Сэлэнгийн бэсрэг уулсад 1400-1800 метрийн өндөрт тус тус байна. Харин Хэнтийн баруун хойд хэсэгт 800-900 м, баруун хэсэгт 900-1300 м, өвөр хэсэгт 1400-1600 м, зүүн, зүүн хойд хэсэгт 1000-1200 метрийн өндөрт тус тус байна (Жамбалжав нар., 2016).

Цэвдэг дээр оршиж буй сум, суурин газрууд

Хоёрдугаар зурагт үзүүлсэн Монгол орны цэвдгийн тархалтын зурагтай сумуудын төв нутаг дэвсгэрийг давхцуулан үзэхэд доорх үр дүнгүүд гарчээ (Дашцэрэн нар., 2017). Үүнд:  Хөвсгөл аймгийн 4 сумын (Цагааннуур, Ренчинлхүмбэ, Ханх, Улаан-Уул), Завхан аймгийн 3 сумын (Отгон, Тэлмэн, Түдэвтэй), Баянхонгор аймгийн 1 сумын (Гурванбулаг) төв тус тус үргэлжилсэн цэвдгийн тархалттай бүслүүрт оршдог бол Хөвсгөл, Завхан, Архангай, Баян-Өлгий, Сэлэнгэ гэсэн 5 аймгийн нийт 18 сумын төв тасалданги тархалттай бүсэд, Хөвсгөл, Завхан, Архангай, Баян-Өлгий, Сэлэнгэ, Ховд, Увс, Баянхонгор, Булган, Төв, Хэнтий гэсэн 11 аймгийн 28 сумын төв алаг цоог цэвдгийн тархалттай бүсэд, Хөвсгөл, Завхан, Архангай, Баян-Өлгий, Сэлэнгэ, Ховд, Увс, Баянхонгор, Булган, Төв, Хэнтий, Говь-Алтай, Өвөрхангай, Дорнод гэсэн 15 аймгийн 49 сумын төв тохиолдлын тархалттай бүсэд тус тус оршиж байна. Харин Монгол улсын ихэнх сум буюу 230 сумын төв улирлын хөлдөлтийн бүсэд оршиж байна (1-р график).

1-р график: Цэвдгийн тархалтын бүсэд орших сум, тосгоны төвүүд

Монгол орны цэвдгийн тархалтын зураг нь манай орны цэвдгийн тархалтын үндсэн шинж, өндөр, өргөргийн зүй тогтлыг илтгэн харуулах ба цэвдэг тархах боломжит талбайг харуулсан жижиг масштабын зургууд учир бүс нутаг, аймаг, сумын төвийн нутаг дэвсгэрийн  хэмжээнд үнэмшил, магадлал нь буурдаг.

Нөгөө талаас Сибирийн үргэлжилсэн тархалттай цэвдгээс улирлын хөлдөлттэй бүс рүү шилждэг завсрын бүсэд оршдог тул тус шилжилтийн бүсийн цэвдэг нь ихэвчлэн арал хэлбэрийн тархалттай бөгөөд газрын гадаргын бүрхэвч болон хэлбэрээс хамааран өөрчлөгдөж буй бичил уур амьсгалын нөхцөлтэй нарийн нягт уялдаатай байдаг. Иймд Монгол улсын сумын төвүүдийн цэвдэгтэй эсэхийг тогтоохдоо цэвдгийн нарийвчилсан судалгаа хийх шаардлагатай бөгөөд цэвдэг оршин байхад нөлөөлөх хүчин зүйлсийг тооцоо, загварчлал, шалгуур үзүүлэлтээр тодорхойлж цэвдгийн тархалтыг шууд (өрөмдлөг, температурын хэмжилт, цэвдэгт үзэгдэл, м.т), болон шууд бус (геофизик, загварчлал гэх мэт) аргаар тодорхойлох хэрэгцээ шаардлага тулгарч байна.

Цэвдэг судлалын салбарын 2008-2016 оны хоорондох мониторингийн хэмжилт, хээрийн судалгааны ажлын үр дүнгээс харахад дараах сумын төвүүд цэвдэг дээр байрлаж байна (2-р зураг). Үүнд:

• Хөвсгөл аймгийн Цагааннуур, Ренчинлхүмбэ, Улаан-Уул, Ханх, Хатгал, Арбулаг, Цагаан-Уул, Цагаан-Үүр, Цэцэрлэг, Түнэл, Цагаан-Үүр, Жаргалант, Баянзүрх

•  Завхан аймгийн Тосонцэнгэл, Тэлмэн, Нөмрөг, Отгон, Түдэвтэй, Цэцэн-Уул, Яруу

• Архангай аймгийн Цахир, Тариат, Хангай, Өндөр-Улаан

 •   Баянхонгор аймгийн Баянбулаг, Гурванбулаг, Заг, Жаргалант, Галуут

•     Өвөрхангай аймгийн Уянга

•     Баян-Өлгий аймгийн Цагааннуур тосгон

•   Төв аймгийн Мөнгөнморьт зэрэг нийт 7-н аймгийн 30 сум, 2 тосгоны төвүүд байна (Дашцэрэн нар., 2017).

2-р зураг. Цэвдэг дээр оршиж буй сумдын байршил

Цэвдгийн ирээдүйн өөрчлөлт

Цэвдэг бүс нутгийн хэмжээ ирээдүйд хэр хэмжээгээр өөрчлөгдөхийг regcm4-ECHAM5 загвараар гаргаж авсан 2016-2035, 2046-2065 хугацааны агаарын температурын өгөгдлийг оролтийн мэдээ болгож cryogrid1 загварчлалаар тооцоолоход дараах үр дүн гарсан.

2016-2035 оны хугацаанд нийт Монгол орны цэвдгийн тархалтын хувь нь 29.3%-аас 5.9% нь алдралд орж 23.4% болж буурах дүр зураг ажиглагдаж байна. 2016-2035 оны хугацаанд цэвдэг 5.92%-аар алдралд орсон ч үүнд үргэлжилсэн тархалттай бүслүүрийн талбай 50%-аас дээш хэмжээгээр хорогдсон харин алаг цоог, тохиолдлын тархалттай бүслүүрийн талбай 0.32%, 0.72%-аар тус тус өснө. (Энэ нь үргэлжилсэн тархалттай цэвдэг алдарсан бус харин бусад бүслүүрүүдийн талбайд шилжсэн болно.)

2046-2065 оны хугацаанд нийт Монгол орны цэвдгийн тархалтын хувь нь 29.3%-аас 10.55% нь алдралд орж 18.75% болж буурахаар байна. Энд үргэлжилсэн (0.92%) цэвдэгтэй бүслүүр эрчимтэй багассан бол бусад тархалтын бүслүүрүүдэд бага алдрал ажиглагдахаар байна. Энэ хугацаанд нийт цэвдэгт талбайн хэмжээ багасах боловч тохиолдлын тархалттай цэвдэг бүслүүрийн талбай 1% -аар нэмэгдэх төсөөлөлтэй байна.

Дээрх загварын үр дүнд Монгол орны цэвдгийн талбай 2016-2035 оны хугацаанд 96982.41 км2 талбайгаар буурч цэвдгийн тархалтын талбайн 21%, 2046-2065 оны хугацаанд 169304.75 км2 талбайгаар буурч цэвдгийн тархалтын талбайн 36.61% тус тус ирээдүйд алдралд орохоор төсөөлөгдсөн болно.

1-р хүснэгт. Цэвдгийн алдрал, км2 (%)(regcm-ECHAM5) 

Цэвдгийн өөрчлөлт аймгийн нутаг дэвсгэрээр

Алтай, Хангай, Хөвсгөл, Хэнтийн уулархаг бүс нутагт цэвдэг нь төвлөрөн тархахаас гадна Монгол орны хойд бүс нутгаар цэвдэг илүү элбэг тархсан байдаг онцлогтой. Монгол улсын засаг захиргааны нэгжээр цэвдгийн тархалтыг авч үзвэл Хөвсгөл, Завхан, Архангай зэрэг аймгийн нутаг дэвсгэрт цэвдгийн тархах хувь хэмжээ илүү их бол Дорноговь, Өмнөговь, Дундговь, Говьсүмбэр, Сүхбаатар гэсэн говь, хээрийн бүсэд орших 5 аймгийн газар нутагт огт цэвдэггүй болно. Гэвч эдгээр аймгуудын газар нутаг улирлын хөлдөлттэй бүсэд оршино (2-р хүснэгт).

Энд Хөвсгөл, Завхан, Архангай, Баянхонгор, Ховд зэрэг аймгуудын газар нутагт тархсан цэвдгийн талбай нь дээрх төсөөлж буй цаг хугацаанд харилцан адилгүй хэмжээгээр буурч байгаа бол Баян-Өлгий аймгийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд тархсан цэвдгийн талбай буураагүй байна. Харин Хэнтий, Булган, Сэлэнгэ, Төв, Дорнод, Говь-Алтай, Өвөрхангай, Улаанбаатар, Дархан-Уул, Орхон аймгуудын нутаг дэвсгэрт тархсан цэвдгийн талбай 50%-аас илүү багасахаар төсөөлөгдсөн. Бусад аймгуудын газар нутгийн хэмжээнд хэмжээнд 50%-аас багагүй буурахаар төсөөлөгдсөн. Харин тухайн хугацаанд аймгуудын нутаг дэвсгэрт орших үргэлжилсэн тархалттай цэвдгийн талбай эрс багасаж байгаа бол цэвдгийн тархалтын бусад бүслүүрийн талбай тогтвортой байхаар төсөөлөгдсөн байна. Энэ нь үргэлжилсэн тархалттай цэвдгийн бүслүүр бусад бүслүүрт шилжиж байгааг илтгэнэ.

2-р хүснэгт: Цэвдгийн тархалт аймгийн нутгаар эзлэх хувь

ДҮГНЭЛТ

●     Манай орны хэмжээнд 8 сумын төв цэвдгийн үргэлжилсэн тархалттай, 18 сумын төв цэвдгийн тасалданги тархалттай, 28 сумын төв цэвдгийн алаг цоог тархалттай, 49 сумын төв цэвдгийн тохиолдлын тархалттай бүслүүрт оршдог бол бусад сумын төв улирлын хөлдөлттэй бүсэд оршиж байна.

●    Дээрх сумуудын төвүүдийн цэвдгийн температур -0.4ос-оос -3.0ос-ийн хооронд хэлбэлзэх ба сумын төвүүдийн газарт дов сондуул, халиа, нохойн хонхор, хүйтний хагарал зэрэг хүйтний гаралтай үзэгдэл илэрч байна.

● Цэвдэгтэй ихэнх сумууд төвүүдийн инженерийн хийц бүхий барилга байгууламжид ямар нэгэн хэмжээгээр цэвдгийн сөрөг нөлөө илэрч, заримыг нь ашиглах боломжгүй болжээ.

●    2016-2035 оны хугацаанд Монгол орны нийт цэвдэгт талбайн 5.92% алдралд орж, бүс хоорондын шилжилт дараах байдлаар явагдах төлөвтэй байна. Үргэлжилсэн тархалттай бүслүүрийн талбай 50%-аас дээш хэмжээгээр хорогдох боловч алаг цоог, тохиолдлын тархалттай бүслүүрийн талбай 0.32%, 0.72%-аар тус тус өснө.

●     Цэвдгийн эрсдэлийн зурагт таван ангиллын сул (хязгаарлагдмал) тохиромжтой нь хамгийн их талбайг буюу цэвдэгт бүслүүрийн 35% буюу 159698.4 км2, дараа нь 25% буюу 113785 км2 талбайд тохиромжгүй бүс, 17% буюу 79828 км2 талбайд нэн тохиромжгүй бүслүүр тус тус эзэлж байна.

●      Архангай аймгийн Хангай сумын 50 ортой цэцэрлэгийн барилга 657 сая төг-өөр 2016 онд ашиглалтад авсан ч 1 жилийн дараа ашиглалтаас гарсан. Мөн тус аймгийн Цахир сумын 10 ортой эмнэлэг 1,4 тэрбум өртөгтэйгээр 2019 онд баригдаж байгаад 2020 онд цэвдгийн нөлөөгөөр үүссэн цууралт, хагарлаас болж ашиглах үргэлжлүүлэх боломжгүй болж зогссон. Иймд цаашид энэхүү алдаа дутагдлыг давтахгүйн тулд инженер-геологийн суурь судалгааг сайтар хийж, ерөнхий төлөвлөгөө, барилга эзэмших газар, барилгын зураг, түүний зохиогч, дүгнэлт, зөвшөөрөл гаргаж буй инженер геологич, архитектор, экспертүүд болон орон нутгийн удирдлага, мэргэжилтнүүд зэрэг түвшний хүмүүсийн үүрэг оролцоо, хариуцлагыг нэмэгдүүлж, тэднийг сургаж чадавхжуулах шаардлагатай байна.